Eggenberg/Möhl, Flora Vegetativa, 3. A.

Page 1



Stefan Eggenberg / Adrian Mรถhl

Flora Vegetativa

Haupt NATUR



Stefan Eggenberg / Adrian MĂśhl

Flora Vegetativa Ein Bestimmungsbuch fĂźr Pflanzen der Schweiz im blĂźtenlosen Zustand Unter Mitarbeit von Christian Purro, Alain Jotterand und Sacha Wettstein Zeichnungen von Stefan Eggenberg, Adrian MĂśhl und Sacha Wettstein

HUJŒQ]WH XQG žEHUDUEHLWHWH $XŹDJH

Haupt Verlag


Adresse der Verfasser: ,QIR )ORUD F R %RWDQLVFKHU *DUWHQ %HUQ $OWHQEHUJUDLQ &+ %HUQ 6WHIDQ (JJHQEHUJ Ĺ? VWHIDQ HJJHQEHUJ#LQIRĹąRUD FK Adrian MĂśhl – adrian.moehl@infoflora.ch Die Verfasser sind fĂźr Hinweise und zusätzliche Tipps dankbar.

Gestaltungskonzept: Joel Kaiser, Andreas Funk Satz: Die Werkstatt, D-GÜttingen Umschlaggestaltung: RenÊ Tschirren, Haupt Verlag, CH-Bern Gestaltung und Copyright der Verbreitungskarten: Info Flora, Helder Santiago Gestaltung und Copyright der Karten auf den Umschlaginnenseiten: Stefan Eggenberg $XŹDJH $XŹDJH $XŹDJH %LEOLRJUDŰVFKH ,QIRUPDWLRQHQ GHU Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen 1DWLRQDOELEOLRJUDŰH GHWDLOOLHUWH ELEOLRJUDŰVFKH $QJDEHQ VLQG LP ,QWHUQHW žEHU http://dnb.d-nb.de abrufbar. ,6%1 Alle Rechte vorbehalten. &RS\ULJKW k +DXSW %HUQ Jede Art der Vervielfältigung ohne Genehmigung des Verlages ist unzulässig. Printed in Germany www.haupt.ch


Flora Vegetativa

Inhalt

9RUZRUW ]XU GULWWHQ $XűDJH 9RUZRUW ]XU HUVWHQ $XűDJH (LQOHLWXQJ =XP $XIEDX GHV %XFKHV $XVZDKO GHU $UWHQ 5HLKHQIROJH GHU $UWHQ 'DUVWHOOXQJ GHU $UWHQ 'LH (OHPHQWH GHU %DVLVWH[WH %HVWLPPXQJVWDEHOOHQ 5HJLVWHU .RQVXOWLHUWH /LWHUDWXU *HVDPWVFKO¾VVHO

%ÃUODSSSĠDQ]HQ 6FKDFKWHOKDOPH )DUQH (LQNHLPEOÃWWULJH 3ĠDQ]HQ 0RQRFRW\OHGRQDH =ZHLNHLPEOÃWWULJH 3ĠDQ]HQ «'LFRW\OHGRQDH»

5HJLVWHU Register der gebräuchlichen Artensynonyme und der nicht in DOSKDEHWLVFKHU 5HLKHQIROJH DEJHELOGHWHQ $UWHQ 5HJLVWHU GHU GHXWVFKHQ *DWWXQJVQDPHQ 5HJLVWHU GHU ZLVVHQVFKDIWOLFKHQ *DWWXQJVQDPHQ 'DQN



Flora Vegetativa

Vorwort zur dritten Auflage

Dank der guten Aufnahme der Flora Vegetativa bei zahlreichen Botanikerinnen und Botanikern im ,Q XQG $XVODQG ZLUG HV XQV P¸JOLFK PLW GHU GULWWHQ $XŹDJH GLH )ORUD ]X HUZHLWHUQ XQG XP]XJHstalten. (UQHXW NRQQWHQ PLW GHU QHXHQ $XŹDJH ]XVŒW]OLFKH $UWHQ KLQ]XJHIžJW ZHUGHQ 'LH $Q]DKO GHU EHKDQGHOWHQ $UWHQ VWLHJ YRQ XP PHKU DOV $UWHQ DXI $UWHQ $P DXJHQIŒOOLJVWHQ GžUIWH GDV Hinzufßgen der Bärlappe und Farne sein. Eine grosse Veränderung erfolgte auch durch die aktualisierte Aufteilung der Familien. Sie wurde dem inzwischen als Standard anerkannten APG-III angepasst und steht im Einklang mit der FamiliHQDXIWHLOXQJ GHU MžQJVWHQ $XŹDJH GHUm)ORUD +HOYHWLFD} XQG GHQ PHLVWHQ DQGHUHQ QHXHUHQ )ORUHQ Mitteleuropas. Die Neuordnung gemäss APG-III betrifft insbesondere die bisher uneinheitlichen Familien der ehemaligen Liliaceae und Scrophulariaceae. Durch diese Anpassung verändert sich JHJHQžEHU GHU OHW]WHQ $XŹDJH GLH 5HLKHQIROJH YLHOHU $UWHQ GD GLH m)ORUD 9HJHWDWLYD} QDFK ZLH YRU nach dem Konzept der alphabetischen Reihenfolge der Familien, Gattungen und Arten aufgebaut ist. 0LW GHU 1HXDXŹDJH ERW VLFK DXFK HUQHXW GLH *HOHJHQKHLW ZHLWHUH HUNDQQWH )HKOHU EHL GHQ $EELOdungen und in den Texten zu bereinigen. Fßr die zahlreichen Hinweise und Anregungen danken wir bestens. Besonderer Dank gilt hier unseren Fachßbersetzern Christian Purro und Alain Jotterand, welche sich, stets zum Gewinn des Werkes, erneut als unsere wichtigsten Kritiker entpuppten. Einen ausserordentlich grossen Beitrag leistete auch Markus Bichsel, der als erfahrener Praktiker sehr viele Feldmerkmale ßberprßfte und hinzufßgte. Zusätzliche Hinweise erhielten wir auch von Andreas Gygax, Reto Nyffeler, Christian Rixen, Werner Rom, Mathias Vust und Sonja Wipf. Nicht zu vergessen ist auch der Dank an unsere Partner bei den Verlagen Haupt (deutsche Ausgabe) und Rossolis (franzÜsische Ausgabe). Hier gebßhrt insbesondere Regine Balmer, Mathias Vust und Gabriela Bortot unser Dank. %HUQ $XJXVW

Stefan Eggenberg Adrian MĂśhl


Flora Vegetativa

Vorwort zur ersten Auflage

Die Entstehung eines Buches lässt sich sicher auf die unterschiedlichsten Grßnde und AuslÜser zurßck fßhren. Viele praxisorientierte Werke entstehen in der Auseinandersetzung von Praktikern mit ihrem Untersuchungsgegenstand und mÜchten auch zur LÜsung eines Problems beitragen. 'LH YRUOLHJHQGH m)ORUD 9HJHWDWLYD} LVW HLQ VROFKHV :HUN (V ŰQGHW ZRKO NDXP GHQ :HJ LQ GDV %žFKHUUHJDO eines durchschnittlichen Haushaltes. Dies ist auch nicht das Ziel, so wenig wie die Erstßrmung einer Bestsellerliste. Trotzdem ist die Flora Vegetativa von unschätzbarem Wert fßr viele Personen, welche VLFK PLW GHU %HVWLPPXQJ YRQ 3ŹDQ]HQ EHVFKŒIWLJHQ /LHEKDEHU ZLH 3URŰV ,Q GLHVHQ .UHLVHQ KDW VLH durchaus das Potenzial fßr einen Bestseller. Die Idee zur vorliegenden Flora fand ihren Anfang bei der Erstellung des Inventars der Trockenwiesen und -weiden der Schweiz im Auftrag des Bundesamtes fßr Umwelt. In der Kartierpraxis im Feld wurde wieGHUKROW IHVWJHVWHOOW GDVV GLH IDVW DXVVFKOLHVVOLFK DXI EOžKHQGH 3ŹDQ]HQ IRNXVVLHUWH KHUN¸PPOLFKH %Hstimmungsliteratur nicht angewendet werden konnte, weil ganz einfach noch nichts oder nichts mehr blßhte. Gefragt und gesucht waren also praktische Anhaltspunkte jenseits traditioneller, blßtenbezogener Hinweise. Die Autoren der vorliegenden Flora haben in der Folge begonnen, fßr das Projekt relevante Arten systematisch zu beschreiben und zeichnerisch festzuhalten. Bald zeigte sich, dass die Ergebnisse dieser praxisorientierten Kartierhilfe fßr andere Projekte als das erwähnte nßtzlich sind, insbesondere fßr das Schweizer Biodiversitätsmonitoring. Deshalb wurde die Trockenwiesen-Grundlage in den vergangenen Jahren schrittweise ausgebaut. 1XQ ŰQGHQ 3UDNWLNHULQQHQ XQG 3UDNWLNHU DXI PHKU DOV 6HLWHQ HLQ KHUYRUUDJHQGHV 1DFKVFKODJHZHUN GDV LKQHQ DXFK DXVVHUKDOE GHU %OžWH]HLW HUP¸JOLFKW GLH H[DNWH %HVWLPPXQJ HLQHU 3ŹDQ]H YRU]XQHKPHQ Mit der Flora Vegetativa liegt zum ersten Mal ein Werk vor, welches erlaubt, unsere einheimischen 3ŹDQ]HQ LP QLFKWEOžKHQGHQ =XVWDQG HLQGHXWLJ LKUHU $UWJHK¸ULJNHLW ]X]XRUGQHQ 1XU ZHQQ $UWHQ HLQwandfrei bestimmt werden, kÜnnen sie geschßtzt und der Nachwelt erhalten bleiben oder kann die EntZLFNOXQJ XQVHUHU 3ŹDQ]HQZHOW ]XYHUOŒVVLJ YHUIROJW ZHUGHQ 'LH m)ORUD 9HJHWDWLYD} ZLUG KLHU HLQ KLOIreiches Instrument sein. Die initiativen Autoren haben dieses Werk in langjähriger und sehr zeitintensiver Arbeit zusammengestellt und dabei auch viel Freizeit investiert. Sie haben nicht nur hunderte von naturgetreuen Tuschzeichnungen, sondern auch viele nßtzliche und ßbersichtliche Tabellen angefertigt, welche sowohl fßr Laien ZLH DXFK IžU 3URŰV YRQ JURVVHP 1XW]HQ VHLQ ZHUGHQ 'DV %$)8 IUHXW VLFK GDVV HV ZHVHQWOLFK GD]X EHLgetragen hat, die Herausgabe dieses einzigartigen Werks zu ermÜglichen. %HUQ -DQXDU

Erich Kohli BAFU, Bern


Einleitung

Einleitung

Wie unterscheidet sich das Blatt des begehrten Bärlauchs von demjenigen des giftigen MaiglÜckFKHQV" 'LH EHLGHQ $UWHQ VLQG QXU HQWIHUQW PLWHLQDQGHU YHUZDQGW VLH VWDPPHQ DXV YHUVFKLHGHQHQ 3ŹDQ]HQIDPLOLHQ XQG KDEHQ ]XPLQGHVW DXI GHQ HUVWHQ %OLFN VHKU ŒKQOLFKH %OŒWWHU (LQH 9HUZHFKVlung der beiden Arten jedoch kann fatale Folgen haben. Dieses Beispiel illustriert, wie wichtig es VHLQ NDQQ 3ŹDQ]HQ DXFK RKQH LKUH %OžWHQ G K DOOHLQ DXIJUXQG YRQ mYHJHWDWLYHQ 0HUNPDOHQ} ]X bestimmen. In den meisten Florenwerken erfolgt die Aufschlßsselung der Arten in erster Linie ßber ihre mehr oder weniger auffälligen Blßten. In der Flora Vegetativa hingegen werden Form, Farbe und Anordnung von Blättern, Stängeln und z. T. Wurzeln zu jenen Merkmalen, welche die entscheidenden Hinweise fßr die Bestimmung einer Art liefern. Das Wissen um diese Merkmale ist oft nur mßndlich von Generation zu Generation weitergegeben und nur lßckenhaft in Florenwerken niedergeschrieben worden. Der Grund dafßr liegt im Umstand, dass die meisten Floren nach verwandtschaftlichen .ULWHULHQ GHU 3ŹDQ]HQ DXIJHEDXW VLQG GLH 9HUZHFKVOXQJVP¸JOLFKNHLWHQ DQKDQG YHJHWDWLYHU 0HUNmale aber nicht nur zwischen nahe verwandten Arten derselben Gattung bestehen, sondern auch ]ZLVFKHQ $UWHQ DXV YHUVFKLHGHQHQ *DWWXQJHQ RGHU VRJDU DXV YHUVFKLHGHQHQ 3ŹDQ]HQIDPLOLHQ 'DV Blatt der grossen Sterndolde (Astrantia major, Familie Apiaceae) sieht demjenigen der Trollblume (Trollius europaeus, Familie Ranunculaceae) zum Verwechseln ähnlich. Das Blatt der Trollblume fßhlt sich aber im Gegensatz zu dem der Sterndolde wie Gummi an und besitzt an den Blattzähnen keine Grannen. Die Blätter der beiden Arten sind eindeutig unterscheidbar, mit praktischen Merkmalen, die in den Florenwerken kaum anzutreffen sind.

Blatt etwas starr Blattzipfel begrannt

Astrantia major Grosse Sterndolde

Blatt weich, gummiartig Blattzipfel unbegrannt

wozu braucht es vegetative Merkmale?

wenig dokumentiertes Traditionswissen

zum Beispiel handfÜrmige Blätter: Sterndolde und Trollblume

Trollius europaeus Trollblume


Einleitung

Wir haben die vegetativen Merkmale und viele praktische Bestimmungshilfen fßr fast die gesamte .UDXW XQG *UDVŹRUD GHU 6FKZHL] ]XVDPPHQJHWUDJHQ 'LH 0HUNPDOH VWDPPHQ DXV PžQGOLFK WUDGLHUWHP XQG DXV VFKULIWOLFK IHVWJHKDOWHQHP :LVVHQ EHLGH 4XHOOHQ VLQG žEHUSUžIW XQG GXUFK HLJHQH Erfahrungen oder Empfehlungen unserer Kolleginnen und Kollegen ergänzt worden. Es war uns ein wichtiges Anliegen, mÜglichst alle entscheidenden Merkmale durch Zeichnungen zu illustrieren, denn zeichnerisch lassen sich Erkennungsmerkmale festhalten, die mit Worten oft nur schwer zu beschreiben sind. Mit Texten rund um die Zeichnungen wird auf die zu beachtenden Merkmale hinJHZLHVHQ JHUDGH VR ZLH GLHV DXFK LP *HOŒQGH DQJHVLFKWV HLQHU OHEHQGHQ 3ŹDQ]H YHUPLWWHOW ZžUGH %LOG XQG 7H[W ŹLHVVHQ VR LQHLQDQGHU XQG HUJHEHQ GLH YRUOLHJHQGHQ $UWHQEHVFKUHLEXQJHQ LQ m%LOGfeldern.

Blattspitze nach hinten gerichtet

ßbersichtlich und einprägsam: eine Kombination aus Bild und Text

OS: Blattoberseite US: Blattunterseite

bFP ODQJHU Blattstiel: Beschreibung des Durchschnittstypus

Blattspitze nach vorne gerichtet

OS glänzend US matt

OS matt US glänzend

das Blatt riecht zerrieben nach Knoblauch

das Blatt hat zerrieben keinen besonderen Geruch (grasartig)

PLW FD bFP langem Blattstiel

Blatt kaum gestielt

Allium ursinum Bärlauch

Convallaria majalis MaiglĂśckchen

-HGH 3ŹDQ]HQDUW EHVLW]W ,QGLYLGXHQ PLW XQWHUVFKLHGOLFKHQ (LJHQVFKDIWHQ (LQLJH GDYRQ N¸QQHQ EHträchtlich von der durchschnittlichen GrÜsse und Form abweichen. In den Abbildungen sind die fßr jede Art typischen Proportionen wiedergegeben. Die Angaben in den Hinweistexten beziehen sich ebenfalls auf Durchschnittswerte. Dies sollte bei der Konsultation der Flora Vegetativa unbedingt in Erinnerung behalten werden. So werden wir fßr den eingangs erwähnten Bärlauch (Allium ursinum) HLQH %ODWWVWLHOOŒQJH YRQ bFP DQJHEHQ ZRKO ZLVVHQG GDVV GLHVH 6WLHOOŒQJH QXU GHQ 'XUFKVFKQLWWVW\SXV FKDUDNWHULVLHUW XQG LQ GHU 1DWXU 6FKZDQNXQJHQ ]ZLVFKHQ bFP XQG bFP DQ]XWUHIIHQ sind. Das MaiglÜckchen hingegen besitzt kaum einen Blattstiel. Mit diesem und den weiteren noch angefßgten Merkmalen lassen sich die beiden Arten zweifelsfrei voneinander unterscheiden.


Zum Aufbau des Buches

Zum Aufbau des Buches Auswahl der Arten Die vorliegende Flora beinhaltet fast alle wild wachsenden krautigen, halbstrauchigen und grasartigen 3ŹDQ]HQ GHU 6FKZHL] 'LH QLFKW EHUžFNVLFKWLJWHQ $UWHQ ODVVHQ VLFK IROJHQGHQ *UXSSHQ ]XRUGQHQ Baum- und Straucharten werden, mit Ausnahme von Zwergsträuchern und niederen Sträuchern DXVJHZDFKVHQ PHLVW P QLFKW EHKDQGHOW 9RQ GLHVHU 5HJHO EHWURIIHQ VLQG DOOH $UWHQ GHU )DPLlien der Aquifoliaceae, Betulaceae, Buxaceae, Celastraceae, Cornaceae, Corylaceae, Fagaceae, Grossulariaceae, Juglandaceae, Oleaceae, Rhamnaceae, Sapindaceae, Ulmaceae und grosse Teile der Familien Adoxaceae, Caprifoliaceae, Rosaceae, Salicaceae. 'LH 1DFNWVDPLJHQ 3ŹDQ]HQ *\PQRVSHUPHQ LQNO Ephedra) sowie Algen, Flechten und Moose werden nicht behandelt. )žU 6FKZLPPSŹDQ]HQ JLEW HV EHUHLWV LQ GHQ KHUN¸PPOLFKHQ )ORUHQ JXWH %HVWLPPXQJVP¸JOLFKNHLWHQ nach vegetativen Merkmalen. Deshalb werden alle Arten der Familien Haloragaceae, Hydrocharitaceae, Nymphaeaceae, Potamogetonaceae und Teile der Familien der Araceae, Lentibulariaceae, Plantaginaceae und Menyanthaceae nicht behandelt. 'LH )ORUD EHVFKUHLEW JUXQGVŒW]OLFK QXU GLH LQ GHU 6FKZHL] ZLOG ZDFKVHQGHQ 3ŹDQ]HQDUWHQ )žU ¸NRlogisch wichtige, seit Längerem eingebßrgerte und regelmässig auftretende Neophyten wurden allerdings Ausnahmen gemacht, so z. B. in den Gattungen Chenopodium, Euphorbia, Impatiens, Lepidium, Oenothera, Oxalis u. a. Die meisten blattlosen, Blattgrßn entbehrenden Saprophyten wie z. B. Arten der Familien Orobanchaceae wurden nicht behandelt. /RNDOH 6HOWHQKHLWHQ 3ŹDQ]HQDUWHQ GLH LQ GHU 6FKZHL] QXU DQ HLQLJHQ ZHQLJHQ /RNDOLWŒWHQ YRUNRPmen, wurden in vielen Fällen weggelassen, da sie die Bestimmung eher behindern. Funde von RariWŒWHQ VROOWHQ RKQHKLQ LQ GHQ PHLVWHQ )ŒOOHQ GXUFK VLFKHUH %HVWLPPXQJ žEHU %OžWHQPHUNPDOH YHULŰziert werden.

ohne GehĂślze

ohne Gymnospermen, Moose, Flechten, Algen ohne SchwimmSŹDQ]HQ wichtige Neophyten sind integriert ohne SaprophytenFamilien lokale Raritäten sind nur teilweise integriert

Reihenfolge der Arten Die Flora Vegetativa ist in drei Hauptgruppen unterteilt, die sich vegetativ gut unterscheiden lassen: IDUQDUWLJH 6SRUHQSŹDQ]HQ LQNO %ŒUODSSH XQG 6FKDFKWHOKDOPH einkeimblättrige und zweiNHLPEOŒWWULJH 3ŹDQ]HQ ,QQHUKDOE GHU drei +DXSWJUXSSHQ IROJHQ GLH 3ŹDQ]HQIDPLOLHQ JDWWXQJHQ und -arten. Ihre Reihenfolge richtet sich nicht nach einem natßrlichen System, wie dies in vielen )ORUHQ žEOLFK LVW VRQGHUQ LVW VWUHQJ DOSKDEHWLVFK ,QQHUKDOE GHU ]ZHLNHLPEOŒWWULJHQ 3ŹDQ]HQ 'LFRW\OHGRQDH IROJHQ GLH 3ŹDQ]HQIDPLOLHQ YRQ $ $GR[DFHDH ELV 9 9LRODFHDH ,QQHUKDOE MHGHU )DPLOLH ŰQGHQ VLFK GLH *DWWXQJHQ XQG VFKOLHVVOLFK GLH $UWHQ HEHQIDOOV LQ DOSKDEHWLVFKHU 5HLKHQIROJH ,Q GHU Praxis hat sich gezeigt, dass die alphabetische Abfolge die gezielte Suche nach einzelnen Arten oder Gattungen erleichtert und beschleunigt. Die Randmarken der Buchstaben A bis T/X bzw. A bis V sollen die Praxistauglichkeit dieses Werks erhÜhen.

primäre Aufteilung: ÂŤFarneÂť – Monocotyledonae – Dicotyledonae Grundsatz: alphabethische Reihenfolge (ÂŤWĂśrterbuchÂť)

Darstellung der Arten Abbildungen Auf jeder Seite der Flora werden in der Regel vier Arten dargestellt. Mit den Zeichnungen werden die fßr die vegetative Bestimmung wesentlichen Merkmale illustriert. Bei vielen Arten ist dies der Habitus, DOVR GDV JDQ]H (UVFKHLQXQJVELOG GHU 3ŹDQ]H EHL DQGHUHQ LVW GHU 6WŒQJHO GDV %ODWW RGHU HLQ %ODWWGHWDLO das gebräuchlichste Unterscheidungsmerkmal. Die Abbildungen wurden in vielen Fällen nach lebenGHQ RGHU JHSUHVVWHQ 3ŹDQ]HQ KHUJHVWHOOW =XVŒW]OLFK ZXUGHQ DXFK ]DKOUHLFKH )RWRJUDŰHQ XQG =HLFKnungen in bestehenden Florenwerken konsultiert und die in Textform erläuterten Merkmale studiert. Der Massstab der Zeichnungen ist variabel. Wo die GrÜssenverhältnisse wichtig sind, werden Angaben zu Längen oder Breiten gegeben. Empfehlenswert ist stets die Beachtung der WuchshÜhe im %DVLVWH[W V XQWHQ DXV GHU GLH JHQHUHOOHQ *U¸VVHQYHUKŒOWQLVVH GHU 3ŹDQ]HQ DEOHLWEDU VLQG

Massstab der Zeichnungen ist variabel: Angaben zur WuchshĂśhe beachten!


Zum Aufbau des Buches

Aufteilung des Bildfeldes links: Angaben zum Stängel, oft mit einer Detailzeichnung

oben Mitte: allgemeine Angaben zur 7UDFKW GHU 3űDQ]H

oben links: Zusatzangaben zur Frucht oder Blüte gibt es v. a. bei Arten, die sich vegetativ nur schwer erkennen lassen

3űDQ]H IDVW NDKO Fruchtstiel so dick wie die Frucht

Der Abbildungsmassstab ist variabel. Angabe der Wuchshöhe im Basistext konsultieren!

Stängel kantig, unten oft rötlich

OS dunkelgrün

US graugrün

Blätter beidseitig PLW ō )LHGHUQ

Zeichnungen zeigen die wesentlichen Merkmale

auffällige Grundrosette

:

f Cardamine

unten links: Verweis zu ähnlichen Arten oder Gattungen (in gleichen Lebensräumen)

Bildlegenden: Merkmale in Stichworten

Liste der Abkürzungen auf der Umschlaginnenseite

Mitte: Habitusbild. Als Massstab dient die Angabe der Wuchshöhe im Basistext

unten rechts: Symbol (oder Skizze) zur Wuchsform

oben rechts: Abbildung des Blattes, oft mit Blattunterseite (US) und Blattoberseite (OS)

Bildlegenden Oft sind die Zeichnungen allein für die Ansprache von Arten schon ausreichend. Eine zusätzliche Hilfe sind die stichwortartigen Legenden, welche die wichtigsten Merkmale umschreiben. Die Legenden sind in möglichst unmittelbarer Nähe des entsprechenden Merkmals in den Zeichnungen platziert worden, sodass sich Pfeile oder Verbindungslinien erübrigen. In den Kurztexten ist auf Abkürzungen möglichst verzichtet worden, um die Lesbarkeit der Texte zu erhöhen. Trotzdem konnte auf Abkürzungen nicht ganz verzichtet werden, insbesondere bei längeren, oft wiederkehrenden Fachausdrücken wie z. B. Blattoberseite (abgekürzt: OS). Abkürzungen in den Legendentexten In den Texten werden so wenig Abkürzungen wie möglich verwendet, um die Lesbarkeit nicht zu beeinträchtigen. Aus Platzgründen kann aber nicht immer auf Abkürzungen verzichtet werden. Eine /LVWH DOOHU YHUZHQGHWHQ $EN¾U]XQJHQ ŰQGHW VLFK DXI GHU ,QQHQVHLWH GHV 8PVFKODJHV Verweis zu ähnlichen Arten Der Verweis liefert bei grösseren Gattungen Hinweise auf ähnliche Arten derselben Gattung, deren Merkmale mit der betrachteten Art verglichen werden sollten. Der Verweis soll aber auch Verwechslungsmöglichkeiten mit Arten aus anderen Gattungen aufzeigen. Die Verweisangaben basieren auf unseren Felderfahrungen und sind nicht vollständig.


Zum Aufbau des Buches

:XFKVIRUP 6\PEROH In der rechten unteren Ecke des Bildfeldes (bei Doppelfeldern oft in der Mitte) werden mit einem Symbol die Wuchsformen der Arten angegeben. Sie sind wie folgt zu interpretieren:

.

Wuchsform ist ein Bestimmungsmerkmal!

(LQMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H NHLPW LP )UžKMDKU EOžKW XQG IUXFKWHW PHLVW IUžK XQG VWLUEW QRFK LQ GHU gleichen Vegetationsperiode ab. : =ZHLMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H EOHLEW LP HUVWHQ -DKU RKQH %OžKWULHEH RIW DOV 5RVHWWH EOžKW XQG IUXFKtet im zweiten Jahr und stirbt dann ab. .-: (LQ ELV ]ZHLMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H NDQQ MH QDFK +¸KHQVWXIH E]Z /ÂŚQJH GHU 9HJHWDWLRQVSHULRGH DOV HLQMÂŚKULJH RGHU ]ZHLMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H ZDFKVHQ a 0HKUMÂŚKULJH .UDXWSĹąDQ]H DXVGDXHUQGH 3ĹąDQ]H RKQH HUNHQQEDUH YHUKRO]WH 7ULHEH PLW RGHU ohne Ăźberwinternde Blätter. ac 0HKUMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H PLW RIW OHLFKW YHUKRO]WHQ 7ULHEHQ GHUHQ žEHUZLQWHUXQJVNQRVSHQ žEHU GHP %RGHQ OLHJHQ NUDXWLJH &KDPDHSK\WHQ ] % +DOEVWUÂŚXFKOHLQ 3ROVWHUSĹąDQ]HQ .-a (LQ ELV PHKUMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H NDQQ MH QDFK +¸KHQVWXIH E]Z /ÂŚQJH GHU 9HJHWDWLRQVSHULRGH DOV HLQMÂŚKULJH ]ZHLMÂŚKULJH RGHU PHKUMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H ZDFKVHQ :-a =ZHL ELV PHKUMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H NDQQ MH QDFK +¸KHQVWXIH E]Z /ÂŚQJH GHU 9HJHWDWLRQVSHULRGH DOV ]ZHLMÂŚKULJH RGHU PHKUMÂŚKULJH 3ĹąDQ]H ZDFKVHQ S 9HUKRO]WH 3ĹąDQ]H PLQGHVWHQV GLH XQWHUVWHQ 6SURVVWHLOH VLQG PHKUMÂŚKULJ XQG GHXWOLFK YHUholzt, mit oder ohne Ăźberwinternde Blätter. ? /LDQH .DQQ LP MXQJHQ 6WDGLXP ZLH HLQH .UDXWSĹąDQ]H HLQ =ZHUJVWUDXFK DXVVHKHQ

Die Elemente der Basistexte Abgetrennt durch eine waagrechte Linie steht an der Basis jedes Artenkästchens ein Text mit dem $UWQDPHQ GHU :XFKVK¸KH XQG GHU ¸NRORJLVFKHQ XQG JHRJUDŰVFKHQ 9HUEUHLWXQJ GHU $UW 'LHVH $QJDEHQ N¸QQHQ EHL GHU %HVWLPPXQJ YRQ 3ŹDQ]HQ LP YHJHWDWLYHQ =XVWDQG VHKU KLOIUHLFK VHLQ XQG sollten unbedingt beachtet werden. Es ist zu berßcksichtigen, dass wie bei den Angaben zur GrÜsse XQG 7UDFKW )DUEH %HKDDUXQJ GHU 3ŹDQ]H DXFK KLHU GDV 7\SLVFKH 'XUFKVFKQLWWOLFKH EHVFKULHEHQ wird und das Seltene, wenig Wahrscheinliche nicht erwähnt ist. Am Ende der Basistexte wird mit der m)+ 1XPPHU} DXI GLH /DXIQXPPHU GHU 3ŹDQ]H LQ GHU )ORUD +HOYHWLFD $XVJDEH YRQ verwiesen. Die einzelnen Teile der Basistexte werden auf den Innenseiten des Umschlages erklärt.

einheitlicher Aufbau der Basistexte

Artennamen $OV (UVWHV VWHKW GHU JHPŒVV 6\QRQ\PLH ,QGH[ GHU 6FKZHL]HU )ORUD 6,6) JžOWLJH ZLVVHQVFKDIWliche Artname in fetten Buchstaben. Da dieser nicht in jedem Fall eindeutig ist, wird der Autor des Artnamens in einer Kurzform (abgekßrzt und ohne Klammerautoren) immer angefßgt. Darauf folgen bei etlichen Arten in kursiver Schrift die wichtigsten Synonyme. Nach dem wissenschaftlichen Artnamen ist der deutsche Artname angegeben, der in fast allen Fällen mit demjenigen der Flora Helvetica ßbereinstimmt.

SISF-Namen

WuchshÜhe 'HU DQJHJHEHQH :XFKVK¸KHQEHUHLFK JLOW IžU W\SLVFKH QRUPDO DXVJHZDFKVHQH 3ŹDQ]HQ 'HU %HUHLFK ist daher eher kleiner als in anderen Florenwerken, die mehr auf extreme Formen Rßcksicht nehmen.

typische WuchshĂśhe

HÜhenverbreitung 'LHVH 9HUEUHLWXQJVDQJDEH YHUZHQGHW GLH LQ GHU SŹDQ]HQ¸NRORJLVFKHQ /LWHUDWXU žEOLFKHQ +¸KHQVWXfen von kollin (tiefste Lagen) bis alpin (hÜchste Lagen). Der angegebene Bereich deckt die extremen Vorkommen nicht ab und gibt einen Hinweis fßr das ßbliche, wahrscheinliche Vorkommen der Art. Die nivale Stufe wird nicht gesondert angegeben, sondern unter alpin subsummiert.

Weiteres zu den HĂśhenstufen auf der Umschlaginnenseite

Lebensraumbeschreibung Es werden die Lebensräume aufgelistet, in denen die jeweiligen Arten am wahrscheinlichsten anzuWUHIIHQ VLQG 'LH $XI]ŒKOXQJ LVW QLFKW DEVFKOLHVVHQG )žU 3ŹDQ]HQ GLH DXI HLQHQ VSH]LHOO KRKHQ E]Z tiefen Karbonatgehalt des Bodens hinweisen (Kalkzeiger, Säurezeiger), wird dies speziell erwähnt (kalkreiche bzw. kalkarme Lebensräume). Die verwendeten deutschen Lebensraumbegriffe sind nicht standardisiert und sollen bildlich eine Vorstellung der typischen Lebensräume der Art vermitteln.

Lebensraumschwerpunkt


Zum Aufbau des Buches

Soziologische Angaben Auf die Lebensraumbeschreibung folgen, in Klammern gesetzt, die entsprechenden LebensraumHLQKHLWHQ JHPŒVV GHP SŹDQ]HQVR]LRORJLVFKHQ 6\VWHP 'LH YHUZHQGHWHQ VR]LRORJLVFKHQ SŹDQ]HQgesellschaftlichen) Einheiten entsprechen der Lebensraum-Typologie von Delarze, Gonseth und *DOODQG 'LHVH 7\SRORJLH YHUZHQGHW LQ GHQ PHLVWHQ )ŒOOHQ GLH 1DPHQ SŹDQ]HQVR]LRORJLVFKHU Verbände, deren Namen auf -ion enden. Auf den folgenden Seiten werden die verwendeten /HEHQVUDXPHLQKHLWHQ DXIJHOLVWHW =X MHGHU (LQKHLW ZLUG HLQH .RPELQDWLRQ YRQ $UWHQ DQJHIžKUW GLHVH Artenkombination charakterisiert die Lebensräume und hilft so, bei der Bestimmung den Kreis der mÜglichen Arten einzuschränken. Diese Artenkombination ist nicht zu verwechseln mit dem streng GHŰQLHUWHQ %HJULII GHU m&KDUDNWHUDUWHQ} LP SŹDQ]HQVR]LRORJLVFKHQ 6LQQH 'LH 1XPPHUQ LQ .ODPPHUQ ] % HQWVSUHFKHQ GHQ (LQKHLWVQXPPHUQ LQ GHU 7\SRORJLH YRQ 'HODU]H HW DO 'LH nummerierten Einheiten sind zu Formationen zusammengefasst (z. B. Flachmoore), die einer oder PHKUHUHQ SŹDQ]HQVR]LRORJLVFKHQ 2UGQXQJHQ m HWDOLD} HQWVSUHFKHQ -HGH )RUPDWLRQ EHJLQQW PLW HLQHU $XŹLVWXQJ YRQ $UWHQ GLH LQ GHQ PHLVWHQ GHU DXI VLH IROJHQGHQ /HEHQVUDXPHLQKHLWHQ YRUNRPPHQ N¸QQHQ 'LHV VLQG KŒXŰJH %HJOHLWHU XQG QLFKW PLW 2UGQXQJV &KDUDNWHUDUWHQ LP SŹDQ]HQVR]Lologischen Sinne zu verwechseln.

In allen Einheiten

Phragmition

Phalaridion

Glycerio-Sparganion

Magnocaricion

Littorellion

In allen Einheiten

Caricion fuscae

Caricion davallianae

Caricion lasiocarpae

Caricion bicoloriatrofuscae

Sphagnion magellanici

RĂśhrichte und Grossseggenriede (Phragmitetalia) %PMWQE TPERXEKS EUYEXMGE 'EPEQEKVSWXMW GERIWGIRW 'MGYXE ZMVSWE )UYMWIXYQ ÄşYZMEXMPI -VMW pseudacorus, Lycopus europaeus, Mentha aquatica, Phalaris arundinacea, Phragmites australis, Ranunculus lingua. Stillwasser-RĂśhrichte: Butomus umbellatus, Glyceria maxima, Rumex hydrolapathum, Schoenoplectus lacustris, Sium latifolium, Typha angustifolia, T. latifolia. Landschilf-RĂśhrichte: Carex pseudocyperus, Rorippa amphibia, R. palustris, Rumex congloQIVEXYW 7SPERYQ HYPGEQEVE 7TEVKERMYQ IQIVWYQ 7]QTL]XYQ SJÄšGMREPI BachrĂśhricht: %TMYQ RSHMÄşSVYQ &IVYPE IVIGXE )TMPSFMYQ VSWIYQ +P]GIVME ÄşYMXERW + RSXEXE 1]SWSXMW WGSVTMSMHIW 2EWXYVXMYQ SJÄšGMREPI 4SE TEPYWXVMW 6ERYRGYPYW VITIRW :IVSRMGE EREKEPPMW EUYEXMGE : FIGGEFYRKE Grossseggenriede: Carex acuta, C. acutiformis, C. disticha, C. elata, C. paniculata, C. riparia, ' VSWXVEXE ' ZIWMGEVME )PISGLEVMW TEPYWXVMW +EPMYQ TEPYWXVI 0]WMQEGLME XL]VWMÄşSVE 0 ZYPKEVMW Lythrum salicaria, Peucedanum palustre, Scutellaria galericulata, Senecio paludosus. Strandlings-Flachwasserrasen (Littorelletalia) Agrostis stolonifera, Deschampsia littoralis, Baldellia ranunculoides, Eleocharis acicularis, ,]HVSGSX]PI ZYPKEVMW .YRGYW FYPFSWYW 0MXXSVIPPE YRMÄşSVE 6ERYRGYPYW VITXERW 7TEVKERMYQ ERKYWXMJSPMYQ :IVSRMGE WGYXIPPEXE Flachmoore (Caricetalia fuscae, Scheuchzerietalia, Caricetalia davallianae) 'EVI\ GERIWGIRW ' LSWXMERE ' PITMHSGEVTE ' TERMGIE ' TYPMGEVMW )PISGLEVMW UYMRUYIÄşSVE Equisetum variegatum, Juncus alpinoarticulatus, Pinguicula alpina, P. leptoceras, P. vulgaris. Saure Kleinseggenriede: Carex brunnescens, C. demissa, C. echinata, C. nigra, C. norvegica, C. paupercula, Dactylorhiza traunsteineri, Epilobium palustre, Eriophorum angustifolium, ) WGLIYGL^IVM .YRGYW ÄšPMJSVQMW 4IHMGYPEVMW TEPYWXVMW 8VMGLSTLSVYQ GIWTMXSWYQ :MSPE TElustris. Kollin-subalpine Kleinseggenriede: &EVXWME EPTMRE 'EVI\ HEZEPPMERE ' ÄşEZE (EGX]PSVLM^E cruenta, D. incarnata, Epipactis palustris, Eriophorum latifolium, Juncus articulatus, Primula JEVMRSWE 7GLSIRYW RMKVMGERW 7TMVERXLIW EIWXMZEPMW 7[IVXME TIVIRRMW 8SÄšIPHME GEP]GYPEXE Triglochin palustris. Zwischenmoore: Agrostis canina, Carex chordorrhiza, C. diandra, C. lasiocarpa, C. limosa, C. viridula, Drosera intermedia, Eleocharis mamillata, Eriophorum gracile, Gentiana utriculosa, Menyanthes trifoliata, Parnassia palustris, Potentilla palustris, Rhynchospora alba, Rh. fusca, Scheuchzeria palustris, Trichophorum alpinum. Alpine Kleinseggenriede und Schwemmufer: Carex atrofusca, C. bicolor, C. capillaris, C. frigida, C. maritima, C. microglochin, Dactylorhiza lapponica, Juncus arcticus, J. castaneus, . XVMKPYQMW /SFVIWME WMQTPMGMYWGYPE 0SQEXSKSRMYQ GEVMRXLMEGYQ 8SÄšIPHME TYWMPPE 8VMGLSTLSrum pumilum, Typha minima. Hochmoore (Sphagnetalia magellanici) %RHVSQIHE TSPMJSPME %YPEGSQRMYQ TEPYWXVI &IXYPE RERE 'EPPYRE ZYPKEVMW 'EVI\ TEYGMÄşSVE Drosera rotundifolia, Empetrum nigrum, Eriophorum vaginatum, Juncus squarrosus, Sphagnum spp., :EGGMRMYQ QMGVSGEVTYQ : S\]GSGGSW : YPMKMRSWYQ


Zum Aufbau des Buches

Feucht- und Nasswiesen (Molinetalia caeruleae) Achillea ptarmica, Angelica sylvestris, Cirsium palustre, Dactylorhiza majalis, Deschampsia cespitosa, Equisetum palustre, Galium uliginosum, Juncus conglomeratus, Sanguisorba SJĹGMREPMW 7GSV^SRIVE LYQMPMW 7MPIRI ĺSW GYGYPM 7YGGMWE TVEXIRWMW :EPIVMERE HMSMGE : SJĹGMREPMW Pfeifengras-Streuewiesen: Carex hostiana, C. tomentosa, Cirsium tuberosum, Epipactis palustris, Galium boreale, Genista tinctoria, Gentiana asclepiadea, G. pneumonanthe, Gladiolus palustris, Inula salicina, Iris sibirica, Laserpitium prutenicum, Lotus maritimus, Molinia caerulea, 3TLMSKPSWWYQ ZYPKEXYQ 7IPMRYQ GEVZMJSPME 7IVVEXYPE XMRGXSVME 7MPEYQ WMPEYW 7XEGL]W SJĹGMREPMW Gedüngte Feuchtwiesen: Caltha palustris, Carex paniculata, Cirsium oleraceum, C. rivulare, 'VITMW TEPYHSWE +IYQ VMZEPI .YRGYW IJJYWYW . ĹPMJSVQMW . WYFRSHYPSWYW 0SXYW YPMKMRSWYW Lysimachia nummularia, Myosotis scorpioides, Polygonum bistorta, Ranunculus aconitifolius, 7GMVTYW W]PZEXMGYW 7IRIGMS EUYEXMGYW 7MPIRI ĺSW GYGYPM 8VSPPMYW IYVSTEIYW 6SLHUVWDXGHQĠXUHQ: Alopecurus pratensis, Carex acutiformis, Chaerophyllum hirsutum, Cirsium helenioides, Epilobium hirsutum, Euphorbia palustris, Filipendula ulmaria, Geranium palustre, Hypericum tetrapterum, Iris sibirica, Lysimachia vulgaris, Mentha longifolia, Stachys TEPYWXVMW 8LEPMGXVYQ ĺEZYQ :EPIVMERE VITIRW Schneetälchen (Arabidetalia caeruleae, Salicetalia herbaceae) Cerastium cerastoides, Poa alpina, Polygonum viviparum, Sagina saginoides, Salix retusa, 7SPHERIPPE EPTMRE 8EVE\EGYQ EPTMRYQ :IVSRMGE EPTMRE :MSPE FMĺSVE Kalk-Schneetälchen: Achillea atrata, Alchemilla decumbens, Arabis caerulea, Carex ornithoTSHMSMHIW ' TEVZMĺSVE +IRXMERE FEZEVMGE +RETLEPMYQ LSTTIERYQ 1MRYEVXME FMĺSVE 4SXIRXMPla brauneana, Pritzelago alpina, Ranunculus alpestris, Rumex nivalis, Salix reticulata, Saxifraga ERHVSWEGIE 7 WXIPPEVMW :IVSRMGE ETL]PPE Sauerboden-Schneetälchen: %PGLIQMPPE ĹWWE % TIRXETL]PPIE %VIREVME FMĺSVE 'EVHEQMRI alpina, Carex foetida, C. lachenalii, Epilobium anagallidifolium, Gnaphalium supinum, Leucanthemopsis alpina, Luzula alpinopilosa, Poa supina, Polytrichum spp., Primula integrifolia, Salix herbacea, Saxifraga seguieri, Sedum alpestre, Sibbaldia procumbens, Soldanella pusilla. :HFKVHOIHXFKWH $QQXHOOHQĠXUHQ (Nanocyperetalia, Bidentetalia) Agrostis stolonifera, Carex viridula, Echinochloa crus-galli, Gnaphalium uliginosum, Hypericum humifusum, Juncus articulatus, Plantago major ssp. intermedia, Poa annua, Ranunculus repens, 6 WEVHSYW 6SVMTTE EQTLMFME :IVSRMGE GEXIREXE : TIVIKVMRE =ZHUJELQVHQĠXUHQ: &PEGOWXSRME EGYQMREXE 'IRXEYVMYQ TYPGLIPPYQ ']TIVYW ĺEZIWGIRW C. fuscus, Eleocharis acicularis, E. ovata, Gnaphalium luteoalbum, Gypsophila muralis, Isolepis setacea, Juncus bufonius, J. sphaerocarpus, Limosella aquatica, Lythrum hyssopifolia, Rorippa sylvestris, Stellaria alsine. =ZHL]DKQĠXUHQ: Alopecurus aequalis, Barbarea vulgaris, Bidens frondosa, B. tripartita, Catabrosa aquatica, Myosoton aquaticum, Polygonum hydropiper, P. lapathifolium, P. minus, P. mite, Ranunculus sceleratus, Rorippa palustris. )OXVVNLHVĠXUHQ GHV *HELUJHV (SLORELHWDOLD űHLVFKHUL

Agrostis gigantea, Anthyllis vulneraria ssp. valesiaca, Calamagrostis pseudophragmites, 'EQTERYPE GSGLPIEVMMJSPME 'LSRHVMPPE GLSRHVMPPSMHIW )TMPSFMYQ HSHSREIM ) ĺIMWGLIVM )VMKIVSR acer ssp. angulosus, E. acer ssp. politus, Erucastrum nasturtiifolium, Gypsophila repens, Hieracium piloselloides, H. staticifolium, Linaria alpina, Myricaria germanica, Poa alpina, P. compressa, Rumex scutatus, Salix purpurea, Scrophularia canina, Trifolium pallescens. .DONVFKXWWĠXUHQ (Thlaspietalia rotundifolii, Drabetalia hoppeanae, Stipetalia calamagrostis) Achillea atrata, Anemone baldensis, Arabis alpina, A. bellidifolia, Campanula cochleariifolia, 'EVHYYW HIĺSVEXYW (SVSRMGYQ KVERHMĺSVYQ *IWXYGE ZMSPEGIE +]QRSGEVTMYQ VSFIVXMERYQ Gypsophila repens, Linaria alpina, Moehringia ciliata, Poa cenisia, P. glauca, P. minor, Pritzelago alpina, Rumex scutatus, Salix serpyllifolia, Saxifraga oppositifolia, Senecio doronicum, Trisetum HMWXMGLSTL]PPYQ :IVSRMGE JVYXMGYPSWE $OSLQH .DONVFKXWWĠXUHQ: Arenaria multicaulis, Cerastium latifolium, Crepis terglouensis, Festuca rupicaprina, Galium megalospermum, Leontodon montanus, Leucanthemum halleri, Papaver alpinum agg., Ranunculus montanus, R. parnassiifolius, Saxifraga aphylla, Thlaspi VSXYRHMJSPMYQ :EPIVMERE WYTMRE :MSPE GEPGEVEXE : GIRMWME

In allen Einheiten

Molinion

Calthion

Filipendulion

In allen Einheiten

Arabidion caeruleae

Salicion herbaceae

In allen Einheiten

Nanocyperion

Bidention

)TMPSFMSR ĺIMWGLIVM

In allen Einheiten

Thlaspion rotundifolii


Zum Aufbau des Buches

Drabion hoppeanae

Petasition paradoxi

Stipion calamagrostis

In allen Einheiten

Androsacion alpinae

Galeopsion segetum

In allen Einheiten

Potentillion caulescentis

Cystopteridion

In allen Einheiten

Androsacion vandellii

Asplenion serpentini

In allen Einheiten

Alysso-Sedion

7IHS :IVSRMGMSR

Sedo-Scleranthion

$OSLQH .DONVFKLHIHUĠXUHQ: Achillea nana, Artemisia genipi, Campanula cenisia, Crepis VLEIXMGE (VEFE ĺEHRM^IRWMW ( LSTTIERE )VMKIVSR YRMĺSVYW +IRXMERE SVFMGYPEVMW + WGLPIMcheri, Herniaria alpina, Pritzelago alpina ssp. FVIZMGEYPMW 7E\MJVEKE FMĺSVE 8EVE\EGYQ TEGLIVM Trisetum spicatum. 0RQWDQ DOSLQH )HXFKWVFKXWWĠXUHQ: Adenostyles glabra, Athamanta cretensis, Calamagrostis varia, Cystopteris fragilis, C. montana, Dryopteris villarii, Hieracium staticifolium, Leontodon hispidus ssp. hyoseroides, Petasites paradoxus, Polystichum lonchitis, Silene vulgaris ssp. KPEVISWE 8YWWMPEKS JEVJEVE :EPIVMERE QSRXERE :MSPE FMĺSVE 6RPPHUZDUPH .DONVFKXWWĠXUHQ: Achnatherum calamagrostis, Calamintha nepeta, C. nepetoides, Centranthus angustifolius, Epilobium dodonaei, Erysimum ochroleucum, Laserpitium siler, Linaria alpina ssp. petraea, Reseda lutea. 6LOLNDWVFKXWWĠXUHQ (Androsacetalia alpinae, Galeopsietalia segetum) Arabis alpina, Galeopsis ladanum, Rumex scutatus. $OSLQH 6LOLNDWVFKXWWĠXUHQ: Achillea erba-rotta ssp. moschata, Androsace alpina, Cardamine VIWIHMJSPME 'IVEWXMYQ TIHYRGYPEXYQ ' YRMĺSVYQ 'V]TXSKVEQQE GVMWTE (SVSRMGYQ GPYWMM Eritrichium nanum, Festuca intercedens, Gentiana bavarica ssp. subacaulis, Geum reptans, 1MRYEVXME FMĺSVE 3\]VME HMK]RE 4SE PE\E 6ERYRGYPYW KPEGMEPMW 7E\MJVEKE FV]SMHIW 7 I\EVEXE S. seguieri, Sedum alpestre, Silene rupestris, Trifolium pallescens. 6RPPHUZDUPH 6LOLNDWVFKXWWĠXUHQ: %KVSWXMW GETMPPEVMW (MKMXEPMW KVERHMĺSVE )TMPSFMYQ collinum, E. lanceolatum, Galeopsis ladanum, G. segetum, G. tetrahit, Geranium robertianum, 4SE RIQSVEPMW 6YQI\ EGIXSWIPPE 7IHYQ EPFYQ 7 ERRYYQ 7IRIGMS ZMWGSWYW :IVFEWGYQ thapsus ssp. QSRXERYQ :MRGIXS\MGYQ LMVYRHMREVME .DONIHOVĠXUHQ (Potentilletalia caulescentis) Asplenium fontanum, Asplenium ruta-muraria, A. trichomanes, Campanula cochleariifolia, Draba dubia, Hieracium amplexicaule, Sedum dasyphyllum, S. telephium ssp. maximum. 6RQQLJH .DONIHOVĠXUHQ: Androsace helvetica, A. lactea, Arabis bellidifolia, Carex mucronata, 'IXIVEGL SJĹGMREVYQ (ETLRI EPTMRE (MERXLYW W]PZIWXVMW (VEFE EM^SMHIW ( XSQIRXSWE Festuca alpina, F. stenantha, Hieracium bupleuroides, H. humile, Kernera saxatilis, Minuartia rupestris, Petrocallis pyrenaica, Potentilla caulescens, Primula auricula, Rhamnus pumila, Silene WE\MJVEKE :EPIVMERE WE\EXMPMW 6FKDWWLJH .DONIHOVĠXUHQ: Asplenium viride, Aster bellidiastrum, Carex brachystachys, Cystopteris alpina, C. fragilis, C. regia, Gymnocarpium robertianum, Moehringia muscosa, Phyllitis WGSPSTIRHVMYQ 4SP]TSHMYQ ZYPKEVI 7MPIRI TYWMPPE :EPIVMERE XVMTXIVMW :MSPE FMĺSVE ;SSHWME pulchella. 6LOLNDWIHOVĠXUHQ (Androsacetalia vandellii) Asplenium septentrionale, A. trichomanes, Campanula rotundifolia, Primula hirsuta, Sedum album. 6LOLNDWIHOVĠXUHQ: Androsace pubescens, A. vandellii, Artemisia umbelliformis, Asplenium adiantum-nigrum, Bupleurum stellatum, Draba dubia, Erigeron gaudinii, Eritrichium nanum, Erysimum rhaeticum, Hieracium intybaceum, H. schmidtii, Phyteuma humile, Ph. scheuchzeri, Primula latifolia, Rhodiola rosea, Saxifraga cotyledon, Saxifraga exarata, Silene rupestris, ;SSHWME EPTMRE ; MPZIRWMW 6HUSHQWLQJHVWHLQVĠXUHQ: Asplenium adulterinum, A. cuneifolium, Notholaena marantae. Pionierhafte Felsrasen (Alysso-Sedetalia, Sedo-Scleranthetalia) Acinos arvensis, Allium lusitanicum, Arabidopsis thaliana, Arenaria serpyllifolia, Cerastium arvense ssp. strictum, C. semidecandrum, Dianthus sylvestris, Erophila verna, Herniaria glabra, Melica ciliata, Poa bulbosa, Saxifraga tridactylites, Sedum album, S. montanum, Sempervivum tectorum. Pionierrasen auf Kalk: Alyssum alyssoides, Arabis auriculata, Cerastium brachypetalum, C. pumilum, Dianthus gratianopolitanus, Draba nemorosa, Holosteum umbellatum, Hornungia petraea, Minuartia hybrida, M. rubra, Petrorhagia prolifera, P. saxifraga, Poa compressa, 4 FEHIRWMW 7IHYQ VYTIWXVI 7 WI\ERKYPEVI 7MPIRI EVQIVME 8VMJSPMYQ EVZIRWI :IVSRMGE TVEIGS\ Kollin-montane Silikatfelsrasen: Aira caryophyllea, Cruciata pedemontana, Dianthus deltoides, Jasione montana, Myosotis ramosissima, M. stricta, Potentilla argentea, Rumex acetosella, Sedum EGVI 7GPIVERXLYW ERRYYW 7MPIRI ZMWGEVME 8VMJSPMYQ EVZIRWI :IVSRMGE HMPPIRMM : ZIVRE Subalpin-alpine Silikatfelsrasen: Allium lineare, Androsace septentrionalis, Arenaria marschlinsii, Festuca brevipila, Minuartia laricifolia, Plantago serpentina, Potentilla pusilla, Scleranthus annuus ssp. polycarpos, S. perennis, Sedum annuum, Sempervivum arachnoideum, Silene rupestris.


Zum Aufbau des Buches

Trocken- und Halbtrockenrasen (Brometalia erecti, Festucetalia valesiacae) Allium carinatum, Anthericum liliago, Anthyllis vulneraria s.l., Arabis hirsuta, Brachypodium pinnatum, Bromus erectus, Carex caryophyllea, C. humilis, Dianthus carthusianorum, D. sylvestris, Helianthemum nummularium s.l., Hippocrepis comosa, Koeleria macrantha, Potentilla neumanniana, Pseudolysimachion spicatum, Stachys recta, Thymus spp., Trifolium montanum. Inneralpine Felsensteppen: Achillea setacea, A. tomentosa, Artemisia vallesiaca, Astragalus onobrychis, Campanula spicata, Centaurea valesiaca, Ephedra helvetica, Erysimum rhaeticum, Euphorbia seguieriana, Festuca rupicola, F. valesiaca, Koeleria valleisana, Odontites luteus, Ononis pusilla, Peucedanum oreoselinum, Phleum phleoides, Pimpinella nigra, Poa perconcinna, Potentilla pusilla, Pulsatilla halleri, P. montana, Scabiosa triandra, Silene otites, Stipa capillata, S. eriocaulis. Kontinentale Halbtrockenrasen: Adonis vernalis, Arabis collina, Aster linosyris, Astragalus exscapus, Filipendula vulgaris, Gentiana cruciata, Hypochaeris maculata, Inula salicina, Knautia purpurea, Onobrychis arenaria, Ononis natrix, Oxytropis halleri ssp. velutina, O. pilosa, Potentilla alba, P. heptaphylla, Seseli annuum, Stipa pennata s.str., Tephroseris integrifolia, Thesium PMRSTL]PPSR :IVSRMGE EYWXVMEGE : TVSWXVEXE Subozeanische Trockenrasen: Anthyllis montana, Allium sphaerocephalon, Artemisia campestris, Asperula cynanchica, Carex halleriana, Eryngium campestre, Festuca brevipila, F. guestfalica, F. pallens, Fumana procumbens, Galium lucidum, Globularia bisnagarica, Helianthemum canum, Lactuca perennis, Linum tenuifolium, Medicago minima, Pulsatilla vulgaris, Teucrium chamaedrys, Trinia glauca. Insubrische Trockenrasen: Asperula purpurea, Aster linosyris, Bothriochloa ischaemum, Bromus erectus ssp. condensatus, Calamintha nepeta, Chrysopogon gryllus, Cleistogenes serotina, Danthonia alpina, Festuca ticinensis, Heteropogon contortus, Inula hirta, Polygala pedemontana, Serapias vomeracea. Subatlantische Halbtrockenrasen: Anacamptis pyramidalis, Briza media, Campanula glomerata, Centaurea scabiosa, Euphorbia verrucosa, Galium verum, Gentiana ciliata, G. germanica, Hieracium pilosella, Koeleria pyramidata, Onobrychis viciifolia, Ononis repens, O. spinosa, Ophrys spp., Orchis spp., Pimpinella saxifraga, Plantago media, Polygala vulgaris s.l., Primula veris, Prunella laciniata, Ranunculus bulbosus, Salvia pratensis, Sanguisorba minor, Scabiosa columbaria. Kalkreiche Gebirgsrasen (Seslerietalia albicantis, Elynetalia) Acinos alpinus, Alchemilla conjuncta, Aster alpinus, Astragalus australis, Carex sempervirens, 'EVHYYW HIĺSVEXYW (V]EW SGXSTIXEPE )VMKIVSR EPTMRYW +EPMYQ ERMWSTL]PPSR +IRXMERE ZIVRE Globularia nudicaulis, Hedysarum hedysaroides, Lotus alpinus, Minuartia verna, Myosotis alpestris, Onobrychis montana, Oxytropis campestris, Silene acaulis, Thymus spp. Blaugrashalden: Androsace chamaejasme, Anthyllis vulneraria ssp. alpestris, Arabis ciliata, Biscutella laevigata, Bupleurum ranunculoides, Gentiana clusii, Helianthemum alpestre, Hieracium villosum, Leontopodium alpinum, Oxytropis jacquinii, Pedicularis oederi, P. verticillata, Phyteuma orbiculare, Polygala alpestris, Scabiosa lucida, Sedum atratum, Sesleria caerulea. Polsterseggenrasen: 'EVI\ ĹVQE ' VYTIWXVMW 'LEQSVGLMW EPTMRE 'VITMW OIVRIVM *IWXYGE UYEHVMĺSVE 4IHMGYPEVMW VSWXVEXSGETMXEXE 7E\MJVEKE GEIWME 8EVE\EGYQ HMWWIGXYQ Rostseggenhalden: Alchemilla spp., %PPMYQ ZMGXSVMEPMW %RIQSRI REVGMWWMĺSVE %UYMPIKME EPTMRE Astragalus alpinus, A. frigidus, Calamagrostis varia, Campanula thyrsoides, Carex ferruginea, Crepis bocconei, C. mollis, Festuca pulchella, Lathyrus occidentalis, Pedicularis foliosa, Phleum hirsutum, Pimpinella major, Plantago atrata, Pulsatilla alpina, Traunsteinera globosa, Trifolium badium, Trollius europaeus. Nacktried-Windecken: Agrostis alpina, Antennaria carpatica, Arenaria ciliata, Carex atrata, C. ericetorum, Cerastium alpinum, Chamorchis alpina, Draba siliquosa, Elyna myosuroides, Gentiana brachyphylla, G. tenella, Ligusticum mutellinoides, Lloydia serotina, Oxytropis lapponica, Saussurea alpina. Kalkarme Gebirgsrasen (Nardetalia, Caricetalia curvulae, Festucetalia spadiceae) Agrostis rupestris, Calluna vulgaris, Carex sempervirens, Euphrasia minima, Festuca nigresGIRW ,IPMGXSXVMGLSR ZIVWMGSPSV 0Y^YPE PYXIE 0 QYPXMĺSVE 4L]XIYQE FIXSRMGMJSPMYQ Borstgrasrasen: Ajuga pyramidalis, Arnica montana, Campanula barbata, Diphasiastrum alpinum, +IYQ QSRXERYQ ,MIVEGMYQ PEGXYGIPPE ,]TSGLEIVMW YRMĺSVE 2EVHYW WXVMGXE 2MKVMXIPPE VLIPPMGERM 4SXIRXMPPE EYVIE 4 IVIGXE 4WIYHSVGLMW EPFMHE 6ERYRGYPYW ZMPPEVWMM 8VMJSPMYQ EPTMRYQ :MSPE PYXIE Buntschwingelhalden: Anthyllis vulneraria ssp. valesiaca, Biscutella laevigata, Bupleurum WXIPPEXYQ 'IRXEYVIE YRMĺSVE )YTLVEWME EPTMRE *IWXYGE PEIZMKEXE * TERMGYPEXE * ZEVME agg., Galium rubrum, Helictotrichon pratense, Hieracium hoppeanum, Koeleria hirsuta, Laserpitium LEPPIVM 4IHMGYPEVMW XYFIVSWE 4SE ZMSPEGIE 4SXIRXMPPE KVERHMĺSVE :IVSRMGE JVYXMGERW

In allen Einheiten

Stipo-Poion

Cirsio-Brachypodion

Xerobromion

Diplachnion

Mesobromion

In allen Einheiten

Seslerion

'EVMGMSR ĹVQEI

Caricion ferrugineae

Elynion

In allen Einheiten

Nardion

Festucion variae


Zum Aufbau des Buches

Caricion curvulae

In allen Einheiten

Arrhenatherion

Polygono-Trisetion

Cynosurion

Poion alpinae

In allen Einheiten

Geranion sanguinei

Trifolion medii

Convolvulion

Aegopodion / Alliarion

In allen Einheiten

Krummseggenrasen: Androsace obtusifolia, Carex brunnescens, C. curvula, Festuca halleri, ,IPMGXSXVMGLSR ZIVWMGSPSV ,MIVEGMYQ EPTMRYQ , TMPMJIVYQ .YRGYW NEGUYMRMM . XVMÄšHYW 0ISRXSdon helveticus, Leucanthemopsis alpina, Luzula spicata, Minuartia recurva, Oreochloa disticha, Pedicularis kerneri, Phyteuma hemisphaericum, Senecio incanus, Silene exscapa, S. suecica, :IVSRMGE FIPPMHMSMHIW Fettwiesen und -weiden (Arrhenatheretalia) Achillea millefolium, Agrostis capillaris, Anthoxanthum odoratum, Anthriscus sylvestris, Dactylis glomerata, Euphrasia rostkoviana, Festuca pratensis, Galium album, Heracleum sphondylium s.str., Holcus lanatus, Lathyrus pratensis, Leontodon hispidus, Leucanthemum vulgare agg. Phleum pratense, Plantago lanceolata, Poa pratensis, P. trivialis, Ranunculus acris, Rumex EGIXSWE 8EVE\EGYQ SJÄšGMREPI 8VMJSPMYQ TVEXIRWI 8 VITIRW 8VMWIXYQ ÄşEZIWGIRW Fromentalwiesen: Alopecurus pratensis, Arrhenatherum elatius, Bromus hordeaceus, Campanula patula, Centaurea jacea, Crepis biennis, Geranium pratense, Helictotrichon pubescens, /REYXME EVZIRWMW 0SPMYQ QYPXMÄşSVYQ 1EPZE QSWGLEXE 1IHMGEKS PYTYPMRE 7MPIRI ZYPKEVMW Tragopogon pratensis spp. SVMIRXEPMW :IVSRMGE GLEQEIHV]W :MGME GVEGGE Goldhaferwiesen: Alchemilla spp., Astrantia major, Campanula rhomboidalis, Chaerophyllum villarsii, Crepis pyrenaica, Geranium phaeum, G. sylvaticum, Knautia dipsacifolia, Myosotis W]PZEXMGE 2EVGMWWYW VEHMMÄşSVYW 4L]XIYQE WTMGEXYQ 4MQTMRIPPE QENSV 4SP]KSRYQ EPTMRYQ P. bistorta, Primula elatior, Ranunculus tuberosus, Rumex alpestris, Silene dioica, Trollius europaeus. Kammgrasweiden: Alchemilla vulgaris, Bellis perennis, Carum carvi, Cynosurus cristatus, Crepis capillaris, Festuca rubra, Geranium molle, Hypochaeris radicata, Leontodon autumnalis, 0SPMYQ TIVIRRI 4VYRIPPE ZYPKEVMW 7IRIGMS NEGSFEIE :IVSRMGE ÄšPMJSVQMW : WIVT]PPMJSPME Milchkrautweiden: Campanula scheuchzeri, Crepis aurea, Euphrasia picta, Festuca nigrescens, Hypericum maculatum, Ligusticum mutellina, Phleum rhaeticum, Plantago alpina, P. atrata, Poa alpina, Polygonum viviparum, Ranunculus montanus, Trifolium badium, T. thalii. Saumgesellschaften (Origanetalia, Convolvuletalia, Galio-Alliarietalia) Ajuga reptans, Astragalus glycyphyllos, Brachypodium pinnatum, Chelidonium majus, Cruciata laevipes, Fragaria vesca, Geranium robertianum, Glechoma hederacea, Origanum vulgare, 7IGYVMKIVE ZEVME 8YVVMXMW KPEFVE :MSPE EPFE : SHSVEXE Trockenwarme Krautsäume: Anthericum ramosum, Arabis turrita, Aster amellus, Bupleurum falcatum, Campanula rapunculoides, C. rapunculus, Coronilla coronata, Cruciata glabra, Fragaria viridis, Geranium sanguineum, Inula conyzae, Medicago falcata, Melampyrum cristatum, Peucedanum cervaria, Polygonatum odoratum, Potentilla rupestris, Seseli libanotis, 8LEPMGXVYQ JSIXMHYQ 8 QMRYW 8VMJSPMYQ EPTIWXVI 8 VYFIRW :IVSRMGE XIYGVMYQ :MSPE LMVXE Mesophile Krautsäume: Agrimonia eupatoria, Carex pairae, Clinopodium vulgare, Galium album, Holcus mollis, Hieracium racemosum, Hypericum perforatum, Knautia dipsacifolia, 0EXL]VYW LIXIVSTL]PPYW 0 PEXMJSPMYW 0 W]PZIWXVMW 7IHYQ XIPITLMYQ 8VMJSPMYQ QIHMYQ :IVSRMGE GLEQEIHV]W :MGME HYQIXSVYQ : WITMYQ : W]PZEXMGE Feuchte Krautsäume: Artemisia verlotiorum, Calystegia sepium, Carduus crispus, Cirsium SPIVEGIYQ (MTWEGYW JYPPSRYQ )P]QYW VITIRW )TMPSFMYQ LMVWYXYQ ) TEVZMÄşSVYQ ) XIXVEKSnum, Equisetum telmateia, Eupatorium cannabinum, Humulus lupulus, Impatiens glandulifera, Myosoton aquaticum, Petasites hybridus, Phalaris arundinacea, Poa palustris, Reynoutria NETSRMGE 6YFYW GEIWMYW 7SPMHEKS GEREHIRWMW 7 KMKERXIE 7]QTL]XYQ SJÄšGMREPI S. tuberosum. Nährstoffreiche Krautsäume: Aegopodium podagraria, Alliaria petiolata, Arrhenatherum elatius, Bromus sterilis, Bryonia dioica, Cardamine impatiens, Chaerophyllum aureum, C. hirsutum, C. temulum, Clematis vitalba, Galeopsis spp., Galium aparine, Geum urbanum, -QTEXMIRW TEVZMÄşSVE 0EQMYQ QEGYPEXYQ 0ETWERE GSQQYRMW 4EVMIXEVME SJÄšGMREPMW 4IXEWMXIW EPFYW 7EQFYGYW IFYPYW 7XIPPEVME RIKPIGXE 7 RIQSVYQ 8SVMPMW NETSRMGE 9VXMGE HMSMGE :MGME sepium. +RFKVWDXGHQ XQG 6FKODJÄ XUHQ (Atropetalia, Adenostyletalia) Aconitum altissimum, Agrostis capillaris, Calamagrostis epigejos, Cirsium arvense, C. vulgare, Dactylis glomerata, Galeopsis tetrahit, Geranium sylvaticum, Rubus spp., Silene dioica, Urtica HMSMGE :IVEXVYQ EPFYQ


Zum Aufbau des Buches

.DONUHLFKH 6FKODJÄ XUHQ: Arctium nemorosum, Atropa bella-donna, Brachypodium sylvaticum, Bromus benekenii, B. ramosus, Deschampsia cespitosa, Eupatorium cannabinum, Galeopsis spp., Hypericum hirsutum, Lysimachia nemorum, Senecio ovatus, Stachys alpina, S. sylvatica, :IVFEWGYQ XLETWYW .DONDUPH 6FKODJÄ XUHQ: %ZIRIPPE ÄşI\YSWE 'EPEQEKVSWXMW EVYRHMREGIE 'EPPYRE ZYPKEVMW 'EVI\ PITSVMRE ' TMPYPMJIVE (MKMXEPMW KVERHMÄşSVE ( TYVTYVIE )TMPSFMYQ ERKYWXMJSPMYQ ,SPGYW mollis, Juncus effusus, Luzula luzuloides, Melampyrum pratense, Pteridium aquilinum, Rubus spp., Rumex acetosella, Senecio sylvaticus, Solidago virgaurea. 6XEDOSLQH +RFKJUDVÄ XUHQ: Agrostis schraderiana, Anthoxanthum alpinum, Athyrium distentiJSPMYQ %ZIRIPPE ÄşI\YSWE 'EPEQEKVSWXMW EVYRHMREGIE ' ZMPPSWE 'EVI\ EXVEXE ssp. aterrima, Centaurea montana, Festuca melanopsis, Hieracium murorum, H. prenanthoides, Leucanthemum adustum, Lilium martagon, Luzula alpinopilosa, L. luzuloides, Milium effusum, Poa chaixii. 6XEDOSLQH +RFKVWDXGHQÄ XUHQ: Achillea macrophylla, Aconitum neomontanum, A. variegatum, Adenostyles alliariae, Chaerophyllum hirsutum, Ch. villarsii, Crepis paludosa, Delphinium elatum, Epilobium alpestre, Erigeron atticus, Geranium sylvaticum, Peucedanum ostruthium, 6ERYRGYPYW TPEXERMJSPMYW 7E\MJVEKE VSXYRHMJSPME 8S^^ME EPTMRE :MSPE FMÄşSVE GebĂźsche (Prunetalia spinosae, Sambucetalia, Salicetalia purpureae, Veratro-Salicetalia) Cornus sanguinea, Corylus avellana, Crataegus spp., Fragaria vesca, Rubus spp., :MFYVRYQ spp. Trockenwarme GebĂźsche: Amelanchier ovalis, Berberis vulgaris, Colutea arborescens, Coronilla coronata, Cotoneaster tomentosus, Juniperus communis, Ligustrum vulgare, Prunus spinosa, Rhamnus alpina, R. cathartica, Rosa corymbifera, R. dumalis, R. glauca, R. rubiginosa, R. villosa, Sorbus aria, Ulmus minor. Schlehen-BrombeergebĂźsche: Aegopodium podagraria, Campanula trachelium, Clematis vitalba, Euonymus europaeus, Fragaria moschata, Lonicera periclymenum, L. xylosteum, Prunus spinosa, Ribes uva-crispa. Vorwaldgesellschaften: Betula pendula, Galium album, G. aparine, Populus tremula, Salix caprea, Sambucus nigra, S. racemosa, Senecio hercynicus, S. ovatus, Sorbus aucuparia. Gebirgsweidenauen: Agrostis stolonifera, Calamagrostis epigejos, Deschampsia cespitosa, Festuca arundinacea, Hippophae rhamnoides, Myosotis scorpioides, Myricaria germanica, Salix daphnoides, S. elaeagnos, S. myrsinifolia, S. purpurea, S. triandra. MoorweidengebĂźsche: Betula humilis, B. pubescens, Calamagrostis canescens, Carex elata, Cirsium palustre, Dryopteris carthusiana, Frangula alnus, Galium palustre, Lysimachia vulgaris, Salix aurita, S. cinerea, S. pentandra, S. repens, Thelypteris palustris. Subalpine WeidengebĂźsche: Daphne mezereum, Deschampsia cespitosa, Salix breviserrata, S. caesia, S. foetida, S. glabra, S. glaucosericea, S. hastata, S. helvetica, S. phylicifolia, S. waldsteiniana, Sorbus chamaemespilus. GrĂźnerlengebĂźsche: Alnus viridis, Athyrium distentifolium, Poa hybrida, Prunus padus ssp. petraea, Salix appendiculata, Senecio hercynicus, Stellaria nemorum, Streptopus amplexifolius, Tozzia alpina. Zwergstrauchheiden (Vaccinio-Genistetalia, Rhodod.-Vaccinietalia, Rhodod.-Ericetalia) %ZIRIPPE ÄşI\YSWE +EPMYQ TYQMPYQ .YRMTIVYW GSQQYRMW 4SP]KEPE GLEQEIFY\YW 4SXIRXMPPE IVIGXE :EGGMRMYQ KEYPXLIVMSMHIW : Q]VXMPPYW : YPMKMRSWYQ : ZMXMW MHEIE Subatlantische Zwergstrauchheiden: Antennaria dioica, Calluna vulgaris, Carex pilulifera, Dianthus deltoides, Euphrasia nemorosa, Genista germanica, G. pilosa, G. sagittalis, Luzula campestris, Lycopodium clavatum, Pedicularis sylvatica, Teucrium scorodonia, Trifolium EYVIYQ :IVSRMGE SJÄšGMREPMW :MSPE GERMRE Subalpine Kalkheiden: Globularia cordifolia, Daphne cneorum, D. striata, Erica carnea, Genista radiata, Hippocrepis comosa, Pinus mugo s.str., Rhododendron hirsutum, Rubus saxatilis, Sesleria caerulea, Sorbus chamaemespilus. Trockene Zwergstrauchheiden: Arctostaphylos uva-ursi, Calluna vulgaris, Carex semper-virens, Cetraria spp., Cladonia spp., Cotoneaster integerrimus, Juniperus communis ssp. alpina, J. sabina, Luzula lutea, Phyteuma betonicifolium, Saponaria ocymoides, Senecio abrotanifolius, :MSPE XLSQEWMERE Mesophile subalpine Zwergstrauchheiden: Astrantia minor, Calamagrostis villosa, Hieracium murorum, Homogyne alpina, Huperzia selago, Lonicera caerulea, Luzula sieberi, Rhododendron ferrugineum, Solidago virgaurea ssp. minuta. Arktisch-alpine Zwergstrauchheiden: Arctostaphylos alpina, Cetraria islandica, Cladonia spp., Empetrum nigrum ssp. hermaphroditum, Helictotrichon versicolor, Leucanthemopsis alpina, 0SMWIPIYVME TVSGYQFIRW 0Y^YPE PYXIE 4L]XIYQE LIQMWTLEIVMGYQ :EGGMRMYQ KEYPXLIVMSMHIW

Atropion

Epilobion angustifolii

Calamagrostion

Adenostylion

In allen Einheiten

Berberidion

Pruno-Rubion

Sambuco-Salicion

Salicion elaeagni

Salicion cinereae

Salicenion waldsteinianae

Alnenion viridis

In allen Einheiten

Calluno-Genistion

Pinion mugi (Ericion)

Juniperion nanae

Rhododendro:EGGMRMSR

0SMWIPIYVMS :EGGMRMSR


Zum Aufbau des Buches

In allen Einheiten

Alnion glutinosae

Salicion albae

Alnion incanae

Fraxinion

In allen Einheiten

CephalantheroFagenion

Luzulo-Fagenion

Galio-Fagenion

Lonicero-Fagenion

Abieti-Fagenion

Lunario-Acerion

Tilion platyphylli

Carpinion betuli (6.3.3)

In allen Einheiten

Quercion pubescentipetraeae

Bruch- und Auenwälder (Alnetalia glutinosae, Populetalia albae, Fraxinetalia) Carex acutiformis, Chrysosplenium alternifolium, Equisetum hyemale, Humulus lupulus, Populus EPFE 4 RMKVE 4VYRYW TEHYW 7EPM\ Q]VWMRMJSPME 7 TYVTYVIE 7XIPPEVME RIQSVYQ :MFYVRYQ STYPYW Erlen-Bruchwälder: Alnus glutinosa, Calamagrostis canescens, Carex elata, C. elongata, Dryopteris carthusiana, D. cristata, Frangula alnus, Galium elongatum, Osmunda regalis, Poa trivialis ssp. sylvicola, Salix cinerea, Thelypteris palustris. Silberweiden-Auenwälder: Angelica sylvestris, Myosoton aquaticum, Phalaris arundinacea, Rubus caesius, Salix alba, S. fragilis, S. viminalis, Solanum dulcamara. Grauerlen-Auenwälder: Alnus incana, Angelica sylvestris, Calamagrostis epigejos, C. varia, Deschampsia cespitosa, Elymus caninus, Geranium robertianum, Petasites albus, P. hybridus, 6YFYW GEIWMYW 7XEGL]W W]PZEXMGE 8LEPMGXVYQ EUYMPIKMMJSPMYQ :EPIVMERE SJÄšGMREPMW Hartholz-Auenwälder: Acer pseudoplatanus, Arum maculatum, Carex brizoides, C. pendula, C. remota, C. strigosa, Circaea lutetiana, Equisetum telmateia, Festuca gigantea, Fraxinus excelsior, Impatiens noli-tangere, Lamium galeobdolon, Poa remota, Primula elatior, Ranunculus ÄšGEVME 7GVSTLYPEVME RSHSWE 7XEGL]W W]PZEXMGE 9PQYW spp., :IVSRMGE QSRXERE %XFKHQZĂƒOGHU XQG $KRUQ +DJEXFKHQ /LQGHQ 0LVFKZĂƒOGHU (Fagetalia sylvaticae) %RIQSRI RIQSVSWE %XL]VMYQ ÄšPM\ JIQMRE 'EVI\ HMKMXEXE ' W]PZEXMGE 'SV]HEPMW GEZE (V]STXIVMW ÄšPM\ QEW *EKYW W]PZEXMGE *VE\MRYW I\GIPWMSV +EPMYQ SHSVEXYQ ,IHIVE LIPM\ 0EQMYQ galeobdolon, Lathyrus vernus, Mercurialis perennis, Milium effusum, Oxalis acetosella, PhyteuQE WTMGEXYQ 4VIRERXLIW TYVTYVIE :MSPE VIMGLIRFEGLMERE Orchideen-Buchenwälder: %GIV GEQTIWXVI % STEPYW 'EVI\ EPFE ' ÄşEGGE ' QSRXERE Cephalanthera damasonium, C. longifolia, C. rubra, Convallaria majalis, Cyclamen purpurascens, Daphne mezereum, Epipactis helleborine, Hepatica nobilis, Ligustrum vulgare, Melittis melissophyllum, Neottia nidus-avis, Platanthera bifolia, Quercus petraea, Rosa spp., Sesleria caerulea, Sorbus aria, Taxus baccata. Hainsimsen-Buchenwälder: %ZIRIPPE ÄşI\YSWE 'EPEQEKVSWXMW EVYRHMREGIE ,MIVEGMYQ murorum, Luzula luzuloides, L. nivea, L. sylvatica, Melampyrum pratense, Phegopteris connectilis, Pinus sylvestris, Polytrichum spp., Pteridium aquilinum, Solidago virgaurea, Sorbus aucupaVME :EGGMRMYQ Q]VXMPPYW :IVSRMGE SJÄšGMREPMW Waldmeister-Buchenwälder: Ajuga reptans, Allium ursinum, Arum maculatum, Carex sylvatica, Circaea lutetiana, Euphorbia dulcis, Galeopsis tetrahit, Geum urbanum, Lonicera xylosteum, Luzula pilosa, Lysimachia nemorum, Milium effusum, Paris quadrifolia, Polygonatum QYPXMÄşSVYQ 4YPQSREVME spp., 6ERYRGYPYW ÄšGEVME Zahnwurz-Buchenwälder: Asarum europaeum, Bromus benekenii, Cardamine heptaphylla, ' TIRXETL]PPSW 'EVI\ ÄşEGGE (ETLRI PEYVISPE )YTLSVFME EQ]KHEPSMHIW ,SVHIP]QYW IYVSTEIYW 0MPMYQ QEVXEKSR 0SRMGIVE EPTMKIRE 0 RMKVE 1IPMGE YRMÄşSVE 4SP]KSREXYQ ZIVXMGMPPEXYQ 7ERMGYPE IYVSTEIE :IVSRMGE YVXMGMJSPME Tannen-Buchenwälder: Abies alba, Acer pseudoplatanus, Adenostyles alliariae, Festuca altissima, Galium rotundifolium, Knautia dipsacifolia, Hordelymus europaeus, Petasites albus, Picea abies, Polygonatum verticillatum, Polystichum aculeatum, Primula elatior, Ranunculus lanuginosus, 6SWE TIRHYPMRE 6YFYW MHEIYW 7ERMGYPE IYVSTEIE 7SVFYW EYGYTEVME :IVSRMGE YVXMGMJSPME Ahorn-Schluchtwälder: Acer platanoides, A. pseudoplatanus, Actaea spicata, Adenostyles glabra, Aruncus dioicus, Cystopteris fragilis, Geranium robertianum, Gymnocarpium robertianum, Impatiens noli-tangere, Lunaria rediviva, Melica nutans, Phyllitis scolopendrium, Polystichum aculeatum, Ribes spp., Salvia glutinosa, Tilia platyphyllos, Ulmus glabra. Linden-Mischwälder: Acer platanoides, Asperula taurina, Campanula rapunculoides, C. trachelium, Euonymus latifolius, Hepatica nobilis, Salvia glutinosa, Tamus communis, Tilia GSVHEXE 8 TPEX]TL]PPSW 9PQYW KPEFVE :MRGIXS\MGYQ LMVYRHMREVME :MSPE QMVEFMPMW Eichen-Hainbuchenwälder: Acer campestre, Carex montana, C. pilosa, Carpinus betulus, Castanea sativa, Dactylis polygama, Festuca heterophylla, Galium sylvaticum, Lathyrus linifoPMYW 0 RMKIV 0SRMGIVE TIVMGP]QIRYQ 0Y^YPE JSVWXIVM 1IPMGE YRMÄşSVE 1SPMRME EVYRHMREGIE Potentilla micrantha, P. sterilis, Pulmonaria montana, Quercus spp., Sorbus torminalis, Stellaria LSPSWXIE :MRGE QMRSV Eichenwälder 4XHUFHWDOLD SXEHVFHQWL SHWUDHDH 4XHUFHWDOLD URERUL SHWUDHDH

,]TIVMGYQ QSRXERYQ 5YIVGYW TIXVEIE 5 VSFYV :MRGIXS\MGYQ LMVYRHMREVME Flaumeichenwälder: Acer opalus, Arabis turrita, Asplenium adiantum-nigrum, A. onopteris, Buglossoides purpurocaerulea, Buxus sempervirens, Campanula persicifolia, Carex halleriana, C. humilis, Cornus mas, Coronilla coronata, Hippocrepis emerus, Lathyrus niger, Ligustrum vulgare, Limodorum abortivum, Polygonatum odoratum, Primula veris, Prunus mahaleb, Quercus pubescens, Rhamnus cathartica, Sorbus aria, S. torminalis, Teucrium chamaedrys.


Zum Aufbau des Buches

Hopfenbuchenwälder: Carex humilis, Celtis australis, Cyclamen purpurascens, Fraxinus ornus, Helleborus niger, Hippocrepis emerus, Laburnum anagyroides, Lathyrus venetus, Ostrya carpinifolia, Quercus cerris, Tanacetum corymbosum. Bodensaure Eichenwälder: %ZIRIPPE ĺI\YSWE 'EPPYRE ZYPKEVMW 'EVI\ TMPYPMJIVE 'EWXERIE sativa, Dryopteris carthusiana, Festuca heterophylla, Hieracium lachenalii, H. laevigatum, H. sabaudum, H. umbellatum, Lathyrus linifolius, Luzula luzuloides, L. nivea, Melampyrum pratense, Molinia arundinacea, Phyteuma betonicifolium, Pteridium aquilinum, Teucrium WGSVSHSRME :EGGMRMYQ Q]VXMPPYW Föhrenwälder (Erico-Pinetalia) Brachypodium pinnatum, Carex montana, Hieracium murorum, Juniperus communis, Picea EFMIW 4MRYW QYKS 4 W]PZIWXVMW 4SP]KEPE GLEQEIFY\YW 7SVFYW EVME :EGGMRMYQ ZMXMW MHEIE Pfeifengras-Föhrenwälder: &YTLXLEPQYQ WEPMGMJSPMYQ 'EPEQEKVSWXMW ZEVME 'EVI\ ĺEGGE Cirsium tuberosum, Epipactis atrorubens, Festuca amethystina, Laserpitium latifolium, Molinia arundinacea, Ophrys insectifera, Sesleria caerulea, Succisa pratensis, Taxus baccata. Kalk-Föhrenwälder: Anthericum ramosum, Carex alba, C. humilis, Cytisus nigricans, Daphne cneorum, Epipactis atrorubens, Erica carnea, Goodyera repens, Leontodon incanus, Rhamnus WE\EXMPMW 8IYGVMYQ GLEQEIHV]W 8LIWMYQ VSWXVEXYQ :MSPE GSPPMRE Steppen-Föhrenwälder: Astragalus monspessulanus, A. onobrychis, Carex humilis, Coronilla minima, Erysimum rhaeticum, Odontites viscosus, Ononis pusilla, O. rotundifolia, Peucedanum SVISWIPMRYQ 7ETSREVME SG]QSMHIW :MSPE VYTIWXVMW Silikat-Föhrenwälder: %ZIRIPPE ĺI\YSWE 'EPEQEKVSWXMW ZMPPSWE 'EPPYRE ZYPKEVMW 'EVI\ ericetorum, Diphasiastrum complanatum, Hieracium murorum, Molinia arundinacea, Orthilia WIGYRHE 4XIVMHMYQ EUYMPMRYQ 6YQI\ EGIXSWIPPE 7SVFYW EYGYTEVME :EGGMRMYQ Q]VXMPPYW Fichten- und Lärchenwälder (Picetalia abietis) %ZIRIPPE ĺI\YSWE (V]STXIVMW HMPEXEXE ( I\TERWE ,MIVEGMYQ QYVSVYQ ,SQSK]RI EPTMRE 0Y^YPE sieberi, Lycopodium annotinum, Maianthemum bifolium, Melampyrum sylvaticum, Oxalis acetoselPE 4MGIE EFMIW 4VIRERXLIW TYVTYVIE 7SVFYW EYGYTEVME :EGGMRMYQ Q]VXMPPYW : ZMXMW MHEIE Torfmoos-Bergföhrenwälder: Betula nana, B. pubescens, Calluna vulgaris, Carex nigra, Eriophorum vaginatum, Molinia caerulea, Pinus mugo ssp. uncinata, Trichophorum cespitosum, :EGGMRMYQ YPMKMRSWYQ Torfmoos-Fichtenwälder: Carex echinata, C. nigra, Equisetum sylvaticum, Eriophorum vaginatum, Molinia caerulea, Pinus mugo ssp. uncinata, Sphagnum spp., :EGGMRMYQ YPMKMRSWYQ Tannen-Fichtenwälder: %FMIW EPFE %HIRSWX]PIW EPPMEVMEI %XL]VMYQ ĹPM\ JIQMRE &PIGLRYQ spicant, Carex pilulifera, Galium rotundifolium, Lonicera alpigena, L. nigra, Luzula nivea, Lysimachia nemorum, Petasites albus, Phyteuma spicatum, Polygonatum verticillatum, 6ERYRGYPYW PERYKMRSWYW 6SWE TIRHYPMRE :IVSRMGE YVXMGMJSPME Heidelbeer-Fichtenwälder: Athyrium distentifolium, Blechnum spicant, Calamagrostis villosa, 'SVEPPSVLM^E XVMĹHE 0MWXIVE GSVHEXE 0SRMGIVE GEIVYPIE 0Y^YPE PY^YPMRE 1IPMGE RYXERW 3VXLMPME WIGYRHE 7E\MJVEKE GYRIMJSPME 7SPMHEKS ZMVKEYVIE :IVSRMGE YVXMGMJSPME Lärchen- und Lärchen-Arvenwälder: Arctostaphylos uva-ursi, Calamagrostis villosa, Clematis alpina, Cotoneaster integerrimus, Juniperus communis ssp. alpina, Larix decidua, 0MRREIE FSVIEPMW 0SRMGIVE GSIVYPIE 6LSHSHIRHVSR JIVVYKMRIYQ :EGGMRMYQ KEYPXLIVMSMHIW 7ULWWĠXUHQ (Agrostietalia stoloniferae, Polygono aviculari-Poetalia) Plantago major s.l., 4SE ERRYE 4 XVMZMEPMW 6ERYRGYPYW VITIRW 8EVE\EGYQ SJĹGMREPI 8VMJSPMYQ VITIRW :IVFIRE SJĹGMREPMW :IVSRMGE WIVT]PPMJSPME )HXFKWH 7ULWWĠXUHQ: Agrostis stolonifera, Alopecurus geniculatus, Barbarea vulgaris, Carex distans, C. hirta, C. otrubae, Elymus repens, Equisetum arvense, Festuca arundinacea, Juncus FYJSRMYW . GSQTVIWWYW . MRĺI\YW . XIRYMW 1IRXLE PSRKMJSPME 4SXIRXMPPE ERWIVMRE 4 VITXERW Pulicaria dysenterica, Rorippa spp., Rumex conglomeratus, R. crispus, R. obtusifolius. 7URFNHQH 7ULWWĠXUHQ: %QEVERXLYW FPMXYQ % HIĺI\YW 'SVSRSTYW WUYEQEXYW ']RSHSR dactylon, Erodium cicutarium, Herniaria glabra, Lepidium ruderale, Lolium perenne, Matricaria discoidea, Oxalis corniculata, Polygonum aviculare, Sagina procumbens, Spergularia rubra. 6XEDOSLQ DOSLQH 7ULWWĠXUHQ: Alchemilla vulgaris, Cerastium cerastoides, Gagea fragifera, Leontodon hispidus, Poa alpina, P. supina, Sagina saginoides.

Orno-Ostryon

Quercion roboripetraeae (6.3.6)

In allen Einheiten

Molinio-Pinion

Erico-Pinion

Ononido-Pinion

Dicrano-Pinion

In allen Einheiten

4MGIS :EGGMRMIRMSR uliginosi

Sphagno-Piceetum

Abieti-Piceion

:EGGMRMS 4MGIMSR

Larici-Pinetum cembrae (6.6.3)

In allen Einheiten

Agropyro-Rumicion

Polygonion avicularis

Poion supinae


Zum Aufbau des Buches

In allen Einheiten

Sisymbrion

Onopordion

Dauco-Melilotion

Rumicion alpini

Arction lappae

ConvolvuloAgropyrion

In allen Einheiten

Aphanion

Caucalidion

Polygono-Chenopodion

Fumario-Euphorbion

Panico-Setarion

Eragrostion

5XGHUDOÄ XUHQ (Artemisietalia vulgaris) Artemisia vulgaris, Cirsium arvense, C. vulgare, Dactylis glomerata, Daucus carota, Elymus repens, Erigeron annuus, Geranium pyrenaicum, Medicago sativa, Pastinaca sativa, Plantago PERGISPEXE 7SPMHEKS GEREHIRWMW 8EVE\EGYQ SJÄšGMREPI 9VXMGE HMSMGE (LQMĂƒKULJH 5XGHUDOÄ XUHQ: Bromus sterilis, B. tectorum, Conyza canadensis, Hordeum murinum, Lactuca serriola, Lepidium virginicum, Malva neglecta, M. sylvestris, Papaver dubium, 7MRETMW EPFE 7MW]QFVMYQ SJÄšGMREPI 8VMTPIYVSWTIVQYQ MRSHSVYQ 7URFNHQZDUPH 5XGHUDOÄ XUHQ: %RGLYWE SJÄšGMREPMW %VXIQMWME EFWMRXLMYQ 'EVHYYW RYXERW Cirsium eriophorum, Descurainia sophia, Hyoscyamus niger, Lappula squarrosa, Marrubium ZYPKEVI 2ITIXE GEXEVME 3RSTSVHYQ EGERXLMYQ 6IWIHE PYXIE 7XEGL]W KIVQERMGE :IVFEWGYQ HIRWMÄşSVYQ : XLETWYW 0HVRSKLOH 5XGHUDOÄ XUHQ: Artemisia vulgaris, Berteroa incana, Cichorium intybus, Crepis setosa ssp. taraxacifolia, Echium vulgare, Erigeron annuus, Linaria vulgaris, Melilotus albus, 1 SJÄšGMREPMW 3HSRXMXIW ZYPKEVMW 3IRSXLIVE spp., Picris hieracioides, Reseda lutea, Saponaria SJÄšGMREPMW 7IRIGMS MREIUYMHIRW 8EREGIXYQ ZYPKEVI 6XEDOSLQ DOSLQH /ĂƒJHUÄ XUHQ: Alchemilla spp., Aconitum compactum, Chenopodium bonus-henricus, Cirsium spinosissimum, Deschampsia cespitosa, Ligusticum mutellina, Peucedanum ostruthium, Phleum rhaeticum, Poa alpina, P. supina, Rumex alpestris, R. alpinus, Senecio alpinus, Silene dioica, Stellaria nemorum. .ROOLQ PRQWDQH /ĂƒJHUÄ XUHQ: Arabis nova, Arctium lappa, A. minus, A. tomentosum, Asperugo procumbens, Ballota nigra, Galium spurium, Lamium album, Mentha spicata, Reseda luteola, Rumex longifolius, Silene pratensis. Queckenbrachen: %GLMPPIE RSFMPMW % WIXEGIE %WTEVEKYW SJÄšGMREPMW &VSQYW WUYEVVSWYW Bunias orientalis, Cardaria draba, Centaurea stoebe, Chondrilla juncea, Convolvulus arvensis, )P]QYW EXLIVMGYW ) LMWTMHYW 8VEKSTSKSR HYFMYW 8YVVMXMW KPEFVE :MGME SRSFV]GLMSMHIW $FNHUEHJOHLWÄ XUHQ (Secalinetalia, Polygono-Chenopodietalia) Anagallis arvensis, Capsella bursa-pastoris, Chenopodium album, Convolvulus arvensis, Digitaria sanguinalis, Fallopia convolvulus, Galeopsis tetrahit, Galinsoga ciliata, Galium aparine, Myosotis arvensis, Senecio vulgaris, Sinapis arvensis, Solanum nigrum, Sonchus oleraceus, 7XIPPEVME QIHME 8LPEWTM EVZIRWI :IVSRMGE EVZIRWMW : TIVWMGE :MSPE EVZIRWMW .DONDUPH *HWUHLGHEHJOHLWÄ XUHQ: Anthemis arvensis, Apera spica-venti, Aphanes arvensis, Arabidopsis thaliana, Matricaria chamomilla, Papaver argemone, Raphanus raphanistrum, :IVSRMGE XVMTL]PPSW :MGME LMVWYXE : XIXVEWTIVQE : ZMPPSWE .DONUHLFKH *HWUHLGHEHJOHLWÄ XUHQ: Adonis aestivalis, Ajuga chamaepitys, Alopecurus myosuroides, Anthemis cotula, Avena fatua, Buglossoides arvensis, Caucalis platycarpos, Centaurea cyanus, Consolida regalis, Euphorbia exigua, Galium spurium, Kickxia elatine, K. spuria, Legousia spp., Papaver rhoeas, Ranunculus arvensis, Scandix pecten-veneris, 7LIVEVHME EVZIRWMW 7MPIRI RSGXMÄşSVE 7XEGL]W ERRYE 8SVMPMW EVZIRWMW .DONDUPH +DFNIUXFKW $FNHUEHJOHLWÄ XUHQ: Anchusa arvensis, Anthemis arvensis, Atriplex patula, Cerastium glomeratum, Chenopodium album, C. polyspermum, C. rubrum, Echinochloa crus-galli, Mentha arvensis, Oxalis stricta, Polygonum persicaria, Ranunculus repens, Raphanus VETLERMWXVYQ 6YQI\ EGIXSWIPPE 7SRGLYW EWTIV :MGME LMVWYXE .DONUHLFKH +DFNIUXFKW $FNHUEHJOHLWÄ XUHQ: Aethusa cynapium, Allium oleraceum, A. vineale, )VSHMYQ GMGYXEVMYQ )YTLSVFME LIPMSWGSTME ) TITPYW *YQEVME SJÄšGMREPMW +IVERMYQ HMWWIGXYQ G. pusillum, G. rotundifolium, Lamium amplexicaule, L. hybridum, L. purpureum, Lepidium GEQTIWXVI 1IVGYVMEPMW ERRYE 1YWGEVM VEGIQSWYQ 3VRMXLSKEPYQ YQFIPPEXYQ :IVSRMGE TSPMXE .DONDUPH VDQGLJH $FNHUEHJOHLWÄ XUHQ: %QEVERXLYW GVYIRXYW % VIXVSÄşI\YW (MKMXEVME MWGLEIQYQ ( WERKYMREPMW )GLMRSGLPSE GVYW KEPPM +EPMRWSKE TEVZMÄşSVE 4ERMGYQ GETMPPEVI 4 HMGLSXSQMÄşSVYQ 7IXEVME TYQMPE 7 ZIVXMGMPPEXE 7 ZMVMHMW .DONUHLFKH VDQGLJH $FNHUEHJOHLWÄ XUHQ: Amaranthus albus, A. blitum, Convolvulus arvensis, Eragrostis minor, E. pilosa, Geranium columbinum, Holosteum umbellatum, Portulaca oleracea.


Zum Aufbau des Buches

Areal Die Arealangabe beschreibt in abgekßrzter Form die weltweite Gesamtverbreitung der Art. Die meisten in der Schweiz vorkommenden Arten haben ein europäisches (europ) oder eurasiatisches (eurasiat) Gesamtareal. Die Abkßrzungen der Arealangabe bedeuten:

Arealangabe (Abk.)

Bedeutung

arkt-alp alp alp-apenn alp-karpat alp-pyren kosmopolit europ(nord) europ(mittel) europ(subatl) europ(mittel-sĂźd) europ(submed) europ(sĂźd)-asiat(west) eurasiat eurasiat(subkont) holarkt mediterran amerik(nord)

arktisch-alpisches Areal (Arktis und Alpen) alpisches Areal (Alpen) alpisch-apenninisches Areal (Alpen, Apennin) alpisch-karpatisches Areal (Alpen, Karpaten) alpisch-pyrenäisches Areal (Alpen, Pyrenäen) kosmopolitisches Areal (weltweit vorkommend) nordeuropäisches Areal mitteleuropäisches Areal Areal im subatlantischen Teil Europas mittel- bis sßdeuropäisches Areal (meist in Gebirgen) Areal im submediterranen Teil Europas sßdeuropäisch-westasiatisches Areal eurasiatisches Areal Areal im subkontinentalen Teil Eurasiens holarktisches Areal (Europa, Nordasien, Nordamerika) Areal im mediterranen Teil Europas und Nordafrikas nordamerikanisches Areal

Verbreitungskarten Die Karten zeigen die Verbreitungsangaben gemäss aktualisiertem Verbreitungsatlas der Schweizer )ORUD :HOWHQ 6XWWHU 1DFKWUÂŚJH GXUFK ,QIR )ORUD *HQI ,Q GHQ .DUWHQ GDUJHVWHOOWH 3XQNWH ( Ĺ— ) weisen auf Literatur- und Herbarbelege hin, die bis heute nicht wieder bestätigt werden konnten. Alle Ăźbrigen Vorkommen im Verbreitungsatlas sind in den Karten als schwarze Fläche markiert. Die bekannte Verbreitung einer Art ist bei der unsicheren Bestimmung nach vegetativen Merkmalen eine hilfreiche Zusatzinformation. Viele Arten kommen nur in bestimmten Landesteilen vor.

Pulmonaria montana

Arenaria multicaulis

Ononis rotundifolia

jurassische Verbreitung

nordalpine Verbreitung

inneralpine Verbreitung

Hinweis auf die Gesamt verbreitung der Art

Dianthus seguieri

sĂźdalpine Verbreitung


Zum Aufbau des Buches

Bestimmungstabellen Durch die alphabetische Reihenfolge der Arten kommen ähnliche, nahe verwandte Arten oft nicht nebeneinander zu stehen. Dies ist insbesondere bei grossen Gattungen wie Carex, Galium oder Hieracium der Fall. Mit Vergleichstabellen, in denen ähnliche Arten einander gegenĂźbergestellt sind, wird dieser Nachteil wieder aufgewogen. Die Tabellen stehen meist zu Beginn der sie betreffenden Gattung. Sie sind mit einem Grauton hinterlegt, um sie optisch (beim Durchblättern) besser von den Artenbeschreibungen abzuheben. Auch am Anfang vieler Familien stehen BeVWLPPXQJVWDEHOOHQ GLH LQVEHVRQGHUH EHL VFKZLHULJHQ )DPLOLHQ žEHUVLFKW XQG +LOIH ELHWHQ Aufbau der Tabellen Die Bestimmungstabellen sind sehr unterschiedlich aufgebaut. Einige Familien- oder Gattungstabellen sind mit BestimmungsschlĂźsseln versehen, andere bestehen aus einer Liste, in der wichtige Merkmale fĂźr eine Gruppe von Arten zusammengestellt sind. Es gibt auch Kombinationen aus diesen beiden Ansätzen, indem eine Gruppe von Arten zunächst in einem SchlĂźssel – bzw. in entsprechenden ÂŤKapitelnÂť – von anderen Artengruppen unterschieden werden und dann in einer kleinen Tabelle einander noch innerhalb der Artengruppe gegenĂźbergestellt werden.

Bestimmungstabellen helfen beim Vergleich ähnlicher Arten Bestimmungstabellen JHEHQ HLQH žEHUVLFKW EHL JU¸VVHUHQ 3ĹąDQ]HQ familien Bestimmungstabellen sind nicht einheitlich aufgebaut

Register Am Ende des Buches sind in einem Register alle Gattungsnamen, deutsche Namen und Synonyme aufgefĂźhrt. Wenn eine Art oder Gattung innerhalb der alphabethischen Reihenfolge nicht gefunden werden kann, sei auf dieses Register verwiesen.

Konsultierte Literatur )žU GLH =XVDPPHQVWHOOXQJ XQG žEHUSUžIXQJ GHU 7H[WH XQG $EELOGXQJHQ ZXUGHQ IROJHQGH :HUNH konsultiert: $HVFKLPDQQ ' %XUGHW + 0 )ORUH GH OD 6XLVVH ème ĂŠd. Neuchâtel. $HVFKLPDQQ ' +HLW] &K 6\QRQ\PLH ,QGH[ GHU 6FKZHL]HU )ORUD 6,6) *HQI $HVFKLPDQQ ' /DXEHU . 0RVHU ' 0 7KHXULOODW - 3 )ORUD $OSLQD %ÂŚQGH %HUQ %HUJPHLGHU ( +UVJ %HVWLPPXQJVKLOIHQ ]XU )ORUD 'HXWVFKODQGV )ORU 5XQGEU %HLK %LQ] $ +HLW] &K 6FKXO XQG ([NXUVLRQVĹąRUD IžU GLH 6FKZHL] $XĹą %DVHO %XW]LQ ) %HVWLPPXQJVVFKOžVVHO IžU GHXWVFKH 2UFKLGHHQ LP )UXFKW]XVWDQG 'LH 2UFKLGHH &DVWURYLHMR 6 DO (GV Ĺ? )ORUD ,EHULFD %GH 0DGULG 'HODU]H 5 *RQVHWK < *DOODQG 3 /HEHQVUÂŚXPH GHU 6FKZHL] 7KXQ 'LHWO : -RUTXHUD 0 :LHVHQ XQG $OSHQSĹąDQ]HQ =ROOLNRIHQ 'LHWO : /HKPDQQ - -RUTXHUD 0 :LHVHQJUÂŚVHU =ROOLNRIHQ (OOHQEHUJ + 9HJHWDWLRQ 0LWWHOHXURSDV PLW GHQ $OSHQ $XĹą 6WXWWJDUW )LVFKHU 0 $ $GOHU : 2VZDOG . ([NXUVLRQVĹąRUD IžU ˜VWHUUHLFK /LHFKWHQVWHLQ XQG SĂźdtirol., Linz. *RQVHWK < :RKOJHPXWK 7 6DQVRQQHQV 1 %XWWOHU $ 'LH ELRJHRJUDSKLVFKHQ 5HJLRQHQ GHU Schweiz. BUWAL, Bern. Graf, U. (unverĂśff. ). Sauergräser. Provisorischer SchlĂźssel zur Bestimmung von nichtblĂźhenden Seggen, Binsen und anderen Sauergräsern der Schweiz. +HJL * %HJU Ĺ? ,OOXVWULHUWH )ORUD YRQ 0LWWHOHXURSD XQG $XĹą %HUOLQ +HVV + /DQGROW ( +LU]HO 5 )ORUD GHU 6FKZHL] %ÂŚQGH %DVHO +XEEDUG & ( *UÂŚVHU %HVFKUHLEXQJ 9HUEUHLWXQJ 9HUZHQGXQJ 6WXWWJDUW .ODSS ( 2SLW] Y %REHUIHOG : .UÂŚXWHUEHVWLPPXQJVVFKOžVVHO IžU GLH KÂŚXĹ°JVWHQ *UžQODQG XQG Rasenkräuter. Zur Ansprache im blĂźtenlosen Zustand. Berlin. .ODSS ( 2SLW] Y %REHUIHOG : 7DVFKHQEXFK GHU *UÂŚVHU %HUOLQ /DXEHU . :DJQHU * )ORUD +HOYHWLFD $XĹą %HUQ 2EHUGRUIHU ( 3ĹąDQ]HQVR]LRORJLVFKH ([NXUVLRQVĹąRUD $XĹą 6WXWWJDUW 3HWHUVHQ $ 'LH 6DXHUJUÂŚVHU %HUOLQ 3LJQDWWL 6 +UVJ )ORUD G ,WDOLD 9RO %RORJQD 5DPHDX - & 0DQVLRQ ' 'XPÂŤ * Ĺ? )ORUH )RUUHVWLÂŞUH )UDQŠDLVH 9ROV 3DULV 5RWKPDOHU : %HJU Ĺ? ([NXUVLRQVĹąRUD YRQ 'HXWVFKODQG $XĹą %ÂŚQGH -HQD 6FKLQ] + .HOOHU 5 )ORUD GHU 6FKZHL] $XĹą =žULFK 6HEDOG 2 6H\EROG 6 3KLOLSSL * :¸U] $ +UVJ Ĺ? 'LH )DUQ XQG %OžWHQSĹąDQ]HQ %DGHQ :žUWWHPEHUJV %ÂŚQGH 6WXWWJDUW 6WDFH & 1HZ )ORUD RI WKH %ULWLVK ,VOHV nd ed. Cambridge. 7KHXULOODW - 3 $HVFKLPDQQ ' .žSIHU 3 5 6SLFKLJHU 7KH KLJKHU 9HJHWDWLRQ 8QLWV RI WKH $OSV &ROORTXHV 3K\WRVRFLRORJLTXHV :HOWHQ 0 6XWWHU 5 9HUEUHLWXQJVDWODV GHU )DUQ XQG %OžWHQSĹąDQ]HQ GHU 6FKZHL] %GH %DVHO

nach Synonymen oder nach deutschen Namen suchen


Zum Aufbau des Buches

Gesamtschlßssel Aufbau des Schlßssels 'HU *HVDPWVFKOžVVHO VROO KHOIHQ XQEHNDQQWH 3ŹDQ]HQ HLQHU )DPLOLH RGHU *DWWXQJ ]X]XRUGQHQ (V KDQGHOW VLFK QLFKW XP einen dichotomen Schlßssel, sondern um einen Auswahlkatalog mit verschiedenen Kriterien, die bei der Bestimmung wichtig sein kÜnnen. In der Reihenfolge der zu klärenden Merkmale werden zunächst Spezialformen mit besonders auffälligen, gut erkennbaren Merkmalen ausgeschieden. Zum Ende des Schlßssels hin werden die Gruppen grÜsser und VFKZLHULJHU ]X GLIIHUHQ]LHUHQ KLHU HPSŰHKOW HV VLFK GLH YHUVFKLHGHQHQ )DPLOLHQ LP %XFK ]X NRQVXOWLHUHQ XQG ]X YHUJOHLchen. Viele Familien und Gattungen sind im Schlßssel mehrmals erwähnt, denn die vegetativen Unterscheidungsmerkmale halten sich nicht an Familien- oder Gattungsgrenzen und sind oft nicht fßr die ganze erwähnte Sippe zutreffend. I ,, ,,, ,9

Sonderformen (ÂŤDicotyledonaeÂť und Monocotyledonae) 3ĹąDQ]HQ PLW JHWHLOWHQ %OÂŚWWHUQ m'LFRW\OHGRQDH}

3ĹąDQ]HQ PLW XQJHWHLOWHQ %OÂŚWWHUQ m'LFRW\OHGRQDH}

3ĹąDQ]HQ PLW SDUDOOHOQHUYLJHQ %OÂŚWWHUQ 0RQRFRW\OHGRQDH

Einkeimblättrig oder Zweikeimblättrig? Die Unterscheidung zwischen Einkeimblättrigen (Monocotyledonae) und Zweikeimblättrigen (ÂŤDicotyledonaeÂť) ist eine GHU KLOIUHLFKVWHQ (LQWHLOXQJHQ XP 3ĹąDQ]HQ LP YHJHWDWLYHQ 6WDGLXP ]X XQWHUVFKHLGHQ 'DV JDQ]H %XFK LVW QDFK GLHVHU ersten Gruppierung aufgebaut. Besonders wichtig ist die Blattaderung, die entweder parallel oder netzaderig sein kann. Bei den meisten Blättern ist dies einfach und von blossem Auge ersichtlich. Um sicher zu gehen, lohnt es sich, die Blätter gegen das (Sonnen-)licht zu halten. Manche Blätter (z. B. Plantago) erscheinen auf den ersten Blick parallelnervig, sind aber in Wirklichkeit (und bei genauerem Hinsehen ist dies gut ersichtlich) netznervig. ʼn'LFRW\OHGRQDHĹŠ

0RQRFRW\OHGRQDH

Blätter meist netznervig (vgl. aber Plantago, Gentiana und Bupleurum) Blätter meist breit, selten mit scheidigem Grund, meist gestielt oft mit Nebenblättern manchmal (an der Basis) verholzt Leitbßndel stehen meist in einem Kreis

Blätter meist pallelnervig Blätter oft zungenfÜrmig, lineal und mit scheidigem Grund ohne Nebenblätter nie verholzt (in der heimischen Flora) Stängel mit zerstreuten Leitbßndeln

, 6RQGHUIRUPHQ ʼn'LFRW\OHGRQDHŊ XQG 0RQRFRW\OHGRQDH

'LH 3ŹDQ]HQ GLH LQ GLHVHU .DWHUJRULH QDFK YHUVFKLHGHQHQ .ULWHULHQ DXIJHOLVWHW VLQG ]HLFKQHQ VLFK GXUFK VSH]LHOOH (LJHQVFKDIWHQ RGHU )RUPHQ DXV GLH VLH UHODWLY HLQGHXWLJ XQG OHLFKW LGHQWLŰ]LHUEDU PDFKHQ 'LH .ULWHULHQ VLQG QDFK XQJHZ¸KQlicher Blatttracht, spezieller Wuchsform, auffälliger Blattform, spezieller Blattstellung und deutlich erkennbaren Inhaltsstoffen geordnet.

Spezielle Wuchsformen 1. Vollständig verholzter Zwergstrauch Brassicaceae (Iberis), Empetraceae, Ericaceae, Fabaceae (Chamaecytisus, Cytisus, Hippocrepis emerus, Coronilla, Dorycnium, Genista), Plantaginaceae (Globularia cordifolia), Polygalaceae (P. chamaebuxus), Salicaceae, Thymelaeaceae. 5DQNHQGH XQG ZLQGHQGH 3Ä DQ]H Convolvulaceae, Cucurbitaceae, Caprifoliaceae, Dioscoreaceae, Fabaceae :MGME , Ranunculaceae (Clematis).

3. Stängel kriechend Apocynaceae :MRGE , Caprifoliaceae (Linnaea), Ericaceae :EGGMRMYQ , Lamiaceae (Ajuga, Glechoma, Lamium), Menyanthaceae, Plantaginaceae ']QFEPEVME /MGO\ME 0MREVME :IVSRMGE , Primulaceae (Anagallis, Lysimachia), Ranunculaceae 6 ÄşEQQYPE Rosaceae (Potentilla reptans), Saxifragaceae (Chrysosplenium). 3ROVWHUSÄ DQ]H Boraginaceae (Eritrichium), Caryophyllaceae (Minuartia, Silene), Primulaceae (Androsace), Rosaceae (Dryas), Saxifragaceae (Saxifraga). 3Ä DQ]H PLW NOHLQHQ 5RVHWWFKHQ Brassicaceae (Draba, Erophila, Petrocallis), Campanulaceae (C. cenisia), Caprifoliaceae :EPIVMERE WYTMRE :EPIVMERIPPE Plantaginaceae (Erinus), Primulaceae (Androsace, Primula), Rosaceae (Dryas), Saxifragaceae (Saxifraga).

3


Zum Aufbau des Buches

3Ä DQ]H VFKHLQEDU RKQH %OĂƒWWHU ELQVHQDUWLJ 6WÂŚQJHO LQQHQ PLW 6FKZLPPJHZHEH &\SHUDFHDH (Eleocharis). 6WÂŚQJHO LQQHQ PLW 4XHUZÂŚQGHQ -XQFDFHDH . MRÄşI\YW žEULJH 3ĹąDQ]HQ &\SHUDFHDH (Trichophorum), Juncaceae . EVGXMGYW . IJJYWYW . ÄšPMJSVQMW

6

Spezielle Blattstellung 1. Blätter in Quirlständen Ericaceae (Erica), Hypericaceae (H. coris), Liliaceae (Lilium), Melanthiaceae (Paris). Onagraceae (Epilobium alpestre), Orobanchaceae (Odontites), Plantaginaceae (Linaria), Primulaceae (Trientalis), Ranunculaceae (Anemone), Rubiaceae.

2. Gegenständige Blätter an der Basis verwachsen Caprifoliaceae (Dipsacus, Lonicera), Gentianaceae (Blackstonia). 3

%OĂƒWWHU VFKHLQEDU HLQVHLWLJ DP 6WĂƒQJHO Apiaceae (Bupleurum), Asparagaceae (Polygonatum), Santalaceae (Thesium).

Spezielle Blätter %ODWW VXNNXOHQW GLFNÄ HLVFKLJ ZDVVHUVSHLFKHUQG

Crassulaceae, Portulacaceae, Saxifragaceae.

3

%ODWW GLHQW DOV )DQJRUJDQ Ä HLVFKIUHVVHQGHU 3Ä DQ]HQ DXIIDOOHQG VFKOHLPLJ NOHEULJ

Droseraceae, Lentibulariaceae. 3. Blattform speziell %ODWW VFKLOGI¸UPLJ $UDOLDFHDH (Hydrocotyle). %ODWW SIHLOI¸UPLJ $OLVPDWDFHDH (Sagittaria), Amaranthaceae (Atriplex, Blitum, Chenopodium bonus-henricus), Apiaceae (Eryngium alpinum), Convolvulaceae, Fabaceae (Lathyrus aphaca), Lamiaceae (Salvia), Plantaginaceae (Kickxia), Polygonaceae (Fallopia, Reynoutria, Rumex). 3.3 Blatt nadelfĂśrmig: Amaranthaceae (Polycnemum, Salsola), Asparagaceae (Asparagus), Cistaceae (Fumana), Ericaceae (Empetrum, Erica). %ODWWUDQG PLW NOHLQHQ ZHLVVHQ 'UÄ‘VHQ Campanulaceae, Salicaceae.

6

5. Blatt mit Flecken oder Zeichnung %ODWW GXQNHO JHĹąHFNW $UDFHDH (Arum), Asteraceae (Hieracium, Hypochaeris), Euphorbiaceae (E. maculata), Orchidaceae (Dactylorhiza, Orchis), Polygonaceae (Polygonum). %ODWW KHOO JHĹąHFNW $PDUDQWKDFHDH (A. blitum), Araliaceae (Hedera), Asteraceae (Silybum), Boraginaceae (Pulmonaria), Fabaceae (Trifolium), Lamiaceae (Lamium), Primulaceae (Cyclamen). %ODWW GXUFK 'RUQHQ =ĂƒKQFKHQ RGHU %RUVWHQ VWHFKHQG %ODWW PLW 'RUQHQ GLVWHOEOÂŚWWULJ $SLDFHDH (Eryngium campestre), Asteraceae (Carduus, Carlina, Cirsium, Echinops, Silybum), Caprifoliaceae (Dipsacus). %ODWW PLW VWHFKHQGHQ =ÂŚKQFKHQ $VWHUDFHDH (Serratula, Sonchus), Boraginaceae (Asperugo). 6.3 Blatt mit stechender Blattspitze: Amaranthaceae (Amaranthus, Salsola), Asparagaceae (Ruscus), Crassulaceae (Sempervivum). %ODWW PLW VWHFKHQGHQ %RUVWHQ DXIIDOOHQG UDXERUVWLJ $VWHUDFHDH (Chondrilla, Conyza, Hypochaeris, Picris), Boraginaceae (Anchusa, Asperugo, Borago, Echium, Onosma), Brassicaceae (Brassica, Erysimum, Sinapis), Campanulaceae (Campanula), Cucurbitaceae, Papaveraceae, Rubiaceae (Cruciata, Galium). 7. Blatt mit spezieller Behaarung $XIIDOOHQGH JÂŚQ]OLFK ZHLVVĹ°O]LJH %OÂŚWWHU $VWHUDFHDH (Filago, Gnaphalium, Hieracium, Leontopodium, Senecio), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ %OÂŚWWHU PLW 6WHUQKDDUHQ $VWHUDFHDH (Hieracium), Brassicaceae, Cistaceae (Helianthemum), Primulaceae (Androsace), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ . %OÂŚWWHU PLW *DEHOKDDUHQ $VWHUDFHDH (Leontodon, Hieracium), Brassicaceae (Arabidopsis, Arabis, Draba, Erysimum), Primulaceae (Androsace). %OÂŚWWHU PLW %UHQQKDDUHQ 8UWLFDFHDH (Urtica).

Spezielle Stängel

1. Stängel mit Dornen oder Stacheln Asteraceae (Xanthium), Fabaceae (Astragalus sempervirens, Genista, Ononis), Rosaceae (Rubus). 6WĂƒQJHO JHÄ Ä‘JHOW PLW RGHU )OžJHOQ

Boraginaceae (Symphytum), Fabaceae (Lathyrus), Hypericaceae, Scrophulariaceae (Scrophularia).


Zum Aufbau des Buches 3. Stängel deutlich 4kantig Caprifoliaceae :EPIVMERIPPE , Caryophyllaceae (Stellaria), Gentianaceae (Gentiana), Hypericaceae, Lamiaceae, Lythraceae, Onagraceae (Epilobium), Orobanchaceae (Bartsia, Gratiola, Melampyrum, Rhinanthus, Tozzia), Plantaginaceae (Gratiola), Primulaceae (Anagallis), Rubiaceae, Scrophulariaceae (Scrophularia), Verbenaceae.

3

Spezielle Inhaltsstoffe 3Ä DQ]H PLW 0LOFKVDIW Apocynaceae, Asteraceae (Cichorioideae), Campanulaceae, Euphorbiaceae (Euphorbia), Papaveraceae (Chelidonium, Papaver).

3Ä DQ]H VWDUN DURPDWLVFK ULHFKHQG mit karottenartigem Geruch: verschiedene Apiaceae. PLW PLQ]HQDUWLJHP *HUXFK YHUVFKLHGHQH /DPLDFHDH PLW VHQIDUWLJHP *HUXFK %UDVVLFDFHDH (Armoracia, Brassica, Coronopus, Diplotaxis, Eruca, Thlaspi). PLW NQREODXFKDUWLJHP *HUXFK $PDU\OOLGDFHDH (Allium), Aristolochiaceae (Aristolochia clematitis), Brassicaceae (Alliaria). PLW .XPDULQJHUXFK Y D EHL WURFNHQHQ 7HLOHQ )DEDFHDH (Melilotus), Poaceae (Anthoxanthum, Hierochloe), Rubiaceae (Galium odoratum). mit apfelartigem Geruch: Rosaceae (Agrimonia, Filipendula). PLW DEVWRVVHQGHP *HUXFK $GR[DFHDH (Sambucus), Amaranthaceae (Chenopodium), diverse Apiaceae, diverse Asteraceae, diverse Brassicaceae, diverse Lamiaceae, diverse Solanaceae, Scrophulariaceae (Scrophularia). žEULJH DURPDWLVFKH 3ĹąDQ]HQ $VWHUDFHDH (Achillea, Anthemis, Artemisia, Calendula, Calycocorsus, Crepis foetida, Inula, Matricaria, Pulicaria, Senecio, Tanacetum), Chenopodiaceae, Fabaceae (Astragalus glycyphyllos, Melilotus, Ononis, Oxytropis fetida), Geraniaceae (Erodium, Geranium robertianum), Ranunculaceae (Helleborus, Thalictrum foetidum), Rutaceae, Scrophulariaceae (Scrophularia), Solanaceae (Datura, Hyoscyamus, Solanum).

,, 3Ä DQ]HQ PLW JHWHLOWHQ %OĂƒWWHUQ ʼn'LFRW\OHGRQDHĹŠ

Blatt mit ¹ deutlich abgegrenzten Teilblättchen Blatt 3teilig 1. Teilblatt ganzrandig Brassicaceae (Cardamine resedifolia, C. trifolia, Pritzelago), Fabaceae (Cytisus, Genista radiata, Trifolium), Menyanthaceae, Oxalidaceae. 2. Teilblatt gezähnt oder gelappt Apiaceae (Aegopodium, Peucedanum), Asteraceae (Bidens, Eupatorium), Caprifoliaceae :EPIVMERE XVMTXIVMW , Fabaceae (Medicago, Melilotus, Ononis, Trifolium, Trigonella), Ranunculaceae (Clematis, Pulsatilla vernalis, Ranunculus), Rosaceae (Aphanes, Fragaria, Potentilla, Rubus, Sibbaldia).

%ODWW HLQIDFK JHÄ&#x;HGHUW %ODWW SDDULJ JHÄ&#x;HGHUW Fabaceae %WXVEKEPYW WIQTIVZMVIRW 0EXL]VYW :MGME %ODWW XQSDDULJ HLQIDFK JHÄ&#x;HGHUW 7HLOEOÂŚWWHU PLW NOHLQHQ =ZLVFKHQĹ°HGHUQ 5RVDFHDH (Agrimonia, Filipendula, Geum, Potentilla anserina). (QGEODWW YLHO JU¸VVHU DOV 6HLWHQEOÂŚWWFKHQ %UDVVLFDFHDH (Barbarea, Brassica, Cardamine, Nasturtium), Fabaceae (Anthyllis). 7HLOEODWW JDQ]UDQGLJ $VWHUDFHDH (Achillea, Artemisia genipi), Brassicaceae (Hornungia, Pritzelago), Caprifoliaceae 'IRXVERXLYW :EPIVMERE :EPIVMERIPPE Fabaceae (Astragalus, Hedysarum, Hippocrepis, Lotus, Onobrychis, Oxytropis), Polemoniaceae, Rutaceae (Dictamnus), Solanaceae (Solanum dulcamara). 7HLOEODWW JHVÂŚJW RGHU JHODSSW $GR[DFHDH (Sambucus), Apiaceae (Ammi, Apium, Berula, Heracleum, Pastinaca, Pimpinella, Sium), Asteraceae (Achillea, Centaurea), Brassicaceae (Cardamine, Erucastrum, Hugueninia, Lepidium, Rorippa), Caprifoliaceae (Cephalaria), Geraniaceae (Erodium), Orobanchaceae (Pedicularis), Papaveraceae, Ranunculaceae (Pulsatilla vernalis), Rosaceae (Geum reptans, Potentilla, Sanguisorba, Rubus), Scrophulariaceae (Scrophularia).

%ODWW PHKUIDFK JHWHLOW RGHU JHÄ&#x;HGHUW 1. Blatt mehrfach 3teilig Adoxaceae (Adoxa), Apiaceae (Aegopodium, Ammi, Laserpitium, Trochiscanthes), Asteraceae (Artemisia), Papaveraceae (Corydalis), Ranunculaceae (Anemone, Aquilegia, Clematis, Isopyrum). %ODWW PHKUIDFK JHÄ&#x;HGHUW )HLQ]LSĹąLJ JHĹ°HGHUW $SLDFHDH (Aethusa, Anthriscus, Athamanta, Bifora, Daucus etc.), Asteraceae (Achillea, Anthemis, Artemisia, Matricaria, Senecio, Tanacetum, Tripleurospermum), Brassicaceae (Descurainia, Lepidium, Rorippa), Orobanchaceae (Pedicularis foliosa), Papaveraceae, Ranunculaceae (Adonis, Consolida, Nigella, Pulsatilla, Thalictrum simplex), Scrophulariaceae (Scrophularia canina).


Zum Aufbau des Buches 0LW ŹŒFKLJHQ 7HLOEOŒWWFKHQ $SLDFHDH (Angelica, Chaerophyllum, Cicuta, Laserpitium, Peucedanum), Asteraceae (Artemisia, Centaurea, Tanacetum), Brassicaceae (Rorippa), Fumariaceae, Papaveraceae (Chelidonium), Ranunculaceae (Actaea, Aquilegia, Callianthemum, Pulsatilla, Thalictrum), Rosaceae (Aruncus). Blatt handfÜrmig geteilt 1. Teilblätter ganzrandig Fabaceae (Dorycnium, Lupinus), Rosaceae (Potentilla alba).

2. Teilblätter gesägt Apiaceae (Astrantia), Asteraceae (Artemisia), Brassicaceae (Cardamine), Geraniaceae (Geranium), Malvaceae, Ranunculaceae (Helleborus, Ranunculus aconitifolius), Rosaceae (Alchemilla, Potentilla, Rubus).

,,, 3Ä DQ]HQ PLW XQJHWHLOWHQ %OĂƒWWHUQ ʼn'LFRW\OHGRQDHĹŠ

Blatt kann stark zerschlitzt sein, hat aber keine Âą deutlich abgegrenzten Teilblättchen Blätter gegenständig %OĂƒWWHU VWDUN HLQJHVFKQLWWHQ Ä&#x;HGHUWHLOLJ ELV Ä&#x;HGHUVFKQLWWLJ

Asteraceae (Ambrosia, Bidens), Caprifoliaceae 'ITLEPEVME (MTWEGYW /REYXME 7GEFMSWE :EPIVMERE , Geraniaceae, Lamiaceae (Leonurus, Prunella laciniata, Teucrium botrys), Verbenaceae.

2. Blätter gelappt Caprifoliaceae (Dipsacus, Knautia, Lonicera), Lamiaceae (Lycopus). 3. Blätter gesägt-gezähnt Balsaminaceae, Caprifoliaceae, Lamiaceae (Ballota, Galeopsis, Lamium, Melittis, Salvia), Onagraceae (Circaea), Orobanchaceae (Bartsia, Euphrasia, Melampyrum), Plantaginaceae :IVSRMGE , Scrophulariaceae (Scrophularia), Urticaceae (Urtica).

3

%OĂƒWWHU JHNHUEW RGHU VFKZDFK XQUHJHOPĂƒVVLJ JH]ĂƒKQW %OÂŚWWHU JHVWLHOW $VWHUDFHDH (Galinsoga), Caprifoliaceae :EPIVMERE , Euphorbiaceae (Mercurialis), Lamiaceae (Acinos, Ballota, Calamintha, Clinopodium, Glechoma, Lamium, Marrubium, Mentha, Nepeta, Salvia, Scutellaria, Stachys, Teucrium), Onagraceae. %OÂŚWWHU VLW]HQG &DSULIROLDFHDH /DPLDFHDH (Ajuga, Galeopsis, Horminum, Nepeta, Salvia, Scutellaria, Sideritis, Stachys, Teucrium), Onagraceae, Orobanchaceae (Odontites, Rhinanthus), Plantaginaceae +VEXMSPE :IVSRMGE

5. Blätter ganzrandig %OŒWWHU JHVWLHOW $SRF\QDFHDH &DSULIROLDFHDH :EPIVMERE , Euphorbiaceae (E. chamaesyce agg., E. nutans, Mercurialis), Lamiaceae (Origanum, Prunella), Orobanchaceae (Melampyrum), Primulaceae (Lysimachia). %OŒWWHU VLW]HQG DP *UXQG ]X HLQHP m%HFKHU} RGHU HLQHU 6FKHLGH YHUZDFKVHQ &DU\RSK\OODFHDH %OŒWWHU VLW]HQG $VWHUDFHDH (Arnica, Calendula), Caprifoliaceae, Caryophyllaceae, Cistaceae (Helianthemum), Euphorbiaceae (E. lathyris), Gentianaceae, Hypericaceae, Lamiaceae (Dracocephalum, Hyssopus, Sideritis, Teucrium, Thymus), Linaceae, Lythraceae, Onagraceae, Orobanchaceae (Melampyrum), Plantaginaceae 0MREVME VITIRW 4PERXEKS EVIREVME :IVSRMGE , Polygalaceae (P. serpyllifolia), Portulacaceae, Primulaceae (Anagallis, Lysimachia), Rubiaceae (Asperula), Saxifragaceae 7 FMĺSVE 7 STTSWMXMJSPME .

Blätter in einer Âą regelmässigen Grundrosette 5RVHWWHQEOĂƒWWHU VWDUN HLQJHVFKQLWWHQ Ä&#x;HGHUWHLOLJ ELV Ä&#x;HGHUVFKQLWWLJ

5RVHWWH O¸ZHQ]DKQDUWLJ $VWHUDFHDH (Aposeris, Lactuca, Leontodon, Taraxacum), Brassicaceae (Bunias erucago, Capsella, Cardaminopsis, Murbeckiella, Sisymbrium). žEULJH 5RVHWWHQ $VWHUDFHDH (Centaurea, Senecio, Scorzonera), Brassicaceae (Barbarea, Cardamine, Raphanus, Sinapis u.a.), Caprifoliaceae (Scabiosa), Geraniaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae, Resedaceae, Rosaceae, Saxifragaceae.

2. Rosettenblätter gesägt-gezähnt 5RVHWWH O¸ZHQ]DKQDUWLJ $VWHUDFHDH (Calycocorsus, Chondrilla, Cichorium, Crepis, Hypochaeris, Leontodon, Taraxacum). žEULJH 5RVHWWHQ $VWHUDFHDH (Erigeron annuus), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ Solanaceae (Hyoscyamus).

5RVHWWHQEOĂƒWWHU JHODSSW JHNHUEW RGHU VFKZDFK XQUHJHOPĂƒVVLJ JH]ĂƒKQW 5RVHWWH O¸ZHQ]DKQDUWLJ $VWHUDFHDH (Calycocorsus, Chondrilla, Cichorium, Crepis, Hypochaeris, Leontodon, Picris, Taraxacum). žEULJH 5RVHWWHQ $VWHUDFHDH (Bellis, Centaurea, Conyza, Crepis, Leucanthemum, Senecio), Brassicaceae (Arabis, Biscutella, Draba, Lepidium), Caprifoliaceae (Dipsacus, Knautia, Scabiosa), Ericaceae (Moneses, Pyrola), Plantaginaceae (Digitalis, Plantago), Primulaceae, Scrophulariaceae :IVFEWGYQ

3

4. Rosettenblätter ganzrandig oder gewellt Asteraceae (Arnica, Centaurea, Erigeron, Hieracium, Inula, Scorzonera), Boraginaceae (Cynoglossum, Echium,


Zum Aufbau des Buches Onosma), Brassicaceae (Isatis), Campanulaceae (C. barbata C. spicata, C. thyrsoides, Jasione), Ericaceae (Pyrola), Lamiaceae (Ajuga), Onagraceae (Oenothera), Plantaginaceae (Globularia, Plantago), Primulaceae. Blattrand stark eingeschnitten 1. Blätter hahnenfussartig geteilt Apiaceae (Astrantia, Sanicula), Geraniaceae (Geranium), Malvaceae, Paeoniaceae, Primulaceae (Cortusa), Ranunculaceae %GSRMXYQ %RIQSRI REVGMWWMĺSVE (IPTLMRMYQ 6ERYRGYPYW 8VSPPMYW , Rosaceae (Alchemilla pentaphyllea), Saxifragaceae (Saxifraga), Violaceae :MSPE TMRREXE

6WĂƒQJHOXPIDVVHQGH Ä&#x;HGHUWHLOLJH %OĂƒWWHU Asteraceae (Crepis, Hieracium, Lactuca, Senecio), Brassicaceae (Brassica). 3. Fiederteilige Blätter mit deutlich grĂśsserem Endlappen Asteraceae (Cicerbita, Lapsana, Mycelis, Senecio), Brassicaceae (Barbarea, Brassica, Bunias, Hirschfeldia, Raphanus, Rapistrum, Rorippa, Sinapis). 4

3

Ăœbrige stark eingeschnittene Blätter Apiaceae (Heracleum, Peucedanum), Asteraceae (Centaurea, Chrysanthemum, Crepis, Hieracium, Lactuca, Leucanthemum, Mycelis, Senecio), Brassicaceae (Coronopus, Diplotaxis, Eruca, Lepidium, Murbeckiella, Raphanus, Rapistrum, Sisymbrium), Paeoniaceae, Papaveraceae (Papaver), Resedaceae.

Blattrand gelappt 1. Blätter frauenmantelartig gelappt Malvaceae, Plantaginaceae (Cymbalaria), Rosaceae (Alchemilla), Saxifragaceae (S. cernua).

2. Ăœbrige gelappte Blätter Amaranthaceae 'LIRSTSHMYQ FSXV]W ' ÄšGMJSPMYQ , Asteraceae (Centaurea, Crepis, Hieracium, Lactuca, Lapsana, Mycelis, Sonchus), Brassicaceae (Barbarea, Brassica, Bunias, Eruca, Hirschfeldia, Raphanus, Sinapis, Sisymbrium), Plantaginaceae (Cymbalaria), Ranunculaceae (Hepatica, Ranunculus), Saxifragaceae (Saxifraga), Solanaceae (Hyoscyamus, Solanum dulcamara).

Blattrand deutlich und Âąregelmässig gesägt oder gezähnt 6WĂƒQJHOXPIDVVHQGH JHVĂƒJW JH]ĂƒKQWH %OĂƒWWHU Asteraceae (Lactuca, Senecio), Brassicaceae (Arabis, Cardaria, Draba), Papaveraceae (Papaver somniferum). *HVWLHOWH JHVĂƒJW JH]ĂƒKQWH %OĂƒWWHU Amaranthaceae (Chenopodium hybridum), Apiaceae (Eryngium), Asteraceae (Adenostyles, Petasites, Saussurea, Senecio alpinus, Stemmacantha, Tussilago), Balsaminaceae, Brassicaceae (Hesperis, Lunaria), Campanulaceae, Solanaceae (Datura).

3

3. Ăœbrige gesägt-gezähnte Blätter Asteraceae (Achillea ptarmica, Lactuca, Leucanthemum, Senecio, Solidago, Sonchus), Brassicaceae (Iberis, Lepidium, Rorippa), Crassulaceae, Orobanchaceae (Euphrasia), Plantaginaceae :IVSRMGE Ranunculaceae (Ranunculus auricomus), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ %ODWW JHNHUEW RGHU PLW YHUHLQ]HOWHQ XQUHJHOPĂƒVVLJHQ =ĂƒKQHQ 6WĂƒQJHOXPIDVVHQGH JHNHUEWH %OĂƒWWHU Asteraceae (Aster, Buphthalmum, Crepis, Doronicum, Hieracium, Inula, Prenanthes), Brassicaceae (Arabis, Draba, Thlaspi), Plantaginaceae (Digitalis), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ *HVWLHOWH JHNHUEWH %OĂƒWWHU 6WLHO GHXWOLFK DEJHVHW]W

Amaranthaceae, Asteraceae (Arctium, Hieracium, Petasites, Tussilago), Brassicaceae (Alliaria), Ericaceae (Moneses, Pyrola), Plantaginaceae (Plantago major), Primulaceae (Cyclamen, Soldanella), Ranunculaceae

'EPXLE 6 ÄšGEVME 6 XLSVE Rosaceae (Dryas), Saxifragaceae (Chrysosplenium, Saxifraga bulbifera, S. granulata, S. rotundifolia), Scrophulariaceae :IVFEWGYQ Violaceae. 3. Ăœbrige gekerbte Blätter Asteraceae (Arctium, Aster, Bellis, Centaurea, Crepis, Erigeron, Hypochaeris, Inula, Senecio, Solidago, Tephroseris, Tussilago), Campanulaceae, Plantaginaceae (Digitalis, Plantago), Primulaceae, Scrophulariaceae :IVFEWGYQ

3

Blatt ganzrandig 6WĂƒQJHOXPIDVVHQGH JDQ]UDQGLJH %OĂƒWWHU Asteraceae (Aster, Buphthalmum, Crepis, Doronicum, Hieracium, Inula, Pulicaria), Boraginaceae (Anchusa, Borago, Cerinthe, Nonea, Pulmonaria), Brassicaceae (Brassica, Calepina, Camelina, Cochlearia, Fourraea, Isatis, Lepidium, Myagrum, Neslia, Thlaspi, Turritis).


Zum Aufbau des Buches 2. Blatt am Grund mit Nebenblättern oder den Stängel umscheidend Fabaceae (Cytisus, Genista), Polygonaceae (Polygonum), Rosaceae (Cotoneaster), Salicaceae, Violaceae. 6FKPDOH QHUYLJH %OĂƒWWHU Asteraceae (Antennaria, Aster, Leontopodium, Centaurea, Erigeron, Gnaphalium, Xeranthemum), Boraginaceae, Brassicaceae (Aethionema, Alyssoides, Alyssum, Berteroa, Clypeola, Erysimum, Hymenolobus), Euphorbiaceae, Linaceae, Polygalaceae, Plantaginaceae (Chaenorrhinum, Linaria), Ranunculaceae 6 ÄşEQQYPE R. reptans), Santalaceae, Thymelaeaceae.

3

*HVWLHOWH JDQ]UDQGLJH %OĂƒWWHU 6WLHO GHXWOLFK DEJHVHW]W

Amaranthaceae (Amaranthus, Chenopodium), Aristolochiaceae, Asteraceae (Hieracium), Boraginaceae (Heliotropium, Pulmonaria), Brassicaceae (Cardaminopsis, Cochlearia), Caprifoliaceae :EPIVMERE), Ericaceae (Pyrola), Fabaceae (Anthyllis), Polygonaceae, Primulaceae (Cyclamen, Soldanella), Ranunculaceae (R. parnassifolius), Solanaceae (Atropa, Solanum), Urticaceae (Parietaria). 5. Ăœbrige ganzrandige Blätter Asteraceae (Aster, Carpesium, Centaurea, Crepis, Hieracium, Inula, Saussurea, Tephroseris), Boraginaceae (Buglossoides, Cynoglossum, Echium, Lappula, Lithospermum, Myosotis, Onosma), Campanulaceae, Euphorbiaceae, Liliaceae (Lilium), Onagraceae, Plantaginaceae (Digitalis, Globularia), Primulaceae (Trientalis), Resedaceae, Scrophulariaceae :IVFEWGYQ

,9 3Ä DQ]HQ PLW SDUDOOHOQHUYLJHQ %OĂƒWWHUQ 0RQRFRW\OHGRQDH

1. Blätter gegenständig: Orchidaceae (Listera).

%OĂƒWWHU VFKZHUWIĂšUPLJ LQ HLQHU (EHQH GLVWLFK

Acoraceae (Acorus), Iridaceae (Iris, Sisyrinchium), 7RĹ°HOGLDFHDH 8SÄšIPHME

3

4. Mit spezieller Blattspitze %ODWWVSLW]H NDSX]HQI¸UPLJ $VSDUDJDFHDH (Ornithogalum), Colchicaceae (Bulbocodium, Colchicum), Liliaceae (Gagea, Tulipa). %ODWWVSLW]H YHUGLFNW KHOO YHUIŒUEW $PDU\OOLGDFHDH (Galanthus, Leucojum, Narcissus), Asparagaceae (Muscari, Scilla). %ODWWVSLW]H VWXPSI DEJHUXQGHW $PDU\OOLGDFHDH (Allium), Liliaceae (Gagea, Lloydia), Orchidaceae (Chamorchis), Typhaceae.

5. Blatt hĂśchstens 3Ă— so lang wie breit %ODWW KHU]I¸UPLJ JHVWLHOW $OLVPDWDFHDH $UDFHDH (Calla), Asparagaceae (Maianthemum). %ODWW EUHLW HLI¸UPLJ $PDU\OOLGDFHDH (Allium), Asparagaceae (Convallaria, Polygonatum), Liliaceae (Lilium, Streptopus), Melanthiaceae :IVEXVYQ , Orchidaceae.

6.3

3. Zwischen den Parallelnerven mit deutlichen Quernerven Alismataceae, Apiaceae (Bupleurum)*, Asteraceae (Arnica, Scorzonera, Tragopogon)*, Caprifoliaceae (Lomelosia)*, Caryophyllaceae (Stellaria)*, Gentianaceae*, Plantaginaceae (Littorella, Plantago)*, Plumbaginaceae* Primulaceae (Androsace)*, Ranunculaceae (R. gramineus, R. kuepferi, R. lingua, R. parnassiifolius)*, Saxifragaceae (Parnassia)*, Orchidaceae (*= ÂŤDicotyledonaeÂť).

6. Mit auffallender BlattscheidenmĂźndung %ODWWVFKHLGH PLW ˜KUFKHQ &\SHUDFHDH (Blysmus, Schoenus), Juncaceae (Juncus), Juncaginaceae, Poaceae. %ODWWVFKHLGH PLW ODQJHQ =LSIHOQ -XQFDFHDH . QSRERXLSW . XVMÄšHYW 6.3 Blattscheide mit deutlicher Zunge: Cyperaceae (Eleocharis, Carex demissa, C. distans, C. frigida, C. hostiana, C. punctata). 7. Mit auffallendem Stängel 6WÂŚQJHO VHLWOLFK ]XVDPPHQJHGUžFNW &\SHUDFHDH (Blysmus, Schoenus), Juncaceae . EGYXMÄşSVYW J. articulatus, J. compressus), Poaceae. 6WÂŚQJHO LQQHQ PLW 6FKZLPPJHZHEH &\SHUDFHDH (Eleocharis, Schoenoplectus). 6WÂŚQJHO LQQHQ PLW 4XHUZÂŚQGHQ -XQFDFHDH (Juncus). 6WÂŚQJHO NDQWLJ &\SHUDFHDH (Bolboschoenus, Carex, Eriophorum, Rhynchospora, Schoenoplectus, Schoenus, Scirpus, Trichophorum). 6WÂŚQJHO PLW .QRWHQ 3RDFHDH %ODWW VFKPDO JUDVDUWLJ %ODWWUDQG PLW ODQJHQ ZHLVVHQ :LPSHUKDDUHQ -XQFDFHDH (Luzula). %ODWW PLW ZHLVVHP 0LWWHOVWUHLIHQ $VSDUDJDFHDH (Ornithogalum), Iridaceae (Crocus), Poaceae (Sorghum). %ODWW LP 4XHUVFKQLWW HFNLJ RGHU KDOEUXQG $PDU\OOLGDFHDH (Allium), Butomaceae, Cyperaceae (Carex, Elyna, Eriophorum, Schoenus), Liliaceae (Gagea), Orchidaceae (Chamorchis), Scheuchzeriaceae. %ODWW LP 4XHUVFKQLWW GHXWOLFK NQLFNUDQGLJ Cyperaceae (Carex, Scirpus). %ODWW GLFNOLFK VWDUN JHNLHOW $VSDUDJDFHDH (Muscari comosum), Orchidaceae, Xanthorrhoeaceae (Asphodelus, Hemerocallis). %OÂŚWWHU ]HLOLJ DQJHRUGQHW &\SHUDFHDH žEULJH JUDVDUWLJH %OÂŚWWHU Poaceae


%ÃUODSSSĠDQ]HQ Schachtelhalme Farne


Tabelle .U\SWRJDPHQ *HIĂƒVVSÄ DQ]HQ

3ŹDQ]HQ RKQH %OžWHQ 6LH YHUEUHLWHQ VLFK GXUFK 6SRUHQ XQG ELOGHQ VSH]LŰVFKH IžU GLH Bestimmung wichtige Sporangienbßschel (Sori) aus.

)žU GLH %HVWLPPXQJ VLQG ]XQŒFKVW GLH 6SH]LDOIŒOOH 3XQNW ELV ]X YHUJOHLFKHQ )DOOV NHLQ .ULWHULXP ]XWULIIW VLQG GLH .DWHJRULHQ ELV zu vergleichen.

6FKZLPPSŹDQ]HQ mit Schwimmblättern

Farne – Azollaceae (Azolla) Farne – Salviniaceae (Salvinia)

*UDVDUWLJH RGHU NOHHEOÂŚWWULJH 6XPSI RGHU :DVVHUSĹąDQ]HQ

%ÂŚUODSSSĹąDQ]HQ Ĺ? ,VRHWDFHDH (IsoĂŤtes) Farne – Marsileaceae (Marsilea, Pilularia)

3ĹąDQ]HQ PLW EHQDGHOWHQ RGHU beschuppten, gabelig verzweigten Kriechtrieben (bei Huperzia alle Triebe aufrecht!)

%ÂŚUODSSSĹąDQ]HQ Ĺ? /\FRSRGLDFHDH (Diphasiastrum, Huperzia, Lycopodiella, Lycopodium)

6SURVV JHJOLHGHUW PLW U¸KULJHQ Scheiden

6FKDFKWHOKDOPSĹąDQ]HQ Ĺ? (TXLVHWDFHDH (Equisetum)

/DXEEODWW ]XPLQGHVW GDV sterile) ist ungeteilt

Farne – Ophioglossaceae (Ophioglossum) Farne – Aspleniaceae (Phyllitis)

6. Blattunterseite dicht von Spreuschuppen bedeckt

Farne – Aspleniaceae (Ceterach) Farne – Pteridaceae (Notholaena)

%ÂŚUODSSSĹąDQ]HQ Ĺ? 6HODJLQHOODFHDH (Selaginella)


F A R N E

Tabelle .U\SWRJDPHQ *HIĂƒVVSÄ DQ]HQ (Fortsetzung)

6WHULOH XQG IHUWLOH %OŒWWHU VLQG VHKU XQWHUVFKLHGOLFK IHUWLOHV %ODWW LP )UžKMDKU RIW YRP 9RUMDKU QRFK VLFKWEDU

IHUWLOHV %ODWW ULSSHQI¸UPLJ

Farne – Blechnaceae (Blechnum) Farne – Onocleaceae (Matteuccia)

IHUWLOHV %ODWW JHŰHGHUW Farne – Adiantaceae (Cryptogramma) Farne – Osmundaceae (Osmunda) Farne – Ophioglossaceae (Botrychium)

6WHULOH XQG IHUWLOH %OŒWWHU ŒKQOLFK JHVWDOWHW )DUQZHGHO HLQ]HOQ DXV HLQHP :XU]HOVWRFN HQWVSULQJHQG %ODWWDEVFKQLWWH IŒFKHUI¸UPLJ

Farne – Adiantaceae (Adiantum)

%ODWW IDFK JHĹ°HGHUW

Farne – Polypodiaceae (Polypodium) Farne – Pteridaceae (Pteris)

%ODWW Ĺ? IDFK JHĹ°HGHUW

Farne – Dennstaedtiaceae (Pteridium) Farne – Pteridaceae (Gymnocarpium) Farne – Thelypteridaceae (Phegopteris, Thelypteris)

33


Tabelle .U\SWRJDPHQ *HIĂƒVVSÄ DQ]HQ (Fortsetzung)

)DUQZHGHO ]X PHKUHUHQ RIW NURQHQDUWLJH +RUVWH ELOGHQG %ODWW DXVJHZDFKVHQ bFP Sori länglich

Farne – Aspleniaceae (Asplenium) Farne – Adiantaceae (Anogramma)

Sori rundlich, mit oder ohne Wimpern

Farne – Woodsiaceae ']WXSTXIVMW ;SSHWME

%ODWW DXVJHZDFKVHQ ! bFP %ODWWVWLHO PLW Ĺ? *HIÂŚVVEžQGHOQ Farne – Thelypteridaceae (Oreopteris)

Sori mit nierenfĂśrmigem oder schildfĂśrmigem Schleier

%ODWWVWLHO PLW Ĺ? *HIÂŚVVEžQGHOQ Farne – Dryopteridaceae (Dryopteris, Polystichum)

Sori mit hinfälligem oder halbrundem Schleier

%ODWWVWLHO PLW Ĺ? *HIÂŚVVEžQGHOQ Farne – Woodsiaceae (Athyrium) %ODWWVWLHO PLW Ĺ? *HIÂŚVVEžQGHOQ Farne – Dryopteridaceae (Cyrtomium)

²EHUVLFKW W\SLVFKHU 6WĂƒQJHOTXHUVFKQLWWH YRQ )DUQZHGHOQ

*HIŒVVEžQGHO

spezielle Form der Gefässbßndel

Cystopteris

Dryopteris

Pteridium

Athyrium

Polystichum

Matteucia

Oreopteris Thelypteris

Ĺ? *HIÂŚVVEžQGHO


%ĂƒUODSSSÄ DQ]HQ | /\FRSRGLDFHDH F A R N E

Tabelle %ĂƒUODSSDUWLJH 3Ä DQ]HQ 3ĹąDQ]HQ PLW EHQDGHOWHQ RGHU EHVFKXSSWHQ .ULHFKWULHEHQ GLH JDEHOLJ YHU]ZHLJW VLQG EHL Huperzia aufrecht)

Triebe mit Nadelblättern

Triebe mit Schuppenblättern

Ă„hre einzeln

Ă„hre zu mehreren

6SURVVH NDQWLJ

6SURVVH ĹąDFK

Diphasiastrum alpinum Gruppe

Diphasiastrum complanatum Gruppe

keine Ă„hre

Ă„hre undeutlich abgesetzt

Ă„hre deutlich abgesetzt

ohne Kriechtriebe

QXU ELV bFP ODQJH Kriechtriebe

lange Kriechtriebe

Huperzia

Lycopodiella

Lycopodium

3ŹDQ]H KHOOJUžQ VFKLPPHUQG

3ŹDQ]H NUŒIWLJ JUžQ

Blattspitze weich Sporenzapfen ungestielt (nicht abgesetzt) f Lycopodium

Sporophylle sehen wie Laubsprosse aus

Hauptspross mit DXIUHFKWHQ $VW pro Saison, nie verzweigt!

Blatt 3eckig, Ĺ? bPP ODQJ Rand ganz fein gesägt

Sprosse gabelig verzweigt

Blatt sehr schmal, Ĺ? bPP ODQJ HWZDV ĹąHLVFKLJ

QXU ELV bFP ODQJH Kriechsprosse

ohne Kriechtriebe Kriechsprosse ßber ganze Länge bewurzelt f Selaginella selaginoides

a

Huperzia selago Sch. & M. (Lycopodium selago). 7DQQHQEÂŚUODSS Ĺ? bFP VXEDOSLQĹ?DOSLQ =ZHUJVWUDXFKKHLGHQ 5KRGRGHQGUR 9DFFLQLRQ HXUDVLDW )+

f Selaginella selaginoides

a

/\FRSRGLHOOD LQXQGDWD Holub. (Lycopodium inundatum) 0RRUEÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQ žEHUJDQJVPRRUH &DULFLRQ ODVLRFDUSDH HXURS )+


%ĂƒUODSSSÄ DQ]HQ | /\FRSRGLDFHDH 3ĹąDQ]H NUÂŚIWLJ JUžQ Sporenzapfen nicht mit Stiel abgesetzt f L. clavatum

Blatt zugespitzt

L. dubium: Blatt an der Spitze knorpelig Blattrand nicht gezähnt

Blätter im Sporenzapfen gesägt

spät im Jahr entwickelte Blätter sind kßrzer: an den Sprossen sind daher Jahrestriebe erkennbar

Blätter abstehend

PLW ELV P ODQJHQ Kriechsprossen

a /\FRSRGLXP DQQRWLQXP / %HUJEÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ 0RRUZÂŚOGHU )LFKWHQZÂŚOGHU 9DFFLQLR 3LFHLRQ HXUDVLDW QRUG FH: 3.

3ŹDQ]H NUŒIWLJ JUžQ

in den Alpen mehrfach gefunden

6SURVVH NDQWLJ nicht DEJHĹąDFKW

Blattspitze mit langer Haarspitze

/\FRSRGLXP GXELXP auct. helv. (L. annotinum ssp. alpestre) 6WHFKHQGHU %HUJEÂŚUODSS Ĺ? bFP VXEDOSLQ =ZHUJVWUDXFKKHLGHQ VDXUH :HLGHQ RIW ]ZLVFKHQ 7RUIPRRVHQ 5KRGRGHQGUR 9DFFLQLRQ DUNW DOS )+ zur Unterscheidung der beiden Arten vgl. Tabelle Diphasiastrum 6

3ŹDQ]H EODX ELV JUDXJUžQ

seitliche Blattpaare konisch zusammenneigend

Sporenzapfen Ĺ? bFP ODQJ

Sporenzapfen ODQJJHVWLHOW PHLVW ]X

Sprosse Ăźberwinternd

Hauptachse unterirdisch

Blatt sehr schmal, Ĺ? bPP ODQJ VWHLI

a mit langen, dem Boden anliegenden Kriechsprossen

a /\FRSRGLXP FODYDWXP / V O .HXOHQ %ÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ +HLGHQ VDXUH 0DJHUUDVHQ &DOOXQR *HQLVWLRQ NRVPRSROLW )+

36

Diphasiastrum alpinum Holub. 0]GSTSHMYQ~E . $OSHQ %ÂŚUODSS Ĺ? bFP VXEDOSLQĹ?DOSLQ =ZHUJVWUDXFKKHLGHQ 5KRGRGHQGUR 9DFFLQLRQ DUNW DOS )+ Diphasiastrum x issleri Holub. (Lycopodium i.). ,VVOHUV )ODFKEÂŚUODSS Ĺ? bFP NROOLQĹ?VXEDOSLQ =ZHUJVWUDXFKKHLGHQ &DOOXQR *HQLVWLRQ HXURS FH: 6.


%ĂƒUODSSSÄ DQ]HQ | /\FRSRGLDFHDH Tabelle Diphasiastrum

3ĹąDQ]HQIDUEH

sterile Zweige

blaugrĂźn

nicht DEJHĹąDFKW NDQWLJ

Ventralblatt gegliedert in Stiel und Spreite

graugrĂźn

deutlich DEJHĹąDFKW aber noch NDQWLJ

Ventralblatt ganz kurz

blaugrĂźn

deutlich DEJHĹąDFKW DEHU QRFK NDQWLJ

Ventralblatt fast so lang wie Seitenblatt

gelbgrĂźn bis grasgrĂźn

stark DEJHĹąDFKW Ĺ? bPP EUHLW

Ventralblatt ganz kurz

unterirdisch

OS graugrĂźn US bereift

schwach DEJHĹąDFKW Ĺ? bPP EUHLW

Ventralblatt lang Seitenblatt stumpf

D. x zeilleri unterirdisch

OS graugrĂźn US gelbgrĂźn

schwach DEJHĹąDFKW Ĺ? bPP EUHLW

Ventralblatt lang Seitenblatt spitz

Hauptachse D. alpinum

F A R N E

Flachbärlappe

oberirdisch

Oberseite / Ventralseite

Ventralblatt

Sporenzapfen

deutlich gestielt D. x issleri unterirdisch D. x oellgaardii unterirdisch

D. complanatum unterirdisch

D. tristachyum

ungestielt

ungestielt, Ĺ? bFP ODQJ

anliegend, ungestielt langgestielt, Ĺ? bFP ODQJ

' WULVWDFK\XP

D. complanatum Zweige ¹ DEJHŹDFKW Zweige fächerfÜrmig angeordnet

Zweige dicht bßschelig, nicht fächerfÜrmig

Zweige schmal, Ĺ? bPP EUHLW

Zweige breit, Ĺ? bPP EUHLW Blätter schuppenfĂśrmig, JHJHQVWÂŚQGLJ UHLKLJ

a 'LSKDVLDVWUXP WULVWDFK\XP Holub. (Lycopodium trist., L. chamaecyparissus). Zypressen)ODFKEÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ =ZHUJVWUDXFKKHLGHQ &DOOXQR *HQLVWLRQ HXURS )+

Diphasiastrum complanatum Holub. (Lycopodium c.) *HPHLQHU )ODFKEÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ )¸KUHQZÂŚOGHU 'LFUDQR 3LQLRQ HXUDVLDW )+ Verbreitung ungenĂźgend bekannt

Diphasiastrum x oellgaardii Stoor. Oellgaards )ODFKEÂŚUODSS Ĺ? bFP VXEDOSLQ )¸KUHQZÂŚOGHU 'LFUDQR 3LQLRQ HXURS FH: –.

Verbreitung ungenĂźgend bekannt

Diphasiastrum x zeilleri Holub. (Lycopodium x zeilleri) =HLOOHUV )ODFKEÂŚUODSS Ĺ? bFP PRQWDQ )¸KUHQZÂŚOGHU 'LFUDQR 3LQLRQ HXURS FH: –.


%ĂƒUODSSSÄ DQ]HQ | 6HODJLQHOODFHDH ,VRĂ•WDFHDH Triebe gelbgrĂźn

Triebe hell- bis gelbgrßn, oft rÜtlich ßberlaufen Blätter gegenständig, LQ 5HLKHQ DQJHRUGQHW

scharfe Blattspitze Blätter wechselständig, allseitig abstehend

Einzelblatt eifĂśrmig, JDQ]UDQGLJ QHUYLJ

untere Blätter grÜsser als obere

alle Blätter liegen in einer Ebene, Spross im 4XHUVFKQLWW ŹDFK f S. selaginoides

Sporophyllstand aufrecht oder aufsteigend, ELV bFP KRFK

Einzelblatt schmal, fransig gezähnt

Sporophyllstand kaum von Spross abgesetzt, Ĺ? bFP ODQJ

6SURVVH LP 4XHUVFKQLWW UXQG f S. helvetica

Sprosse niederliegend oder aufrecht Sprosse niederliegend, ELV bFP ODQJ

a Selaginella helvetica Link. Schweizerischer 0RRVIDUQ Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ halbschattige Felsen, Mauern, Halbtrockenrasen &LUVLR %UDFK\SRGLRQ HXUDVLDW )+

0DNURVSRUHQ bPP EUHLW PLW VWDFKHOLJHU 2EHUŹŒFKH (nur mit Mikroskop oder gutem Binokular sicher zu bestimmen!)

im Blattquerschnitt: Leitbßndel ist YRQ GHXWOLFKHQ Luftkanälen umgeben

3ĹąDQ]HQ PHLVW unter Wasser

steife, binsenartige Blättchen sind hohl

kleine Blatthorste PLW VFKRSĹ°JHU weisslicher Basis

%OÂŚWWHU NOHLQ Ĺ? bPP ODQJ

0DNURVSRUHQ Ĺ? bPP EUHLW PLW VFKZDFK K¸FNHULJHU 2EHUŹŒFKH (nur mit Mikroskop oder gutem Binokular sicher zu bestimmen!)

%OÂŚWWHU ELV bPP EUHLW kurz zugespitzt

Blattbasis der äusseren Blätter auf Innenseite mit Makrosporen

%OÂŚWWHU Ĺ? bPP ODQJ

a

f Juncus

Selaginella selaginoides Schrank. & Mart. 'RUQLJHU 0RRVIDUQ Ĺ? bFP VXEDOSLQĹ?DOSLQ 4XHOOĹąXUHQ 0RRUH 0DJHUUDVHQ %ODXJUDVKDOGHQ &DULFLRQ GDYDOOLDQDH 6HVOHULRQ DUNW DOSLQ )+

beide Arten:

%OÂŚWWHU ELV bPP EUHLW ODQJ zugespitzt, oft gedreht

frĂźher Bodensee und Lago Maggiore

a

f Huperzia, Lycopodiella

,VRĂ•WHV HFKLQRVSRUD Durieu (I. setacea). 6WDFKHOVSRULJHV %UDFKVHQNUDXW Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ XQWHUJHWDXFKW LQ 6WUDQGĹąXUHQ YRQ .DOWZDVVHUVHHQ /LWWRUHOOLRQ HXUDVLDW QRUG )+ D

,VRĂ•WHV ODFXVWULV / 6HH %UDFKVHQNUDXW Ĺ? bFP PRQWDQĹ?VXEDOSLQ XQWHUJHWDXFKW LQ 6WUDQGĹąXUHQ YRQ .DOWZDVVHUVHHQ /LWWRUHOOLRQ HXURS )+


Register Dank


Register

'D GLH )ORUD DOSKDEHWLVFK DXIJHEDXW LVW UHGX]LHUW VLFK GHU ,QGH[ JUXQGVŒW]OLFK DXI HLQH $XŹLVWXQJ GHU GHXWVFKHQ XQG ZLVVHQVFKDIWOLFKHQ *DWWXQJVQDPHQ 6\QRQ\PH YRQ $UW XQG *DWWXQJVQDPHQ VRZLH $UWQDPHQ GLH LP %XFKWH[W QLFKW LQ erwarteter Reihenfolge stehen (z. B. bei Artengruppen), wurden nur dann ins Register aufgenommen, wenn der NRUUHNWH JžOWLJH $UWQDPH VFKZHU DXIŰQGEDU LVW

Register der gebräuchlichen Artensynonyme und der nicht in alphabetischer Reihenfolge abgebildeten Arten (kursiv: Artensynonyme) Aconitum bauhinii 634 Aconitum compactum 634 Aconitum napellus 634 Aconitum paniculatum 634 Aconitum pyramidale 634 Aconitum ranunculifolium 633 %KVSWXMW EKVSWXMĺSVE 170 Agrostis interrupta 172 Agrostis spica-venti 172 Agrostis tenuis 169 Alchemilla xanthochlora 665 Allium carinatum 68 Allium pulchellum 68 Allium senescens 69 Allium strictum 69 Alopecurus myosuroides 170 Amaranthus hypochondriacus 229 Amaranthus lividus 228 Amaranthus powellii 229 Androsace carnea 623 Anthyllis jacquinii 486 Antirrhinum orontium 594 Aphanes inexspectata 665 %VEFMW GSV]QFMĺSVE 368 Arabis glabra 402 Arabis jacquinii 370 Arabis muralis 368 %VEFMW TEYGMĺSVE 387 Arabis planisiliqua 368 Arabis pumila 367 Arabis recta 367 Arum italicum 78 Arum maculatum 78 Asplenium ceterach 48 Asplenium scolopendrium 48 Asplenium serpentini 44 Asplenium x breynii 44 Atriplex hastata 230 Bromus lepidus 177 Bromus mollis 177 Calamagrostis lanceolata 181 Calla palustris 78 Cardamine dentata 377 Cardamine palustris 377 722

Cardamine rivularis 377 Cardamine udicola 377 Carduus crassifolius 284 Carduus crispus 285 Carduus platylepis 284 Carex aterrima 90 Carex contigua 112 Carex fusca 106 Carex gracilis 89 Carex juncifolia 104 Carex leersii 101 Carex magellanica 109 Carex nitida 104 Carex oederi 113 Carex serotina 113 Carex stellulata 197 Carex tumidicarpa 94 Carex verna 93 Carlina intermedia 286 Centaurea alba 289 Centaurea angustifolia 287 Centaurea bracteata 287 Centaurea maculosa 291 Centaurea nigra 288 Centaurea tenuifolia 290 Cerastium holosteoides 427 Cerastium trigynum 427 Chaerophyllum cerefolium 242 Chaerophyllum sylvestre 242 Cheilanthes marantae 60 Chenopodium capitatum 231 Chenopodium foliosum 231 Chrysanthemum alpinum 305 Chrysanthemum halleri 306 Chrysanthemum leucanthemum 307 Chrysanthemum vulgare 307 Cirsium heterophyllum 293 Colchicum bulbocodium 80 Convolvulus sepium 454 Coronilla emerus 493 Coronilla varia 505 Crepis blattarioides 328 Crepis jacquinii 326 Crepis pontana 325 Crepis taraxacifolia 329

Cyclamen europaeum 625 Cystopteris regia 63 Dactylis aschersoniana 184 Dactylorhiza fuchsii 147 Danthonia provincialis 185 Delphinium consolida 640 (IWGLEQTWME ÄşI\YSWE 173 Dianthus monspessulanus 430 Draba carinthiaca 384 Draba stylaris 384 Dryopteris assimilis 52 Dryopteris austriaca 52 Dryopteris borreri 54 'U\RSWHULV Ĺ°OL[ PDV Dryopteris spinulosa 51 )PISGLEVMW TEYGMÄşSVE 117 Elymus europaeus 201 Epipactis purpurata 149 Equisetum limosum 39 Equisetum maximum 41 Erigeron polymorphus 299 Erodium bipinnatum 526 Erysimum helveticum 387 Erysimum hieraciifolium 387 Euphorbia chamaesyce 473 Euphorbia humifusa 473 Euphorbia maculata 473 Euphorbia prostrata 473 Euphrasia brevipila 574 Euphrasia kerneri 574 Euphrasia montana 574 Euphrasia tatarica 573 Festuca curvula 193 Festuca diffusa 192 Festuca guestfalica 194 Festuca melanopsis 197 Festuca puccinellii 197 Festuca scabriculmis 198 Festuca sulcata 196 Festuca tenuifolia 192 Festuca trachyphylla 192 Filipendula hexapetala 667 Fragaria indica 667


Register

Fumaria vaillantii

586

Gagea arvensis 139 Galium album 684 Galium boreale 682 Galium corrudifolium 683 Galium elongatum 685 Galium helveticum 684 Gentiana amarella 522 Gentiana brachyphylla 523 Gentiana clusii 517 Gentiana engadinensis 518 Gentiana insubrica 518 Gentiana orbicularis 523 Gentiana verna 523 Glebionis segetum 291 Globularia punctata 591 Glyceria plicata 199 Hieracium auricula 332 +LHUDFLXP ELŰGXP Hieracium glaciale 330 Hieracium glanduliferum 334 Hieracium hoppeanum 335 Hieracium laevigatum 336 Hieracium morisianum 334 Hieracium pallidum 333 Hieracium peletierianum 335 Hieracium prenanthoides 336 Hieracium racemosum 336 Hieracium sabaudum 336 Hieracium schmidtii 333 Hieracium staticifolium 334 Hieracium sylvaticum 333 Hieracium velutinum 335 Hutchinsia petraea 388 Hypericum acutum 535 Juncus alpinus 129 Juncus ranarius 130 Koeleria gracilis 202 Koeleria phleoides 215 Lappula myosotis 354 0EWIVTMXMYQ OVETĹM 251 Lastrea dryopteris 64 Lastrea oreopteris 61 Lastrea phegopteris 60 Lastrea robertiana 64 Lastrea thelypteris 61 Lathyrus laevigatus 495 Lathyrus montanus 494 Lathyrus velutinus 496 Lembotropis nigricans 490 Lepidium draba 379 Ligusticum seguieri 252 Linaria cymbalaria 589

Linaria elatine 592 Linaria spuria 592 Lithospermum arvense 352 Lithospermum purpurocaeruleum 352 Lotus delortii 497 Lotus tenuis 497 Lotus uliginosus 498 Luzula nemorosa 136 Luzula spadicea 135 Lycopodium alpinum 36 Lycopodium chamaecyparissus 37 Lycopodium complanatum 37 Lycopodium inundatum 35 Lycopodium selago 35 Lycopodium tristachyum 37 Malaxis paludosa 150 Mentha rotundifolia 548 Minuartia fastigiata 435 Minuartia mutabilis 435 Myosotis palustris 357 Nepeta pannonica

548

Ononis rotundifolia 503 Onosma arenaria 358 Onosma taurica auct. 359 3TLV]W JYGMĺSVE 154 Orchis globosa 159 Oxalis europaea 584 Oxalis fontana 584 Oxytropis fetida 504 Papaver alpinum 588 Phleum bertolonii 209 Phleum rhaeticum 208 Plantago indica 595 Poa concinna 213 Poa molinerii 210 Polygala chamaebuxus 610 Polygala serpyllifolia 610 4SP]KSREXYQ SJĹGMREPI 77 Polygonum convolvulus 610 Polygonum cuspidatum 614 Polygonum dumetorum 610 Polygonum polystachyum 612 Polypodium australe 59 Polypodium serratum 59 Polystichum lobatum 54 Potentilla canescens 674 Potentilla dubia 671 4SXIRXMPPE TEVZMĺSVE 676 Potentilla puberula 675 Potentilla verna 674 Primula vulgaris 627 Pulmonaria angustifolia 359

Pulsatilla apiifolia 642 Pulsatilla sulphurea 642 Ranunculus breyninus 650 Ranunculus carinthiacus 650 Ranunculus circinatus 646 5DQXQFXOXV űXLWDQV Ranunculus grenierianus 650 Ranunculus montanus 650 Ranunculus nemorosus 652 Ranunculus oreophilus 650 Ranunculus peltatus 646 Ranunculus pyrenaeus 649 Ranunculus reptans 648 Ranunculus trichophyllus 646 Ranunculus villarsii 650 Rhinanthus glaber 582 Rorippa prostrata 396 Rorippa pyrenaica 396 Rumex arifolius 616 Rumex tenuifolius 616 Salsola kali 235 Satureja acinos 537 Satureja alpina 537 Satureja ascendens 539 Satureja calamintha 539 7EXYVINE KVERHMĺSVE 539 Satureja nepetoides 540 Satureja vulgaris 540 Saxifraga aizoon 702 Saxifraga halleri 699 Saxifraga moschata 699 Scabiosa graminifolia 416 Scabiosa gramuntia 417 Schoenoplectus setaceus 120 Scirpus maritimus 89 Sedum montanum 459 Sedum purpureum 459 7IHYQ VIĺI\YQ 459 Sedum roseum 456 Sedum rupestre 459 Sedum villosum 460 Senecio capitatus 318 Senecio carniolicus 312 Senecio fuchsii 313 Senecio gaudinii 318 Senecio helenitis 318 Senecio integrifolius 318 Senecio nemorensis 313 Sesleria disticha 206 Setaria glauca 216 Silene alba 445 Silene exscapa 441 Solanum chenopodioides 709 Solanum luteum 709 Sparganium minimum 222 723


Register

Stachys palustris 554 Stellaria glochidisperma 450 Stipa calamagrostis 168 Thalictrum bauhinii 655 Thalictrum foetidum 655 Thalictrum galioides 655 Thalictrum morisonii 654 Thelypteris limbosperma 61 Thlaspi alpestre 400 Thlaspi alpinum 402 Thlaspi sylvestre 401

724

Thymus alpigenus 557 Thymus froelichianus 557 Thymus glabrescens 556 Thymus humifusus 557 Trifolium patens 510 Triglochin palustris 127 Vaccinium myrtillus 468 9DFFLQLXP YLWLV LGDHD Valeriana collina 419 Valeriana saliunca 418 Valeriana versifolia 419

Valeriana wallrothii 419 Veratrum lobelianum 142 Verbascum thapsiforme 705 Veronica latifolia 606 Veronica spicata 597 Vicia incana 512 Vicia tenuifolia 512 Vicia tenuissima 514 Viola sylvestris 718 Willemetia stipitata 321 Woodsia glabella 64


Register

Register der deutschen Gattungsnamen Abbisskraut 417 Ackerdistel 292 Ackerfrauenmantel 665 Ackernüsschen 394 Ackerröte 688 Ackersalat 421 Adlerfarn 49 Adonis 635 Affodill 223 Ährenhafer 198 Akelei 637 Alant 303 Algenfarn 48 Alpenazalee 466 Alpendost 273 Alpenlattich 303 Alpenmargerite 305 Alpenrose 468 Alpenscharte 309 Alpenveilchen 625 Amarant 228 Ambrosie 273 Ampfer 616 Andorn 545 Anemone 636, 642 Arnika 276 Aronstab 78 Aschkraut 318 Aster 279 Augentrost 571 Augenwurz 244 Backenklee 491 Baldrian 418 Bärenklau 249 Bärentraube 463 Bärenwurz 253 Bärlapp 36 Bartgras 173, 200 Bartschie 571 Bauernsenf 389 Beifuss 276 Beinwell 361 Bergfarn 61 %HUJűDFKV Bergminze 539 Bergscharte 317 Berufkraut 295 Besenheide 465 Betonie 551 Bibernelle 256 Bilsenkraut 708 Bingelkraut 477 Binse 129

Birngrün 466 Bisamhyazinthe 75 Bisamkraut 227 Bitterkraut 342 Bitterling 516 Blasenfarn 63 Blasenkirsche 708 Blasenschötchen 365 Blaugras 215 Blaustern 78 Blauweiderich 597 Blumenbinse 220 Blumensimse 126 Bluthirse 186 Bocksbart 348 Bockshornklee 512 Bohnenkraut 550 Borretsch 352 Borstendolde 259 Borstenhirse 216 Borstgras 205 Brachsenkraut 38 Braunwurz 703 Breitkölbchen 157 Breitsame 254 Brenndolde 248 Brennnessel 711 Brillenschötchen 371 Brombeere 677 Bruchkraut 432 Brunelle 549 Brunnenkresse 393 Brustwurz 241 Buchenfarn 60 Büchsenkraut 560 Buffonie 425 Bunge 630 Bunthafer 199 Büschelblume 359 Büschelgras 215 Calepine 373 Christophskraut

635

Dingel 151 Diptam 688 Distel 284 Doppelsame 381 Dost 548 Dotterblume 639 Drachenkopf 540 Drachenmaul 543 Drahtschmiele 173 Dreizack 127

Dreizahn 185 Dünnschwanz 219 Eberwurz 285 Edelweiss 305 Efeu 262 Ehrenpreis 597 Eichenfarn 64 Einbeere 142 Einblatt 152 Einorchis 151 Eisenhut 633 Eisenkraut 712 Eleusine 186 Enzian 517 Eppich 243 Erdbeere 667 Erdbeerspinat 231 Erdkastanie 244 Erdrauch 586 Eselsdistel 308 Esparsette 501 Fadenhirse 185 Fadenkraut 300 Fallsame 217 Faltenlilie 140 Färberkamille 275 Färberröte 688 Farnrauke 388 Faserschirm 260 Federgras 217 Federschwingel 219 Felsennelke 437 Fenchel 249 Ferkelkraut 337 Fettblatt 558 Fetthenne 456 Feuerlilie 140 Fieberklee 562 Fiederrauke 393 Fingerhirse 185 Fingerhut 590 Fingerkraut 669 Flaumhafer 199 Flechtbinse 121 Flockenblume 286 Flohkraut 309 Frauenmantel 661 Frauenschuh 146 Fromental 172 Froschlöffel 66 Fuchsschwanz 170

725


Register

Gamander 554 Gämskresse 394 Gämswurz 295 Gänsedistel 344 Gänsefuss 231 Gänsekresse 367, 387 Gauchheil 620 Geissbart 666 Geissblatt 416 Geissfuss 241 Geissklee 490 Gelbstern 138 Germer 142 Gerste 201 Giftbeere 708 Gilbweiderich 625 Ginster 491 Gipskraut 431 Gladiole 125 Glanzgras 207 Glaskraut 711 Glatthafer 172 Gliedkraut 551 Glockenblume 404 Glockenheide 466 Gnadenkraut 591 Goldbart 183 Goldnessel 544 Goldprimel 624 Goldrute 316 Grannenhafer 218 Grannenhirse 205 Graslilie 74 Grasnelke 607 Grasschwertlilie 126 Graukohl 388 Graukresse 371 Greiskraut 309 Gundelrebe 543 Günsel 537 Haarbinse 123 Haargerste 201 Haargurke 462 Haarstrang 254 Habichtskraut 329 Hafer 173 Haferschmiele 170 Haftdolde 246 Hahnenfuss 645 Hainlattich 321 Hainsimse 135 Handwurz 150 Hartgras 215 Haselwurz 263 Hasenlattich 343 Hasenohr 245 726

Hauhechel 501 Hauswurz 460 Heckenknöterich 610 Heideröschen 451 Heilglöckchen 625 Helmkraut 550 Herzblatt 451 Heusenkraut 569 Hexenkraut 564 Himmelsherold 353 Himmelsleiter 607 Hirschheil 258 Hirschwurz 255 Hirschzunge 48 Hirse 206 Hirtentäschchen 374 Hohldotter 393 Hohlsame 244 Hohlzahn 541 Hohlzunge 145 Holunder 227 Honiggras 200 Honigklee 499 Hornklee 497 Hornkraut 425 +XűDWWLFK Hühnerhirse 186 Hundskamille 274 Hundslattich 342 Hundspetersilie 241 Hundszahngras 183 Hundszunge 353 Hungerblümchen 381 Igelkolben 221 Igelsame 354 Igelschlauch 67 Immenblatt 546 Immergrün 261 Jasione 408 Johanniskraut 533 Kälberkropf 246 Kalmus 66 Kamille 307, 317, 319 Kammgras 184 Kammschmiele 201 Karde 413 Katzenminze 548 Katzenpfötchen 274 Kerbel 242 Klappertopf 582 Klee 505 Kleefarn 56 Klette 275 Klettengras 218

Knabenkraut 146, 154 Knäuel 440 Knäuelgras 184 Knoblauchhederich 365 Knopfkraut 301 Knorpelkraut 235 Knorpelmöhre 241 Knorpelsalat 321 Knotenblume 72 Knotenfuss 141 Knöterich 612 Kohl 372 Kohldistel 293 Königsfarn 58 Königskerze 705 Kopfbinse 122 Kopfgras 206 Korallenwurz 145 Kornrade 423 Kragenblume 286 Krähenbeere 465 Krähenfuss 380 Krapp 688 Kratzdistel 292 Kresse 390 Kreuzblume 608 Kreuzkraut 318 Kreuzlabkraut 681 Krokus 124 Kronlattich 321 Kronwicke 489, 505 .UXJSűDQ]H Kugelblume 591 Kugeldistel 296 Kugelorchis 159 Kugelschötchen 389 Kümmel 246 Labkraut 682 Laserkraut 251 Lattich 338 Lauch 69 Läusekraut 577 Leberbalsam 590 Leberblümchen 641 Leimkraut 441 Lein 559 Leindotter 373 Leinkraut 589, 592 Lenzblümchen 385 Lerchensporn 585 Levkoje 392 Lichtblume 80 Liebesgras 187 Liebstock 252 Lieschgras 208 Löffelkraut 380


Register

Lolch 203 Lotwurz 358 LĂśwenmaul 594 LĂśwenzahn 339, 347 Lungenkraut 359 Lupine 498 Luzerne 498

Narzisse 72 Natternkopf 353 Natternzunge 58 Nelke 429 Nelkenwurz 668 Nestwurz 152 Nieswurz 641

Mädesßss 667 MaiglÜckchen 75 Malve 561 Männertreu 153 Mannsschild 622 Mannstreu 248 Margerite 291, 305, 317 Mariendistel 315 Mariengras 200 Massliebchen 280 Mastkraut 438 Mauerlattich 342 Mauerraute 43 Mäusedorn 78 Meerrettich 370 Meisterwurz 255 Melde 230 Merk 244, 259 Miere 433 Milchkraut 340 Milchlattich 322 Milchstern 76 Milzkraut 694 Minze 546 Mohn 587 MÜhre 248 Mohrenhirse 217 MÜnchskraut 358 Mondraute 57 Mondviole 392 Moorbärlapp 35 Moorbeere 469 Moorbinse 120 Moorenzian 524 Moosauge 466 Moosfarn 38 MoosglÜckchen 416 Moosorchis 150 Muschelblßmchen 642 Mutterwurz 252

Ochsenzunge 351 Odermennig 660 Ohnsporn 144 Osterluzei 263

Nabelmiere 436 Nachtkerze 570 Nachtschatten 708 Nachtviole 387 Nacktfarn 42 Nacktried 118 Nadelbinse 115 Nagelkraut 438

Pastinak 254 Pelzfarn 60 Perlgras 203 Pestwurz 308 PfaffenrĂśhrlein 344 Pfeifengras 205 Pfeilkraut 67 Pfeilkresse 379 Pfennigkraut 625 3Ĺ°QJVWURVH Pillenfarn 56 Pippau 322 Platterbse 493 Portulak 620 Primel 627 Quecke 186 Quellbinse 89 Quellgras 182 Quellkraut 562 RadblĂźte 260 Radmelde 231 Ragwurz 153 Rainfarn 317 Rainkohl 339 Rampe 385 Rapsdotter 395 Rapunzel 409 Raugras 168 Rauke 385, 397 Raute 688 Raygras 203 Rebendolde 254 Reiherschnabel 526 Reitgras 181 Reseda 656 Rettich 395 Riemenzunge 151 Rindsauge 282 Ringelblume 282 Rippenfarn 48 Rippensame 257 Rispengras 210

Rittersporn 640 Rohrkolben 222 Rollfarn 42 Rosenwurz 456 Rosmarinheide 463 Rosskßmmel 259 Ruchgras 171 Ruhrkraut 302 Salbei 549 Salzgras 215 Salzkraut 235 Salzkresse 388 Salzschwaden 215 Sandkraut 423 Sanikel 257 Sauerklee 583 Säuerling 610 Saumfarn 60 Saumnarbe 524 Schachblume 138 Schachtelhalm 39 Schafgarbe 269 Scharfkraut 351 Scharte 315 Schattenblume 75 Schaumkraut 375 Schaumkresse 378 Scheinerdbeere 667 Schierling 248 Schildfarn 54 Schildkraut 379 Schilfrohr 209 Schlangenmaul 592 Schlupfsame 295 Schmerwurz 124 Schmiele 173, 185 Schmuckblume 639 Schnabelbinse 120 SchneeglÜckchen 72 Schneidebinse 114 SchÜllkraut 585 Schotenkresse 366 SchÜterich 386 Schriftfarn 48 Schuppenbinse 120 Schuppenkopf 413 Schuppenmiere 447 Schwalbenwurz 261 Schwanenblume 79 Schwarzkßmmel 642 Schwarznessel 538 Schwarzwurzel 343 Schwertlilie 125 Schwimmfarn 60 Schwingel 191 Segge 89 727


Register

Seide 454 Seidelbast 710 6HLGHQSűDQ]H Seifenkraut 440 Senf 397 Sesel 258 Sibbaldie 678 Sicheldolde 249 Sichelfarn 49 Siebenstern 630 Silbermantel 661 Silberwurz 666 Silge 258 Simsenlilie 220 Skabiose 416 Soldanelle 630 Sonnenröschen 452 Sonnentau 462 Sonnenwende 354 Sophienkraut 381 Spargel 74 Spark 447 Spatzenzunge 710 Spitzkiel 503 Spitzklette 319 Spitzorchis 144 Spornblume 413 Springkraut 349 Spurre 433 Ständelwurz 148 Staudenhafer 199 Stechapfel 707 Steifgras 183 Steifhalm 183 Steinbrech 696 Steinkraut 365 Steinkresse 388 Steinmispel 666 Steinquendel 537 Steinsame 352, 354 Steinschmückel 394 Steintäschel 365 Stendelwurz 158 Sterndolde 243 Sternmiere 448 Stiefmütterchen 714 Storchschnabel 526 Strandbinse 89 Strandling 594 Strauchwicke 493 Straussfarn 56 Straussgras 168 Striemensame 253 Strohblume 319 Sumpffarn 61 Sumpfkresse 395 Süssdolde 253 728

Süssgras 198 Süssklee 493 Taglilie 223 Tannenbärlapp 35 Täschelkraut 400 Taubenkropf 429 Tausendgüldenkraut Teichbinse 116 Telephie 450 Thymian 555 Tollkirsche 707 Tozzie 583 Tragant 486 Traubenhafer 185 Trespe 175 Trichterlilie 77 Trollblume 655 Tulpe 141 Tüpfelfarn 59 Turgenie 260 Turmkraut 402

516

Venushaar 42 Venuskamm 257 Venusspiegel 408 Vergissmeinnicht 355 Wachsblume 352 Wachtelweizen 575 Waid 389 Walch 168 Waldbinse 123 Waldfarn 62 Waldhirse 204 Waldmeister 680 Waldrebe 639 Waldvögelein 144 Wasserdost 300 Wasserfenchel 253 Wasserkresse 395 Wassermiere 437 Wassernabel 262 Wasserschierling 247 Wassersellerie 244 Wegerich 595 Wegwarte 322 Weichwurz 150 Weide 690 Weidenröschen 565 Weiderich 560 Weissmiere 437 Weisswurz 77 Weisszunge 158 Wendelähre 158 Wicke 512 Widerbart 149

Wiesenhafer 199 Wiesenknopf 678 Wiesenraute 653 Wildreis 202 Wimperfarn 64 Winde 454 Windenknöterich 610 Windhalm 172 Wintergrün 467 Winterkresse 370 Wirbeldost 540 Witwenblume 414 Wolfsfuss 546 Wolfsmilch 472 Wollgras 118 Wundklee 485 Wurmfarn 50 Ysop

543

Zackenschötchen 372 Zahntrost 576 Zaunrübe 462 Zaunwinde 454 Zeitlose 80 Zimbelkraut 589 Zistrose 451 Zittergras 175 Zweiblatt 152 Zweizahn 281 Zwenke 174 Zwergginster 489 Zwergorchis 145 Zwiebelorchis 151 Zypergras 114


Register

Register der wissenschaftlichen Gattungsnamen NXUVLY *DWWXQJV 6\QRQ\PH

Aceras 144 Achillea 269 Achnatherum 168 Acinos 537 Aconitum 633 Acorus 66 Actaea 635 Adenostyles 273 Adiantum 42 Adonis 635 Adoxa 227 Aegilops 168 Aegopodium 241 Aethionema 365 Aethusa 241 Agrimonia 660 Agropyron 186 Agropyron 187 Agrostemma 423 Agrostis 168 Aira 170 Ajuga 537 Alchemilla 661 Alisma 66 Alliaria 365 Allium 69 Alopecurus 171 Alyssoides 365 Alyssum 365 Amaranthus 228 Ambrosia 273 Ammi 241 Anacamptis 144 Anagallis 620 Anchusa 351 Andromeda 463 Androsace 622 Anemone 636 Angelica 241 Anogramma 42 Antennaria 274 Anthemis 274 Anthericum 74 Anthoxanthum 171 Anthriscus 242 Anthyllis 485 Apera 172 Aphanes 665 Apium 243 Aposeris 321 Aquilegia 637 Arabidopsis 366

Arabis 367 Arctium 275 Arctostaphylos 463 Arenaria 423 Aristolochia 263 Armeria 607 Armoracia 370 Arnica 276 Arrhenatherum 172 Artemisia 276 Arum 78 Aruncus 666 Asarum 263 Asclepias 261 Asparagus 74 Asperugo 351 Asperula 680 Asphodelus 223 Asplenium 43 Aster 279 Astragalus 486 Astrantia 243 Athamanta 244 Athyrium 62 Atriplex 230 Atropa 707 Avena 173 Avenella 173 Avenula 199 Azolla 48 Baldellia 67 Ballota 538 Barbarea 370 Bartsia 571 Bassia 231 Bellidiastrum 279 Bellis 280 Berteroa 371 Berula 244 Betonica 553 Bidens 281 Bifora 244 Biscutella 371 Blackstonia 515 Blechnum 48 Blitum 231 Blysmus 89 Bolboschoenus 89 Borago 352 Bothriochloa 173 Botrychium 57

Brachypodium 174 Brassica 372 Briza 175 Bromus 175 Bryonia 462 Bufonia 425 Buglossoides 352 Bulbocodium 80 Bunias 372 Bunium 244 Buphthalmum 282 Bupleurum 245 Butomus 79 Calamagrostis 181 Calamintha 539 Calendula 282 Calepina 373 Callianthemum 639 Calluna 465 Caltha 639 Calycocorsus 321 Calystegia 454 Camelina 373 Campanula 404 Capsella 374 Cardamine 375 Cardaminopsis 378 Cardaria 379 Carduus 284 Carex 89 Carlina 285 Carpesium 286 Carum 246 Catabrosa 182 Catapodium 183 Caucalis 246 Centaurea 286 Centaurium 516 Centranthus 413 Centunculus 621 Cephalanthera 144 Cephalaria 413 Cerastium 425 Cerinthe 352 Ceterach 48 Chaenorrhinum 589 Chaerophyllum 246 Chamaecytisus 489 Chamaespartium 492 Chamorchis 145 Chelidonium 585 729


Register

Chenopodium 231 Chondrilla 321 Chrysanthemum 291 Chrysopogon 183 Chrysosplenium 694 Cicerbita 322 Cichorium 322 Cicuta 247 Circaea 564 Cirsium 292 Cistus 451 Cladium 114 Cleistogenes 183 Clematis 639 Clinopodium 539 Clypeola 379 Cnidium 248 Cochlearia 380 Coeloglossum 145 Colchicum 80 Comarum 675 Conium 248 Consolida 640 Convallaria 75 Convolvulus 454 Conyza 295 Corallorhiza 145 Coronilla 489 Coronopus 380 Cortusa 625 Corydalis 585 Cotoneaster 666 Crassula 458 Crepis 322 Crocus 124 Cruciata 681 Crupina 295 Cryptogramma 42 Cucubalus 429 Cuscuta 454 Cyclamen 625 Cymbalaria 589 Cynodon 183 Cynoglossum 353 Cynosurus 184 Cyperus 114 Cypripedium 146 Cyrtomium 49 Cystopteris 63 Cytisus 490 Dactylis 184 Dactylorhiza 146 Danthonia 185 Daphne 710 Datura 707 Daucus 248 730

Delphinium 640 Dentaria 375 Deschampsia 185 Descurainia 381 Dianthus 429 Dictamnus 688 Digitalis 590 Digitaria 185 Diphasiastrum 36 Diplotaxis 381 Dipsacus 413 Doronicum 295 Dorycnium 491 Draba 381 Dracocephalum 539 Drosera 462 Dryas 666 Dryopteris 50 Duchesnea 667 Echinochloa 186 Echinodorus 67 Echinops 296 Echium 353 Eleocharis 115 Eleusine 186 Elymus 186 Elyna 118 Empetrum 465 Epilobium 565 Epipactis 148 Epipogium 149 Equisetum 39 Eragrostis 187 Erica 466 Erigeron 296 Erinus 590 Eriophorum 118 Eritrichium 353 Erodium 526 Erophila 385 Eruca 385 Erucastrum 385 Eryngium 248 Erysimum 386 Eupatorium 300 Euphorbia 472 Euphrasia 571 Falcaria 249 Fallopia 610 Festuca 191 Ficaria 647 Filago 300 Filipendula 667 Foeniculum 249 Fourraea 387

Fragaria 667 Fritillaria 138 Fumana 451 Fumaria 586 Gagea 138 Galanthus 72 Galeopsis 541 Galinsoga 301 Galium 682 Gaudinia 198 Genista 491 Gentiana 517 Geranium 526 Geum 668 Gladiolus 125 Glechoma 543 Globularia 591 Glyceria 198 Gnaphalium 302 Goodyera 150 Gratiola 591 Gymnadenia 150 Gymnocarpium 64 Gypsophila 431 Hammarbya 150 Hedera 262 Hedysarum 493 Helianthemum 452 Helictotrichon 199 Heliotropium 354 Helleborus 641 Hemerocallis 223 Hepatica 641 Heracleum 249 Herminium 151 Herniaria 432 Hesperis 387 Heteropogon 200 Hieracium 329 HierochloĂŤ 200 Himantoglossum 151 Hippocrepis 493 Hirschfeldia 388 Holcus 200 Holosteum 433 Homogyne 303 Hordelymus 201 Hordeum 201 Horminum 543 Hornungia 388 Hugueninia 388 Huperzia 35 Hutchinsia 394 Hydrocotyle 262 Hymenolobus 388


Register

Hyoscyamus 708 Hypericum 533 Hypochaeris 337 Hyssopus 543 Iberis 389 Impatiens 349 Inula 303 Iris 125 Isatis 389 IsoĂŤtes 38 Isolepis 120 Isopyrum 642 Jasione 408 Juncus 129 Kernera 389 Kickxia 592 Knautia 414 Kobresia 120 Kochia 231 Koeleria 201 Lactuca 338 Lamiastrum 544 Lamium 544 Lappula 354 Lapsana 339 Laserpitium 251 Lathyrus 493 Leersia 202 Legousia 408 Leontodon 339 Leontopodium 305 Leonurus 545 Lepidium 390 Leucanthemella 305 Leucanthemopsis 305 Leucanthemum 306 Leucojum 72 Leucorchis 158 Ligusticum 252 Lilium 140 Limodorum 151 Linaria 592 Lindernia 560 Linnaea 416 Linum 559 Liparis 151 Listera 152 Lithospermum 354 Littorella 594 Lloydia 140 Loiseleuria 466 Lolium 203 Lomatogonium 524

Lomelosia 416 Lonicera 416 Lotus 497 Ludwigia 569 Lunaria 392 Lupinus 498 Luzula 135 Lychnis 443 Lycopodiella 35 Lycopodium 36 Lycopus 546 Lysimachia 625 Lythrum 560 Maianthemum 75 Malaxis 152 Malva 561 Marrubium 546 Marsilea 56 Matricaria 307 Matteuccia 56 Matthiola 392 Medicago 498 Melampyrum 575 Melica 203 Melilotus 499 Melittis 546 Mentha 546 Menyanthes 562 Mercurialis 477 Meum 253 Milium 204 Minuartia 433 Misopates 594 Moehringia 436 Moenchia 437 Molinia 205 Molopospermum 253 Moneses 466 Montia 562 Murbeckiella 393 Muscari 75 Myagrum 393 Mycelis 342 Myosotis 355 Myosoton 437 Myrrhis 253 Narcissus 72 Nardus 205 Nasturtium 393 Neottia 152 Nepeta 548 Neslia 394 Nicandra 708 Nigella 642 Nigritella 153

Nonea 358 Notholaena 60 Odontites 576 Oenanthe 253 Oenothera 570 Onobrychis 501 Ononis 501 Onopordum 308 Onosma 358 Ophioglossum 58 Ophrys 153 Oplismenus 205 Orchis 154 Oreochloa 206 Oreopteris 61 Origanum 548 Orlaya 254 Ornithogalum 76 Orthilia 466 Osmunda 58 Oxalis 583 Oxycoccus 469 Oxyria 610 Oxytropis 503 Paeonia 584 Panicum 206 Papaver 587 Paradisea 77 Parietaria 711 Paris 142 Parnassia 451 Pastinaca 254 Pedicularis 577 Petasites 308 Petrocallis 394 Petrorhagia 437 Peucedanum 254 Phacelia 359 Phalaris 207 Phedimus 460 Phegopteris 60 Phleum 208 Phragmites 209 Phyllitis 48 Physalis 708 Phyteuma 409 Picris 342 Pilularia 56 Pimpinella 256 Pinguicula 558 Plantago 595 Platanthera 157 Pleurospermum 257 Poa 210 Podospermum 343 731


Register

Polemonium 607 Polycarpon 438 Polycnemum 235 Polygala 608 Polygonatum 77 Polygonum 612 Polypodium 59 Polystichum 54 Portulaca 620 Potentilla 669 Prenanthes 343 Primula 627 Pritzelago 394 Prunella 549 Pseudolysimachion 597 Pseudorchis 158 Pteridium 49 Pteris 60 Puccinellia 215 Pulicaria 309 Pulmonaria 359 Pulsatilla 642 Pyrola 466 Pyrola 467 Ranunculus 645 Raphanus 395 Rapistrum 395 Reseda 656 Reynoutria 614 Rhinanthus 582 Rhodiola 456 Rhododendron 468 Rhynchospora 120 Rorippa 395 Rostraria 215 Rubia 688 Rubus 677 Rumex 616 Ruscus 78 Ruta 688 Sagina 438 Sagittaria 67 Salix 690 Salsola 235 Salvia 549 Salvinia 60 Sambucus 227 Samolus 630 Sanguisorba 677 Sanicula 257 Saponaria 440 Sarothamnus 491 Sarracenia 694 Satureja 550 Saussurea 309 732

Saxifraga 696 Scabiosa 417 Scandix 257 Scheuchzeria 220 Schoenoplectus 121 Schoenus 122 Scilla 78 Scirpus 123 Scleranthus 440 Sclerochloa 215 Scorzonera 343 Scrophularia 703 Scutellaria 550 Securigera 505 Sedum 456 Selaginella 38 Selinum 258 Sempervivum 460 Senecio 309 Serapias 158 Serratula 315 Seseli 258 Sesleria 215 Setaria 216 Sherardia 688 Sibbaldia 678 Sicyos 462 Sideritis 551 Sieglingia 185 Silaum 259 Silene 441 Silybum 315 Sinapis 397 Sisymbrium 397 Sisyrinchium 126 Sium 259 Solanum 708 Soldanella 630 Solidago 316 Sonchus 344 Sorghum 217 Sparganium 221 Spergula 447 Spergularia 447 Spiranthes 158 Sporobolus 217 Stachys 551 Stellaria 448 Stemmacantha 317 Stipa 217 Streptopus 141 Succisa 417 Swertia 524 Symphytum 361 Tamus 124 Tanacetum 317

Taraxacum 344 Telephium 450 Tephroseris 318 Tetragonolobus 498 Teucrium 554 Thalictrum 653 Thelypteris 61 Thesium 693 Thlaspi 400 Thymelaea 710 Thymus 555 7R키HOGLD Torilis 259 Tozzia 583 Tragopogon 348 Tragus 218 Traunsteinera 159 Trichophorum 123 Trientalis 630 Trifolium 510 Trifolium 505 Trigonella 512 Trinia 260 Tripleurospermum 319 Trisetum 218 Trochiscanthes 260 Trollius 655 Tulipa 141 Tunica 437 Turgenia 260 Turritis 402 Tussilago 319 Typha 222 Urtica

711

Vaccinium 469 Valeriana 418 Valerianella 421 Veratrum 142 Verbascum 705 Verbena 712 Veronica 597 Vicia 512 Vinca 261 Vincetoxicum 261 Viola 714 Vulpia 219 Woodsia

64

Xanthium 319 Xeranthemum 319


Dank

Dank Zahlreiche Leute haben uns Ăźber all die Jahre bei der Verwirklichung der ÂŤFlora VegetativaÂť unterstĂźtzt. Ohne diese tatkräftige Mithilfe wäre das Projekt nicht zur ÂŤBlĂźteÂť gekommen – deshalb soll an dieser Stelle allen gedankt werden, welche uns aus dem ÂŤvegetativen Sta GLXP} JHKROIHQ KDEHQ 6HLW GHU HUVWHQ $XĹąDJH LVW GLH m)ORUD 9HJHWDWLYD} VWÂŚQGLJ JHZDFKVHQ und es ist uns ein Anliegen, auch all denen zu danken, die zum weiteren Gedeihen des Buches beigetragen haben. Allen voran danken wir Sacha Wettstein, der einen Teil der Zeichnungen mit grosser Exaktheit und viel KĂśnnen realisiert hat. Nicolas KĂźffer und Thomas Mathis haben uns bei vielen Arbeiten mit unermĂźdlichem Enthusiasmus und viel Ausdauer unterstĂźtzt – ihnen gebĂźhrt ein grosses Merci. Wir danken Muriel Bendel, Beat Fischer und Urs Kormann fĂźr die Mithilfe bei der Fertigstellung verschiedener Ăœbersichtstabellen und fĂźr andere Facharbeiten. FĂźr die Verbreitungskarten danken wir dem Info Flora, insbesondere Beat Bäumler, Helder Santiago und Andreas Gygax. Gedankt sei auch Leslie Bonnard, Franziska Kaiser, Michael Jutzi und Anna Poncet, die uns im Rahmen von verschiedenen Anstellungen beim Zusammentragen von Informationen und bei verschiedenen Arbeiten geholfen haben. )žU GLH JUDĹ°VFKH $UEHLW GDQNHQ ZLU -RHO .DLVHU 0DWKLDV 9XVW 2PDU %ODQJLDUGL $QGUHDV )XQN und Stefan Rentsch. 9LHOH ZHUWYROOH 7LSSV KDEHQ ZLU YRQ )HOGERWDQLNHUQ XQG ERWDQLNHULQQHQ GHV 3URMHNWV 7:: erhalten. Besonderer Dank geht hier an Christian Purro und Markus Bichsel – dank ihnen konnte das Buch sehr stark verbessert werden. Auch Reto Nyffeler, Stefan Birrer, Damien Roger, Peter Kammer, Werner Rom, Franz Schuhwerk, Reinhard Muhr, Gerhard Wegener, Wolfgang Bortschardt, Josef Zoller, Andreas Gygax, Michael Erhardt, Corinne Sutter, Lea Bona, Eckehart Jäger, Sonja Wipf, Christian Rixen, Mathias Vust und Pascal Vittoz danken wir fĂźr zahlreiche Hinweise und Verbesserungsvorschläge. Hans BrĂźgger und Edwin Isenschmid waren ein grosse Hilfe im Kampf gegen den Fehlerteufel. Ein Merci auch an Brigitte Holzer, die uns beim Verfassen von Texten eine grosse Hilfe war, und an Laure Chappuis Sandoz fĂźr das %HDQWZRUWHQ YRQ ODWHLQVSH]LĹ°VFKHQ )UDJHQ Erich Kohli und Edith Madl vom BAFU haben bei der Verwirklichung der ÂŤFlora VegetativaÂť eine SchlĂźsselrolle gespielt und uns von Anfang an stark unterstĂźtzt. Last but not least mĂśchten wir uns ganz herzlich bei den BĂźros UNA und Info Flora in Bern be danken fĂźr die grosszĂźgige Gastfreundschaft, die fachliche und idealistische UnterstĂźtzung, die vielen wertvollen Tipps und die gute Gesellschaft.

733



Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.