Keramiek

Nina L Jaspers

Chapter on the late and post-medieval ceramics from an excavation in Sluis, which included - besides various local and regional grey-, red- and whiteware and faience - various international maritime finds, among which Iberian storage material, Spanish maiolica, Italian, French and Portuguese faience, French whiteware, German stoneware, Weser- and Werra ware, Chinese porcelain. Sluis was established in the late 13th century as a strategic port location on the Zwin for the transhipment of goods to Bruges and has known a flowering period up to the first half of the 15th century. Wars came to an end from the 15th century onwards. The Research location was part of the earliest city center on the harbor. In the later centuries the emphasis came to lie on the military function as a fortress city. The west side of the research location was built on in the 17th century with soldier barracks. In the 20th century this district slowly regained its residential function. After the devastation in the Second World War the research location along the Brugstraat was rebuilt in 1946 with a school and later with a gymnasium along the Vleeshouwerijstraat and a library along the Burgemeester van Hootegemstraat.

Rapport Projectnummer: 305685 Referentienummer: SWNL0227042 Datum: 21-06-201818 Archeologisch onderzoek plangebied Smeedtoren Archeologische begeleiding, protocol opgraving plangebied Smeedtoren te Sluis, gemeente Sluis Definitief Opdrachtgever: Bouwbedrijf De Delta Sweco K.P. van der Mandelelaan 41-43 3062 MB Rotterdam Postbus 4381 3006 AJ Rotterdam Nederland T +31 88 811 66 00 www.sweco.nl Sweco Nederland B.V. Projectleider archeologie Handelsregister 30129769 Statutair gevestigd te De Bilt Jitske Blom T +31 88 811 64 24 M +31 6 10 58 56 48 Verantwoording Titel Subtitel Archeologisch onderzoek plangebied Smeedtoren Archeologische begeleiding, protocol opgraving plangebied Smeedtoren te Sluis, gemeente Sluis ISSN-nummer 2468-4813 Projectnummer 305685 Referentienummer SWNL0227042 Revisie D1 Datum 21-06-2018 Auteur(s) drs. S. Depuydt E-mailadres silviadepuydt@artefact-info.nl Gecontroleerd door drs. F. Delporte Paraaf gecontroleerd Goedgekeurd door drs. W. van Breda Paraaf goedgekeurd 2 Administratieve gegevens Opdrachtgever : Bouwbedrijf De Delta Contactpersoon: dhr. ing. J.P.F. Maas Herculesweg 14, 4338 PL Middelburg Uitvoerder : Sweco (Grontmij) Nederland bv Zernikestraat 17, 5612 HZ Eindhoven ARCHIS onderzoeksmelding ARCHIS onderzoeksnummer ARCHIS vondstmeldingsnr. Locatie : : : : Provincie Gemeente Plaats Toponiem RD-coördinaten: Kaartblad Omvang plangebied Kadastrale nummer(s) : : : : : : : : : : : : Eigenaar: Archeoregio NOaA Onderzoeksteam 44.374 2311012100 1094113 Zeeland Sluis Sluis Brugstraat- Burg. van Hootegemstraat- Vleeshouwerijstraat NO 015.323/370.630 ZO 015.424/370.568 ZW 015.368/370.523 NW 015.303/370.589 67A ca. 7300 m² Sluis, sectie I, nrs. 2364, 2394 t/m 2407, 2413, 2417, 2419 t/m 2422 Bouwbedrijf De Delta Zeeuws kleigebied : Projectleiding Projectmedewerkers : J. Wattenberghe (Artefact) : veldwerk: J. Wattenberghe, D. Kneuvels, R. Vanoverbeke, C. van Terheyden, S. Bostelaar evaluatierapport: J. Wattenberghe uitwerking: N.L. Jaspers (Terre Cotta Incognita / ADC ArcheoProjecten) A.E. Gazenbeek (Studico) S. Bostelaar (Artefact) Samira Nagels (i.s.m. met E. Esser) J.A. Verweij (Van WelLeer) C. Moolhuizen R. Emaus (Artefact) E. Coppens (Artefact) rapportage: S. Depuydt (Artefact) 3 Bevoegd gezag : Gemeente Sluis dhr. J. Gerrits Postbus 27, 4500 AA Oostburg 0117-457250 jgerrits@gemeentesluis.nl Adviseur bevoegd gezag 15-08-2010 t/m 14-08-2013 : dhr. drs. M.W.A. de Koning Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Postbus 49, 4330 AA Middelburg 0118-670611 mwa.de.koning@scez.nl Adviseur bevoegd gezag 15-08-2013 t/m heden : mevr. drs. N. de Visser Edufact - Advies in erfgoed Postbus 331, 4330 AH Middelburg 06 2328 4662 nathaliedevisser@edufact.nl Beheer en plaats van documentatie en vondsten : Zeeuws Archeologisch Depot, Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Looierssingel 2, 4331 NK Middelburg Depotbeheerder: dhr. J.J.H. van den Berg 0118-670618 jjh.vanden.berg@scez.nl Beheer en plaats van digitale : dans-easy.nl documentatie: Planologische aanleiding : aanvraag omgevingsvergunning Nieuw aangetroffen complexen : NS, IWEG, GVIK Type onderzoek : Archeologische begeleiding protocol opgraven Status terrein : AMK terrein van hoge archeologische waarde (13459), conform gemeentelijk beleid: gewaardeerde kern GOAS Archis waarnemingsnummer : 400683 Archis vondstmeldingsnummer : 404245 Uitvoeringsperiode : 14 december 2010 – 27 januari 2011 4 Inhoudsopgave Samenvatting .................................................................................................................... 9 1 Inleiding ........................................................................................................... 11 1.1 Aanleiding en doelstelling .................................................................................. 11 1.2 Onderzoeksopzet en richtlijnen .......................................................................... 11 1.3 Beleidskader...................................................................................................... 11 2 Resultaten voorgaande onderzoeken ............................................................. 13 2.1 Plangebied ........................................................................................................ 13 2.2 Toekomstig gebruik ........................................................................................... 13 2.3 Resultaten bureauonderzoek ............................................................................. 14 2.4 Resultaten booronderzoek ................................................................................. 15 2.5 Resultaten proefsleuvenonderzoek .................................................................... 15 3 Archeologische begeleiding (protocol opgraven).......................................... 16 3.1 Doel en methode ............................................................................................... 16 3.2 Resultaten ......................................................................................................... 20 3.2.1 Geologie en bodem ....................................................................................................... 20 3.2.2 Archeologie ................................................................................................................... 22 4 Keramiek .......................................................................................................... 56 4.1 Deventer Systeem ............................................................................................. 56 4.2 Aardewerkscan .................................................................................................. 57 4.3 Laatmiddeleeuwse gesloten contexten............................................................... 58 4.3.1 Datering en conservering ............................................................................................... 58 4.3.2 Bakselgroepen en vormtypen......................................................................................... 59 4.4 Verspreiding van het aardewerk over de geselecteerde gesloten contexten ....... 64 4.4.1 Kleiwinningskuil, gedempt met bouwpuin S3.62 (1325-1350) .......................................... 66 4.4.2 Aspot in vloer S3.63 (1300-1500) ................................................................................... 66 4.4.3 Kuil met brandresten 4.71 (1350-1400) .......................................................................... 66 4.4.4 Gracht(?) S9.195/9.209 (1300-1400) .............................................................................. 67 4.5 Bijzondere importen uit de 16e en de eerste helft van de 17e eeuw zonder context ................................................................................................... 68 4.5.1 Werra- en weseraardewerk ............................................................................................ 68 4.5.2 Iberisch verpakkingsmateriaal ........................................................................................ 69 4.5.3 Witbakkend Frans aardewerk......................................................................................... 69 4.5.4 Franse faience .............................................................................................................. 70 4.5.5 Spaanse majolica .......................................................................................................... 71 4.5.6 Portugese faience.......................................................................................................... 73 4.5.7 Chinees porselein.......................................................................................................... 74 4.6 Conclusie .......................................................................................................... 74 5 Bouwmateriaal ................................................................................................. 75 5 5.1 Datering(sproblemen) ........................................................................................ 75 5.2 Hoeveelheden ................................................................................................... 75 5.3 Grofkeramiek ..................................................................................................... 76 5.3.1 Baksteen ....................................................................................................................... 76 5.3.2 Zuil................................................................................................................................ 79 5.3.3 Daktegels en dakpannen ............................................................................................... 80 5.3.4 Plavuizen ...................................................................................................................... 83 5.3.5 Wandtegels ................................................................................................................... 84 5.3.6 Romeinse imbrex .......................................................................................................... 85 5.4 Verbrand leem ................................................................................................... 86 5.5 Natuursteen ....................................................................................................... 88 5.5.1 Soorten en herkomst natuursteen .................................................................................. 89 5.5.2 Gebruik objecten ........................................................................................................... 92 5.6 Dateringen ......................................................................................................... 95 6 Metaal ............................................................................................................... 98 6.1 Inleiding ............................................................................................................. 98 6.2 Resultaten ......................................................................................................... 98 6.2.1 Beslag........................................................................................................................... 98 6.2.2 Insignes en speldjes ...................................................................................................... 98 6.2.3 Historiepenningen.......................................................................................................... 99 6.2.4 Kinderspeelgoed ........................................................................................................... 99 6.2.5 Rekenpenningen, munten en pseudomunten ................................................................ 100 6.2.6 Gewichten ................................................................................................................... 103 6.2.7 Muntgewichten ............................................................................................................ 103 6.2.8 Verlichting ................................................................................................................... 104 6.2.9 Riemhangers, Koppelpassanten .................................................................................. 104 6.2.10 Gespen ....................................................................................................................... 104 6.2.11 Gespbroche ................................................................................................................ 105 6.2.12 Boekbeslag ................................................................................................................. 105 6.2.13 Textielnijverheid en naaigerei ....................................................................................... 105 6.2.14 Kogels en hulzen ......................................................................................................... 106 6.2.15 Riemtongen................................................................................................................. 106 6.2.16 Gereedschap............................................................................................................... 107 6.2.17 Diversen...................................................................................................................... 107 6.3 Conclusie ........................................................................................................ 107 7 Dierlijk bot / schelpen .................................................................................... 109 7.1 Inleiding ........................................................................................................... 109 7.2 Methoden ........................................................................................................ 109 7.3 Resultaten ....................................................................................................... 110 6 7.3.1 Rund ........................................................................................................................... 111 7.3.2 Schaap/geit ................................................................................................................. 114 7.3.3 Varken ........................................................................................................................ 115 7.3.4 Hond ........................................................................................................................... 115 7.3.5 Vogels......................................................................................................................... 115 7.3.6 Vissen ......................................................................................................................... 115 7.3.7 Schelpdieren ............................................................................................................... 116 7.4 Interpretatie ..................................................................................................... 116 7.5 Vergelijking Sluis – Hulst.................................................................................. 118 7.6 Conclusie ........................................................................................................ 119 8 Leer ................................................................................................................ 120 8.1 Inleiding ........................................................................................................... 120 8.2 Methode .......................................................................................................... 120 8.3 Resultaten van de analyse ............................................................................... 120 8.4 Datering........................................................................................................... 122 9 Botanische macroresten ............................................................................... 123 9.1 Inleiding ........................................................................................................... 123 9.2 Methoden ........................................................................................................ 123 9.3 Resultaten ....................................................................................................... 124 9.3.1 Algemeen .................................................................................................................... 124 9.3.2 Grachtvulling ............................................................................................................... 124 9.3.3 Verbrande laag in getrapte kuil..................................................................................... 131 9.4 Conclusies ....................................................................................................... 133 10 Overige deelspecialismen ............................................................................. 134 10.1 Inleiding ........................................................................................................... 134 10.2 Slakmateriaal ................................................................................................... 134 10.3 Hout en stro ..................................................................................................... 134 10.4 Menselijk skeletmateriaal ................................................................................. 135 11 Beantwoording onderzoeksvragen ............................................................... 136 12 Conclusies ..................................................................................................... 143 13 Literatuurlijst en bronnen.............................................................................. 147 14 Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen ..................................... 153 7 Bijlage 1. Velddata Bijlage 2. Veldtekeningen Bijlage 3. Specialistenbijdragen Bijlage 4. Tijdtabel Bijlage 5. Puttenplan Archeologische begeleiding en proefsleuvenonderzoek Bijlage 6. Nieuwbouwplannen Bijlage 7. Historisch kaartmateriaal 8 Samenvatting Sweco Nederland B.V. (voorheen Grontmij) heeft, naar aanleiding van nieuwbouwplannen, in opdracht van bouwbedrijf De Delta, van 14 december 2010 t.e.m. 27 januari 2011 een archeologische begeleiding (protocol opgraven) uitgevoerd in het plangebied Smeedtoren te Sluis. Het archeologisch onderzoek bestond uit een archeologische begeleiding, protocol opgraven. Het veldwerk werd uitgevoerd door Artefact! Advies en Onderzoek in Erfgoed. Het doel van de archeologische begeleiding, protocol opgraven was het documenteren van gegevens en het veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. Sluis is in de late 13e eeuw ontstaan als een strategisch aan het Zwin gelegen havenplaats voor de overslag van goederen naar Brugge en heeft tot in de eerste helft van de 15 e eeuw een grote bloeiperiode gekend. Door oorlogen kwam vanaf de 15e eeuw hieraan een einde. De onderzoekslocatie maakte deel uit van de vroegste stadskern aan de haven. De nadruk kwam in de latere eeuwen op de militaire functie als vestingstad te liggen. De westzijde van de onderzoekslocatie werd in de 17e eeuw bebouwd met soldatenbarakken. In de 20e eeuw kreeg dit stadsdeel langzaam zijn woonfunctie terug. Na de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog werd de onderzoekslocatie in 1946 langs de Brugstraat bebouwd met een school en later met een gymzaal langs de Vleeshouwerijstraat en een bibliotheek langs de Burgemeester van Hootegemstraat. Verwacht werd dat een groot deel van de onderzoekslocatie tijdens de Tweede Wereldoorlog verstoord zou zijn, maar dit bleek niet zo. Tijdens het archeologisch vooronderzoek, protocol proefsleuven werden reeds vanaf 0,1 m-mv resten van een laatmiddeleeuwse woonwijk met woonhuizen en weginfrastructuur aangetroffen daterend uit de 2e helft van de 14e eeuw tot in de eerste helft van de 16e eeuw. Onder het muurwerk bevonden zich antropogene lagen met plaatselijk kuilen en mestpakketten die teruggaan tot de oudste fasen van Sluis. Hierin bevindt zich informatie over de oudste laat 13e-14e-eeuwse ontwikkelingen van de stad, toen de agrarische component nog belangrijk was. Tevens werden vanaf ca. 0,5 m –mv skeletten aangetroffen, die te dateren zijn in de 18e en 19e eeuw en behoorden tot de begraafplaats van de Oude Roomsche kerk. Naar aanleiding van de resultaten uit het proefsleuvenonderzoek werd een archeologische begeleiding protocol opgraven verplicht gesteld voor het plangebied. Tijdens de archeologische begeleiding werden de gave resten aangetroffen van een laatmiddeleeuwse woonwijk met huizen langs weerszijden van twee middeleeuwse straten. De vindplaats wordt op basis van het aardewerk gedateerd vanaf 1325. De woonhuizen waren zeer goed bewaard. Het betrof voornamelijk diepe smalle huizen met een voorvertrek, een middengedeelte en een achtervertrek. De meeste huizen worden op basis van hun baksteenformaten gedateerd in het midden van de 14e eeuw. Ze bestonden bovengronds uit met leem bestreken houten vakwerkmuren. Tijdens het onderzoek werden op verschillende delen van het onderzoeksgebied de resten aangetroffen van de toenmalige laatmiddeleeuwse Visscherstraat. De verschillende vondsten, alsook monsters uit sporen leert ons heel wat over deze laatmiddeleeuwse wijk te Sluis. Uit het dierlijk botmateriaal blijkt dat de toenmalige bewoners rund, schaap/geit en varken hebben gegeten. Vis speelde tevens een belangrijke rol binnen de voedselvoorziening. Er werden vooral grote kabeljauwen en platvissen gegeten. Verschillende granen, waaronder broodtarwe en rogge maakten deel uit van het dieet. Daarnaast werden vijg, zwarte moerbei, kers, braam, druif en appel of peer en de notensoorten walnoot en hazelnoot geconsumeerd. 9 Hennep en lijnzaad zijn waarschijnlijk om hun oliehoudende zaden gebruikt. Veel van de aangetroffen onkruidsoorten in de monsters zijn soorten die gedijen op akkers of in moestuinen, onder meer vanwege hun voorkeur voor voedselrijke grond. De monsters laten een milieu zien waar ruderale plekken en graslandvegetatie elkaar afwisselen. Naast laatmiddeleeuwse resten werden ook resten uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Deze beperken zich tot het noordwestelijke deel van de onderzoekslocatie. Het betreft onder andere de restanten van erfscheidingen en voorraadkeldertjes. Daarnaast werden 39 skeletten aangetroffen daterend uit de Nieuwe Tijd. De samenstelling van de inhumaties duidt op een regulier kerkhof behorend tot het kerkhof rondom de Oude Roomsche Kerk. De meest begravingen zijn klassiek west-oost georiënteerd met het hoofd in het westen en de voeten in het oosten. Opvallend is dat in het zuidwesten van de onderzoekslocatie de skeletten in omgekeerde richting zijn begraven. Of deze afwijkende oriëntering als straf gediend kan hebben, dan wel of het een gevolg is van een vergissing kan spijtig genoeg niet meer achterhaald worden. Er werd naar gestreefd het grootste deel van de gedocumenteerde sporen in situ te bewaren. In sommige werkputten werd het aangetroffen muurwerk afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 1 (thv werkput 4) bedroeg 1,09m+NAP. Muren en structuren werden hier reeds aangetroffen vanaf ca. 1,5m+NAP. Dit muurwerk werd dus voor 40 cm afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 2 (thv de werkputten 6 en 7 van het proefsleuvenonderzoek) bedroeg 1,19m+NAP. Muurwerk werd hier aangetroffen vanaf 1,5m+NAP. Deze muren werden afgetopt. De vloeren bleven onaangeroerd in situ bewaard. Het bouwpeil van de funderingen van blok 3 (thv werkputten 1 en 2 van het proefsleuvenonderzoek) bedraagt 2,69m+NAP. Alle sporen zijn in situ bewaard. De funderingen van bouwblok 4 (thv. werkput 2) werden aangelegd op 2,19m+NAP. Skeletten werden reeds aangetroffen vanaf 2,40m+NAP. Deze zijn dus deels gelicht. De sporen in werkput 5 konden allemaal in situ worden bewaard aangezien ze zich onder het funderingspeil van bouwblok 5 (1,39m+NAP) bevonden. Het peil van bouwblok 6 bedroeg 1,19m+NAP. Muurwerk werd hier aangetroffen vanaf 1,55m+NAP. Muurwerk werd dus voor 35 cm afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 7 (thv werkput 1) bedroeg 2,11m+NAP. Alle sporen konden dus in situ worden bewaard aangezien ze vanaf 2,10m+NAP werden aangetroffen. Daarnaast werden ook nog een aantal rioleringen aangelegd op ca. 0,56m+NAP thv de werkputten 7, 8, 9 en 10. Hiervoor diende een groot aantal muren te worden afgetopt of volledig weggegraven. Vandaar dat voor werkput 8, waar structuur 3 werd aangetroffen, het plan werd aangepast en de riolering hoger werd aangelegd opdat deze woning met intacte resten van de Visscherstraat toch in situ kon worden bewaard. Voor een overzicht van de sporen en structuren die al dan niet in situ zijn bewaard en vanaf welke diepte, wordt verwezen naar de advieskaart zichtbaar op afbeelding 12.1 in hoofdstuk 12. 10 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en doelstelling In opdracht van bouwbedrijf De Delta heeft Sweco Nederland B.V. (voorheen Grontmij) in 2010 en 2011 een archeologisch onderzoek uitgevoerd in het plangebied Smeedtoren te Sluis in de gemeente Sluis. In het kader van de ontwikkeling van een appartementencomplex en individuele woningen binnen het plangebied werd in een eerdere fase een bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd, in een later stadium gevolgd door een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven, waarbij de huidige onderzoekslocatie aangeduid werd als behoudenswaardige vindplaats. De Gemeente Sluis heeft in het kader van de planontwikkeling gesteld dat een vervolgonderzoek door middel van een Archeologische Begeleiding diende te worden uitgevoerd om de archeologische waarden, die door de toekomstige werkzaamheden werden bedreigd, ex situ veilig te stellen. De omvang van het archeologisch onderzoek werd in oppervlakte en diepte beperkt tot de door de bouwwerkzaamheden te verstoren delen. Doel van de archeologische begeleiding is het documenteren van gegevens en het veiligstellen van materiaal van vindplaatsen om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. 1.2 Onderzoeksopzet en richtlijnen De grenzen van het onderzoeksgebied vielen samen met de grenzen van de planontwikkeling. In het PVE werd bepaald dat de aan te leggen bouwputten en leidingen- en rioleringsstrengen dienden begeleid te worden. Ter plekke van het meest noordelijke bouwblok (langs de Brugstraat) diende geen onderzoek te worden uitgevoerd. Na het veldwerk werd gestart met de waardering van alle vondsten en monsters. Het definitieve evaluatierapport met uitwerkingsvoorstel werd in mei 2012 opgeleverd. Door de grote drukte heeft het tot 2017 geduurd voordat het (concept)eindrapport werd opgeleverd. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform versie 3.2 van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA). De uitvoeringsprocedures van Grontmij Nederland bv zijn goedgekeurd door het College voor de Archeologische Kwaliteit (CvAK). 1.3 Beleidskader Rijk Sinds 1 juli 2016 is de Erfgoedwet van kracht. Hiermee is het verdrag van Malta binnen de Nederlandse wetgeving geïmplementeerd. Het Europese Verdrag van Valletta beoogt het cultureel erfgoed, dat zich in de bodem bevindt, beter te beschermen. Deze wet regelt de bescherming van archeologisch erfgoed in de bodem, de inpassing ervan in de ruimtelijke ontwikkeling en de financiering van archeologische onderzoeken. De Erfgoedwet moet samen met de (in 2019 in voege tredende) Omgevingswet een integrale bescherming van het cultureel erfgoed mogelijk maken. Daarnaast is er op landelijk niveau een Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA2) opgesteld waarin het Zeeuws kleigebied als archeoregio een afzonderlijk hoofdstuk vormt en de regiogebonden onderzoeksthema’s en -vragen toegelicht worden. Daarnaast worden in deze NOaA2 ook per Periode en Complextype specifieke onderzoeksthema’s en –vragen geformuleerd. 11 Provincie Het beleid van de provincie Zeeland ten aanzien van de Archeologische Monumentenzorg (AMZ) is vastgelegd in de CultuurNota 2017-2020. In februari 2017 heeft het College van Gedeputeerde Staten van Zeeland het ‘Toetsingskader archeologie Provincie Zeeland 2017’ vastgesteld 1. In het toetsingskader is vastgesteld wanneer archeologisch (voor)onderzoek noodzakelijk is. In 2008 werd een Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland (POAZ)2 die in 2016 werd geëvalueerd3. Naar aanleiding daarvan is ook de POAZ 2017-2020 opgesteld en gepubliceerd. 4 Voor de periode 2017 – 2020 zijn elk kernthema’s en zwaartepunten voor archeologisch onderzoek in de provincie Zeeland geselecteerd: 1. Basale harde gegevens en diachrone datasets 2. Archeologisch onderzoek in diepere bodemontsluitingen 3. Uitwerking oud archeologisch onderzoek 4. Verdronken land en dorpen 5. Onderzoek naar infrastructuur 6. Verdedigingswerken in Zeeland 7. Boerderijen en rurale nederzettingen 8. Voedseleconomie van stad en platteland 9. Religieuze en rituele verschijningsvormen 10. Scheeps- en onderwaterarcheologie 11. Publiekswerking van archeologisch onderzoek Gemeente De gemeente Sluis beschikt sinds 20 juni 2013 over een eigen gemeentelijk archeologie-beleid dat is vastgesteld door de gemeenteraad. Dit beleid werd in 2017 herzien. 5 Het archeologiebeleid van de gemeente Sluis werd inmiddels vertaald in een facetbestemmingsplan. De gemeente treedt op als bevoegde overheid voor archeologie en wordt in advies voor archeologie bijgestaan door een externe adviseur archeologie. Het plangebied is op de archeologische beleidskaart van de gemeente Sluis (2016) gesitueerd in de gewaardeerde oude stadskern van Sluis. Conform het gemeentelijk beleid geldt voor deze gebieden onderzoeksplicht indien de te verstoren oppervlakte groter is dan 50 m² en dieper reikt dan 0,40 meter beneden maaiveld. Het plangebied is groter dan 50 m², en de verstoringen reiken dieper dan 0,40 meter beneden maaiveld, waardoor archeologisch onderzoek verplicht is. Daarnaast heeft de gemeente Sluis een gemeentelijke onderzoeksagenda (GOAS). Deze onderzoeksagenda maakt deel uit van het gemeentelijke beleid en heeft tot doel de thema’s die in de agenda staan leidend te laten zijn in het nog uit te voeren onderzoek in de gemeente. Het thema “de kernen Aardenburg, Groede, IJzendijke, Oostburg en Sluis” is van toepassing op dit onderzoek (Thema 5). 1 Toetsingskader archeologie Provincie Zeeland 2017: Provinciaal blad 2017 nr. 605, 15 februari 2017. 2 Hessing et al. 2008. 3 Dierendonck 2016. 4 Provincie Zeeland 2017. 5 Visser 2017. 12 2 Resultaten voorgaande onderzoeken 2.1 Plangebied Het plangebied bestaat uit een deel van de zuidelijke stadskern van Sluis. Het wordt omgeven door de Brugstraat, Burgemeester van Hootegemstraat en Vleeshouwerijstraat. De totale oppervlakte van het plangebied bedraagt ca. 7300 m². Afbeelding 2.1 Overzicht van het plangebied geprojecteerd op de topografische kaart. 2.2 Toekomstig gebruik Bouwbedrijf ‘De Delta’ had het voornemen binnen de contouren van het plangebied ‘De Smeedtoren’ in de kern van Sluis een woongebied te realiseren. De plannen bestonden uit de aanleg van een nieuwe riolering, het bouwen van een appartementencomplex en de bouw van woningen. De plannen zijn uitgewerkt in Sluis, Kom Sluis, Wijzigingsplan ‘De Smeedtoren’ dat werd vastgesteld op 12 oktober 2010. Er werd een nieuwe riolering (DWA en HWA; gescheiden stelsel) aangelegd tot op een diepte van maximaal 0.35 meter + NAP. Voor de bouw van het appartementencomplex (blok 07) en de woningen (blokken 01 tot en met 06) werd ten behoeve van de funderingen van de wooneenheden een bouwput gegraven tot een maximale diepte van 1.09 meter +NAP. Het appartementencomplex werd ook op palen gefundeerd (zie afbeelding 2.2 en bijlage 6). 13 Afbeelding 2.2 Nieuwbouwplannen. 2.3 Resultaten bureauonderzoek6 Het eerder in 2005 uitgevoerde bureauonderzoek heeft uitgewezen dat de ondergrond van Sluis bestaat uit Afzettingen van Duinkerke, ontwikkeld als Duinkerke IIIb transgressie op Duinkerke II afzettingen (Laagpakket van Walcheren) op Hollandveen (Hollandveen Laagpakket) op Pleistoceen zand (Laagpakket van Wierden). Sluis werd omstreeks 1280 gesticht als een strategisch aan het Zwin gelegen havenplaats voor de overslag van goederen naar Brugge en kreeg stadsrechten in 1290. De onderzoekslocatie maakt deel uit van de vroegste stadskern aan de haven. De oorspronkelijke naam van de stad was Lamminsvliet. In 1295 en 1379 werd een deel van de stad in brand gestoken. In 1384 werd Sluis versterkt met grachten, wallen en stenen poorten. Ook het kasteel van Sluis werd eind 14 e eeuw gebouwd als fortificatie om de stad te beschermen. In 1492 werd de stad zwaar belegerd en gedeeltelijk vernietigd. Het vernietigde deel is nooit herbouwd. Nadat het Zwin eind 15 e eeuw verzandde, verloor Sluis haar betekenis als havenplaats. 6 Overgenomen uit Depuydt 2007. 14 De nadruk kwam in de hierop volgende eeuwen op de militaire functie als vestingstad te liggen. De westzijde van de onderzoekslocatie is in de 17 e/18e eeuw bebouwd met soldatenbarakken. De functieverandering van dit stadsdeel draagt ertoe bij dat de percelering van dit stadsdeel grootschaliger werd. In de 20e eeuw kreeg dit stadsdeel langzaam zijn woonfunctie terug. Na de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog werd de onderzoekslocatie in 1946 opnieuw bebouwd met een school. Tussen 1969 en 1973 is de school herbouwd. Op de open ruimte ten oosten van de school werd een gymzaal (Vleeshouwerijstraat) en een bibliotheek (Burg. van Hootegemstraat) aangelegd. Op de kaart door van Deventer van ca. 1560 is te zien dat de toenmalige Visscherstraat de onderzoekslocatie vanaf de Brugstraat van west naar oost doorsneed. Deze straat was in de tijd van van Deventer aan weerszijden deels nog bebouwd. Het is waarschijnlijk dat deze straat in de bloeiperiode van de 14e-15e eeuw aan weerszijden geheel bebouwd was. De Brugstraat vormde een belangrijke invalsweg vanuit het zuidwesten via de Westpoort, ook de Stenen Beer genoemd. Op een kaart van Guicciardijn uit 1617 is de Visschersatraat aan weerszijden herbouwd. Tussen de 17e en het midden van de 20e eeuw is de onderzoekslocatie vrijwel niet bebouwd. Alleen de westzijde was met 17e/18e-eeuwse soldatenbarakken, een kruitmagazijn en een molen bebouwd. 2.4 Resultaten booronderzoek7 Het booronderzoek bestond uit het plaatsen van zeven boringen. De globale bodemopbouw bestond tot maximaal 2,5 m-mv uit een antropogeen ophogingspakket, op een kleilaag behorende tot het Laagpakket van Walcheren (op 0,8-3,2 m-mv) op een veenlaag behorende tot het Hollandveen Laagpakket tot maximaal 4 m-mv. De bovenste zandige ophooglaag bestond uit lichtbruin, sterk humeus, puinhoudend, matig tot zeer fijn, zwak siltig zand met insluitsels van verbrand hout, schelpen, metaalslakken, botfragmenten en (on)geglazuurde roodbakkende en grijsbakkende aardewerkfragmenten. De eronder liggende kleilaag, die gerekend wordt tot de afzettingen van Duinkerke-II (Laagpakket van Walcheren) bestond uit grijsgroene, matig siltige klei, plaatselijk sterk fosfaat- en puinhoudend. Het eronder liggende Hollandveenlaagpakket was veraard. De boringen vertoonden geen diepgaande verstoringen. 2.5 Resultaten proefsleuvenonderzoek8 Naar aanleiding van de resultaten uit het bureauonderzoek en het booronderzoek werd in 2006 een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven uitgevoerd. Verwacht werd dat een groot deel van de onderzoekslocatie tijdens de Tweede Wereldoorlog te lijden zou hebben gehad onder oorlogsgeweld, maar dit bleek niet juist. Op de onderzoekslocatie bleken vele archeologische resten bewaard te zijn. Tijdens het archeologisch proefsleuvenonderzoek werden in het noorden van de onderzoekslocatie skeletten aangetroffen, die vermoedelijk dateren uit de 18e en 19e eeuw en behoorden tot de begraafplaats van de Oude Roomsche kerk. Sporen van barakken of andere militaria uit de Franse tijd zijn, met uitzondering van enkele granaatscherven en wellicht ook een muurfragment, niet aangetroffen. In het noorden van de onderzoekslocatie werd een zware fundering van waarschijnlijk een molen gevonden. Daarnaast bevonden zich binnen het gehele plangebied de resten van een deel van een laatmiddeleeuwse woonwijk in de vorm van bakstenen funderingen en opgaand muurwerk, stookvloeren, stenen vloeren en bestraatte achterplaatsjes en infrastructuur (Visscherstraat en Vleeshouwerijstraat). Plaatselijk bevonden de archeologische resten zich zeer ondiep, reeds vanaf 0,1 meter beneden het maaiveld. De resten dateren van de 14 e tot de eerste helft van de 16e eeuw, de hoogtijdagen van Sluis. Onder het muurwerk bevonden zich antropogene lagen met plaatselijk kuilen en mestpakketten die teruggaan tot de oudste 13 e-14e-eeuwse fasen van Sluis toen de agrarische component nog belangrijk was. 7 Depuydt 2007. 8 Depuydt 2007. 15 3 Archeologische begeleiding (protocol opgraven) S. Depuydt 3.1 Doel en methode Het doel van de Archeologische Begeleiding was de aanwezige archeologische waarden in het plangebied die door de graafwerkzaamheden werden verstoord volledig te documenteren, in te meten en te plaatsen binnen hun geologische en archeologische context. Er werden 5 bouwputten (werkputten 1, 2, 3, 4 en 5) en 5 rioolstrengen (werkputten 7, 8, 9, 10 en 11) begeleid (voor het puttenplan zie afbeelding 3.1 en de bijlagen 5 en 6). De werkputten werden laagsgewijs ontgraven tot de civiel gewenste diepte. Waar zich binnen de ontgravingsdiepte archeologische sporen manifesteerden werd een vlak aangelegd dat volledig gedocumenteerd werd alvorens te verdiepen tot de civiel gewenste diepte. Alle aangelegde vlakken werden, waar noodzakelijk, handmatig bijgeschaafd. Vervolgens werden deze gefotografeerd, ingekrast en getekend. Het tekenen gebeurde analoog. De vaste meetpunten werden ingemeten met een dGPS met een maximale afwijking van 2 cm. De documentatie (sporenlijst, tekeningenlijst, fotolijst, vondstenlijst en monsterlijst) werd bijgehouden op analoge formulieren. Na volledige documentatie van het vlak werden de sporen handmatig gecoupeerd tot de maximale verstoringsdiepte met uitzondering van de sporen 62 en 71 die, na overleg met opdrachtgever en bevoegde overheid, ook beneden de maximale verstoringsdiepte werden gecoupeerd tot de onderkant van het spoor. In elke werkput werden kolomopnamen op tekening gebracht. Waar dat extra informatie opleverde, werden volledige profielwanden getekend (werkputten 3, 7, 9 en 11). Tijdens het onderzoek werden 39 inhumaties gedocumenteerd. Deze werden conform eisen vrij gelegd en op hoofdlijnen gedocumenteerd. De skeletten werden gelicht en herbegraven op het kerkhof te Sluis. Drie skeletten werden volledig onderzocht en in delen gelicht. Zowel tijdens de aanleg van de vlakken als tijdens het couperen en afwerken van de sporen werd gebruik gemaakt van een metaaldetector. Ook het stort werd regelmatig onderzocht met de metaaldetector. Zowel tijdens als na afloop van het onderzoek werd door metaaldetectoramateurs J. Schoutens en D. Hennequin verder ‘gepiept’ op het stort en in de nieuw aangelegde bouwputten, dit onder voorwaarde dat alle voorwerpen zouden worden gemeld. Het vondstmateriaal werd volledig verzameld met uitzondering van bouwfragmenten. Deze werden selectief verzameld. Potentieel waardevolle sporen werden bemonsterd middels grondmonsters of pollenbak. Het onderzoek had veel te lijden onder overvloedige regenval, sneeuw, vorstverlet en opstijgend grondwater. 16 Afbeelding 3.1: Overzicht van de aangelegde werkputten (bouwputten en rioleringsstrengen). 17 Afbeelding 3.2: Overzicht van de bouwputten (in paars) en rioleringsstrengen (in beige). De nummering van de bouwputten komt niet overeen met de uiteindelijke nummering van de aangelegde werkputten tijdens de Archeologische Begeleiding. 18 Afbeelding 3.3: Overzicht van de aan te leggen werkputten conform PVE. De nummering van de putten komt niet overeen met de uiteindelijke nummering van de aangelegde werkputten tijdens de Archeologische Begeleiding. Tijdens de begeleiding werd plaatselijk afgeweken van het Programma van Eisen (zie afbeelding 3.3): - Bij aanvang van het veldwerk werden de contouren van de bouwblokken en het hart van de leidingen- en rioleringsstrengen door een landmeter van de opdrachtgever uitgezet. Kort na aanvang van de graafwerkzaamheden bleken sommige putten enigszins af te wijken van de bouwtekeningen zoals vermeld in het Programma van Eisen. Dit werd zo snel mogelijk gecorrigeerd maar had wel tot gevolg dat werkput 9 in maatvoering en ligging beperkt afweek. - De funderingsstroken voor garages tussen bouwputten 1 tot en met 4 werden tevens volledig ontgraven waardoor één grote werkput 3 werd aangelegd. - Verder bleek de locatie van rioleringsstreng 14 gewijzigd. Deze werd aangelegd ten westen van bouwblok 7 (werkput 7). - In het PVE werd bij voorkeur de aanwezigheid van een fysisch antropoloog en een bouwhistoricus gevraagd. Tijdens het startoverleg werd echter met de bevoegde overheid bepaald dat inzet van deze niet noodzakelijk was. Dit werd ingegeven door de erg korte voorbereidingstijd en plotse start van de civiele werkzaamheden. In combinatie met de vakantieperiode bleek geen fysisch antropoloog noch bouwhistoricus op dergelijke korte termijn beschikbaar. Bij onderzoek van de begraafplaats werden 30 skeletten vrij gelegd en gedocumenteerd. De kwaliteit van de skeletten bleek matig. Door de adviseur van de bevoegde overheid werd bepaald dat alle begravingen op hoofdlijnen dienden te worden vrij gelegd en gedocumenteerd. Slechts twee skeletten dienden archeologisch gelicht te worden voor nader onderzoek. Door het aantreffen van een tweede begravingsniveau binnen de verstoringsdiepte werd, na overleg, een derde skelet gelicht. 19 - De duur van de te begeleiden werkzaamheden werd ingeschat op twee werkweken. In totaal werd echter 20 werkdagen begeleid, zij het niet steeds met een voltallige veldbezetting (Senior Archeoloog, twee KNA-archeologen en twee grondwerkers). Door de aanzienlijke hoeveelheid bewerkelijke sporen, maar tevens door de extreme weersomstandigheden (20cm dik sneeuwpakket, gevolgd door perioden van continue regen), bleek het veldwerk aanzienlijk uit te lopen. Om deze uitloop en de financiële gevolgen voor het totale project beheersbaar te houden werd twee maal overleg gevoerd met de opdrachtgever, de bevoegde overheid en diens adviseur. Dit resulteerde in een gewijzigde onderzoeksstrategie. Zo werd bepaald dat sommige delen binnen het plangebied niet verder dienden te worden begeleid. Aan de basis van deze keuzes, hoewel ingegeven vanuit financiële beheersbaarheid, lag een inhoudelijke selectie ten grondslag. - Leidingenstreng 18 kwam omwille van zijn beperkte omvang en diepte te vervallen. - Rioolstrengen 12 en 13 konden niet aangelegd worden doordat de bouwkeet, verharde parkeerplaats, containers en doorgang zich hier bevonden (tot eind bouwproject). - Van Rioolstreng 10 werd slechts een klein stukje (circa 7 meter) aangelegd (werkput 11). - Bouwblok 8 werd niet archeologisch begeleid. - Gezien de beperkte ontgravingsdiepte werden geen volledige lengteprofielen van alle werkputten opgetekend, en dit vanwege de geringe relevantie. Wel werden per werkput meerdere kolomopnamen gefotografeerd, getekend en beschreven. Dit gebeurde in overleg met de adviseur van de bevoegde overheid. Enkel in de diepere rioleringssleuven werden (grote) delen van de lengteprofielen getekend. De keuze tot niet verder begeleiden van bovengenoemde delen binnen het plangebied kon verdedigd worden doordat binnen deze (in oppervlakte beperkte) delen enkel vervolledigende maar geen nieuwe sporen/informatie te verwachten viel. Enkel in bouwblok 8 was de oppervlakte groter en konden nog delen van woningen verwacht worden. Doordat hier tijdens het vooronderzoek echter al aanzienlijke delen van onderzocht werden en de te ontgraven diepte vrij beperkt bleef, werd toch de keuze gemaakt hier geen verder onderzoek in te zetten. Dit kon mede ondersteund worden doordat zich hier nog werkzame middenspanningsleidingen en een trafohuisje bevonden die later pas zou omgelegd worden door het nutsbedrijf. 3.2 Resultaten 3.2.1 Geologie en bodem De meeste bouwputten werden vrij ondiep ten opzichte van het maaiveld aangelegd. Enkel de rioolsleuven bereikten een grotere ontgravingsdiepte. Globaal kan voor het plangebied gesteld worden dat de natuurlijke ondergrond zich vanaf circa 1.08 meter +NAP (tussen ca. 0.80 en 2.00 meter beneden maaiveld) manifesteert. Deze bestaat uit zwak siltige groengrijze klei (spoor 200) afgezet als komafzettingen tijdens de Duinkerke II transgressiefase (Laagpakket van Walcheren) (zie afbeelding 3.4). Het Hollandveenniveau werd tijdens huidig onderzoek niet bereikt. Bovenop de afzettingen van het Laagpakket van Walcheren bevindt zich een vrij eenvoudig en uniform ontwikkelde stratigrafie. Binnen het zuidelijke deel van het plangebied bevindt zich onmiddellijk onder de bouwvoor een donkergrijs ophoogpakket daterend uit de Late Middeleeuwen. Lokaal wordt dit afgedekt door een sterk puinhoudend pakket (spoor 17-20), afbraakpuin van de woningen die zich hier bevonden (zie bijlage 2.3). In het noordelijke deel van het terrein wordt deze laag afgedekt door een ophoogpakket ( 1 tot 1.50 meter dik) dat in één keer werd opgeworpen in de 17e eeuw (spoor 11 t/m 14 en spoor 54). Het maaiveld bevindt zich in het zuidelijke en noordelijke deel rond respectievelijk op 1.85 en 3.05 meter +NAP. 20 Afbeelding 3.4: Overzichtsfoto van profiel 11.1 in werkput 11. Voor de ligging van de profielen wordt verwezen naar afbeelding 3.5. Voor de profieltekeningen wordt verwezen naar bijlage 2.3 Profieltekeningen. 21 Afbeelding 3.5: Overzichtstekening van de ligging van de profielen. 3.2.2 Archeologie Binnen het plangebied werden 237 sporen aangetroffen (voor de sporenlijst en vlaktekeningen wordt respectievelijk verwezen naar de bijlagen 1 en 2). Niet elk van deze sporen kon aan een duidelijke structuur gekoppeld worden, het grootste deel echter wel. In deze paragraaf worden de aangetroffen structuren per archeologisch tijdvak besproken. 9 9 Hierbij dient te worden opgemerkt dat de restanten van de woningen besproken worden onder de paragraaf Late Middeleeuwen, hoewel sommige van deze structuren pas in de 16 e eeuw werden gesloopt. In oorsprong dateren ze echter uit de Late Middeleeuwen en werden er geen aanwijzingen aangetroffen voor woningbouw na de Late Middeleeuwen. 22 3.2.2.1 Late Middeleeuwen10 Werkput 1 werd aangelegd in het uiterste noordoosten van het plangebied. Ten westen hiervan bevond zich werkput 2. In beide werkputten werden geen sporen uit de Late Middeleeuwen aangetroffen. Dit houdt verband met de beperkte ontgravingsdiepte van ca. 0.60 meter beneden maaiveld (ca. 2.40 meter +NAP).11 Werkput 3 werd aangelegd in het zuidwesten van de onderzoekslocatie. Hierin werden resten van meerdere woonhuizen aangetroffen, dewelke behoorden tot het laatmiddeleeuwse bouwblok dat zich aan de westzijde van de toenmalige Visscherstraat bevond. In het zuiden van deze werkput werden de resten van twee laatmiddeleeuwse woonhuizen aangetroffen, respectievelijk structuur 10 en structuur 11 (zie bijlage 2.2, oranje en rode kleur). Spoor 153 vormt de noordelijke zijgevel van een woonhuis (structuur 10) uit de14e-mogelijk 15e eeuw. Tijdens het proefsleuvenonderzoek werd een deel van deze muur al eens blootgelegd als S114. De muur was opgetrokken in zowel halve als volledige oranjerode en gele bakstenen van ca. 20x10x5 cm. Als mortel was een groengrijze klei gebruikt. De muur was voor zes steenlagen bewaard en was anderhalve steen breed (37 cm). Spoor 67, een uitbraakspoor, vormde de zuidelijke zijgevel van dit pand. Binnen de contouren van dit pand werd spoor 63 aangetroffen, een aspot waar evenwel enkel de onderzijde van bewaard was (zie afbeelding 3.6). Tijdens het proefsleuvenonderzoek is ten oosten van deze gevel bestrating S119 aangetroffen dewelke onderdeel uitmaakten van de voormalige Visscherstraat. Binnen de contouren van dit pand structuur 10 werd tevens een grote kuil (spoor 62) aangetroffen die dateert van vóór de bouw van structuur 10. Het betreft een vroeg 14 e-eeuwse kleiwinningsput die secundair als stookkuil is gebruikt (datering 1325-1350) (zie afbeelding 3.7 en afbeelding 3.8). De kuil werd getrapt aangelegd en was ca. 1.00 meter diep. Initieel werd hij aangelegd om klei te winnen. Vervolgens werd hij gevuld met schelpen waarna hij werd ingericht als stookplaats. In de (verbrande) vulling werden consumptieresten (zowel botanisch als zoölogisch) aangetroffen die kunnen wijzen op een huishoudelijke haard. Daarnaast werden ook enkele verkoolde macroresten aangetroffen die mogelijk duiden op dorsafval (zie de hoofdstukken 4 en 9). 10 Voor de leesbaarheid van het verhaal zijn de verschillende structuren afgebeeld in bijlage 2.2. Op de A3- overzichtstekening zijn de verschillende structuren met structuurnummer en kleur weergegeven. Vervolgens wordt op A4 ingezoomd op de verschillende structuren met weergave van het structuurnummer en de spoornummers. 11 Het proefsleuvenonderzoek heeft uitgewezen dat er zich middeleeuws muurwerk bevindt op ca. 1.80 meter +NAP (ca. 1.40 meter beneden maaiveld). 23 Afbeelding 3.6: aspot (spoor 63) binnen de contouren van structuur 10, gezien vanuit het noordoosten. Afbeelding 3.7: overzichtsfoto van spoor 62, gezien vanuit het zuidwesten. 24 Afbeelding 3.8: coupe over spoor 62. Spoor 154 vormt de zuidelijke langsgevel van structuur 11 (woonhuis, 14e-15e eeuw) (rode kleur in bijlage 2.2). Deze muur is opgetrokken in oranje, gele en rode bakstenen met diverse formaten, van kleine bakstenen van 21x10x9 cm, over middelgrote bakstenen van 26x13x5,5/6,5 cm tot grote bakstenen van 32x14x6,5 cm. De muur is anderhalve steen breed en heeft twee versnijdingen. Een deel van deze muur werd reeds aangetroffen tijdens het proefsleuvenonderzoek als spoor 115. Hoewel anders van opbouw wordt vermoed dat spoor 157-158 de fundering van de noordelijke langsgevel vormt. Spoor 157 is opgetrokken uit oranjerode bakstenen van 25,5x12x5,5 cm, gevoegd met een groengrijze, zandige kleimortel. Slechts 3 steenlagen zijn bewaard, de muur is anderhalve steen breed (36 cm). Spoor 158 bestaat uit geel, grijsgele en rode bakstenen van respectievelijk 21,5x9,5x5 cm, 22x10x5 cm en 21,5x10,5x5 cm. Ook hier is een groengrijze leemmortel gebruikt. De muur is anderhalve steen breed en slechts voor 3 steenlagen bewaard. Centraal in werkput 3 werd een restant van een vloer en muurtje aangetroffen (spoor 159 en 160) uit de 14e-15e eeuw (bruine kleur in bijlage 2.2). De vloer is opgetrokken uit harde gele, geelroze en oranje bakstenen parallel gelegd in niet verspringende rijen. Ze meten 23x15x5 cm. Onmiddellijk grenzend aan deze muur bevindt zich een muurfundering spoor 160 opgetrokken uit rode bakstenen met formaten variërend van 26x12x6 cm tot 28x13x5,5 cm. Deze sporen behoren tot een woonhuis waar, gezien de beperkte gaafheid, verder geen uitspraken over te doen zijn. Tijdens het eerder uitgevoerde proefsleuvenonderzoek werden onmiddellijk grenzend aan deze sporen twee boven elkaar gelegen vloerniveaus aangetroffen (spoor 122). Bovenop één van de vloerniveaus liep een oost-west georiënteerde fundering (spoor 121). Het gaat hier hoogstwaarschijnlijk om een vertrek dat in een tweede fase is opgedeeld in twee woonvertrekken door de aanleg van een muurtje. In de bovenste vloer bevond zich een stookplaats met aspot. 25 De sporen aangetroffen tijdens de archeologische begeleiding en het proefsleuvenonderzoek vormden samen de resten van structuur 5. Binnen de civiele ontgravingsdiepte werd over de volgende 19 meter geen muurwerk, uitbraaksporen, noch andere sporen die wijzen op (aaneensluitende) bebouwing aangetroffen. In het noordelijke deel van werkput 3 bevinden zich twee tegen elkaar gebouwde woonhuizen uit de 14e-15e eeuw. Deze goed bewaarde structuren werden in twee vlakken opgegraven, conform het aantal vloerniveau ’s. Uitgezonderd enkele delen, bleken deze woningen bijzonder gaaf bewaard (zie afbeelding 3.9). Structuur 1 (Spoor 118-spoor 123, spoor 125, spoor 134-spoor 139) (zie de afbeeldingen 3.9, 3.10 en 3.11 en de gele kleur in bijlage 2.2) is een woonhuis met drie kamers. De afmetingen bedragen binnenwerks 12.80 bij 4.00 meter. De woning werd aangetroffen vanaf 1.59 meter +NAP. Muur spoor 123 betreft de noordelijke langsgevel. Hij bestaat uit rode en paarse bakstenen van ca. 25/25,5x11/12x6/7 cm. Als voegspecie is een witte schelpenkalk gebruikt. De muur is anderhalve steen breed en voor 5 steenlagen bewaard. Spoor 135 betreft de zuidelijke langsgevel. Deze muur is opgetrokken in gele en rode bakstenen van 24,5x11x6,5 cm en 26x12x7 cm. Als mortel is lichtgrijze schelpenkalk gebruikt. De zuidgevel was minimaal 8 steenlagen diep bewaard, de onderkant werd evenwel binnen de civiele werkzaamheden niet bereikt. De voorgevel (spoor 16 en spoor 134) bestaat uit rode, zachte bakstenen van respectievelijk 22,5x10x5,5 cm en 27x13,5x5 cm. De muur is gemetseld met een lichtgrijze schelpenkalk in kruisverband. De muur is eveneens anderhalve steen breed en voor minimaal 3 steenlagen diep bewaard. Het pand grensde niet onmiddellijk aan de Visscherstraat. Dwars op de zijgevels bevinden zich twee dwarsmuren die het pand opdelen in drie kamers (spoor 120 en spoor 122). Spoor 120 scheidt het middelste vertrek van de achterkamer. Deze binnenmuur is opgetrokken uit oranje en lichtbruine matig harde bakstenen van ca. 24x11x5 cm. De muur is 1 steen breed en voor 4 steenlagen hoog bewaard. De muur staat koud tegen de twee langsgevels en is er dus in een tweede fase ingezet. In het achtervertrek werden twee vloerniveaus aangetroffen, namelijk spoor 118 en spoor 139. De bovenste vloer spoor 118 bestond uit harde, geelroze bakstenen van 20/21x9,5/10x4,5 cm, gelegd in visgraatmotief. De onderliggende vloer spoor 139 bestaat uit middelharde, volledige, rode bakstenen van 23x11x4,5 cm en allerhande halve geel, roze en bruinrode bakstenen, gelegd in een rechtlijnig motief. In het middelste vertrek werden ook twee vloerniveaus aangetroffen, spoor 119 en spoor 121/138. Vloer spoor 119 bestaat uit harde, geelroze bakstenen van 20/21x9,5/10x4,5 cm, gelegd in een visgraatmotief. De eronder liggende vloer spoor 121/138 bestaat uit een rechtlijnig motief van allerlei harde, groen geglazuurde bakstenen van 19,5x9x4,5cm, zachte rode bakstenen van 20,5/10x5 cm en gele middelharde bakstenen van 27,5x14x5,5 cm. Dwarsmuur spoor 122 vormt de scheiding tussen het voorvertrek en het middelste vertrek. Deze muur bestaat uit oranjerode, matig harde bakstenen van 23x11x5cm, gemetseld met een zandige schelpenkalk. Minimaal vier steenlagen zijn nog bewaard. De muur is 1 steen breed. Ook deze dwarsmuur staat koud tegen spoor 123 en spoor 135. In het voorvertrek bevinden zich ook twee vloerniveaus, spoor 137 en spoor 136. Spoor 137 is opgetrokken in bakstenen met allerhande formaten, gelegd in een visgraatmotief. Vloer spoor 136 bestaat uit zachte, rode bakstenen van 23x10,5x5,5 cm, tevens gelegd in een visgraatmotief. Naast structuur 1 bevond zich structuur 2. Structuur 2, de meest noordelijke woning (spoor 119, spoor 127, spoor 126, spoor 128, spoor 130, spoor 131, spoor 133, spoor 140 en spoor 141) (zie tevens de afbeeldingen 3.9, 3.10 en 3.11 en lichtblauwe kleur in bijlage 2.2), bevond zich slechts gedeeltelijk binnen de werkput. De afmetingen van deze woning konden dus niet achterhaald worden. Hij heeft minimaal twee kamers gehad. De breedte bedroeg 3.70 meter. 26 De noordelijke zijgevel spoor 127 was opgetrokken in gele en rode bakstenen van 23x11x6 cm en 24x11,5x5,5 cm. Ook heel wat halve bakstenen waren in de muur verwerkt, wat duidt op hergebruik. De muur was minimaal 8 steenlagen bewaard, en was slechts 1 steen breed. De zuidelijke zijgevel spoor 130 was opgetrokken in rode bakstenen van 23x11x5 cm, voor minimaal 8 steenlagen bewaard. Deze muur was evenwel anderhalve steen breed, gemetseld in een wild verband. De dwarsmuur spoor 126 is vermoedelijk in een latere fase aan het pand toegevoegd. Deze slechts 1 steen brede muur bestaat uit rode bakstenen van ca. 23x11x5 cm, gemetseld in een wild verband. In dit vertrek lag vloer spoor 128, opgetrokken in oranjerode bakstenen van 25x11x5,5 cm, gelegd in een visgraatmotief. Op deze vloer werd de ligger van een maalsteen (spoor 70) aangetroffen (zie afbeelding 3.12). Dwarsmuur spoor 133 betreft vermoedelijk de oude achtergevel. In dit oude achtervertrek bevond zich nog een vloerniveau spoor 119, opgetrokken in visgraatmotief met geelroze bakstenen van 20/21x9,5/10x4,5 cm. In een latere fase werd het achtervertrek met spoor 126 uitgebreid. Afbeelding 3.9: structuur 1 en structuur 2 in het noordwesten van werkput 3, gezien vanuit het noordoosten. 27 Afbeelding 3.10: structuur 1 en structuur 2 gezien vanuit het noordoosten. Afbeelding 3.11: structuur 1 en structuur 2 gezien vanuit het zuidwesten. 28 Afbeelding 3.12: centraal gelegen in het achtervertrek van structuur 2, maalsteen spoor 70, gezien vanuit het noordwesten. Ten westen van spoor 126 bevonden zich nog dwars op deze muur twee dwarsmuurtjes (spoor 140 en spoor 141). Spoor 140 is 1 steen breed en minimaal 5 steenlagen hoog. De muur bestaat uit gele en rode harde bakstenen van ca. 22x11x5 cm. Spoor 141 is ook slechts 1 steen breed en opgetrokken in gele en rode harde bakstenen van ca. 22x11x5 cm. Oorspronkelijk werd gedacht dat het beerbakken waren. Dit kon evenwel niet worden bevestigd tijdens het couperen, omdat geen vloerniveau noch beervulling werd aangetroffen (zie afbeelding 3.13). Tussen structuur 1 en structuur 2 werd een osendrop aangetroffen (ruimte tussen spoor 130 en spoor 123). Een osendrop is een smalle ruimte tussen twee huizen die gebruikt werd om het hemelwater af te voeren in een tijd dat er nog geen dakgoten en regenpijpen bestonden. De osendrop was vooral van belang bij rietbedekte huizen, waar anders rotting zou voorkomen. Van zodra men baksteen en dakpannen als bouwmateriaal begon te gebruiken, kon men de huizen direct naast of tegen elkaar aan bouwen, of gebruik maken van een gemeenschappelijke muur. De aanwezigheid van een osendrop duidt er dus op dat we hier aanvankelijk te maken hadden met huizen in vakwerkbouw, voorzien van rieten daken (zie afbeeldingen 3.9 tem 3.11). 29 Afbeelding 3.13: Sporen 140 en 141, gezien vanuit het zuidwesten. Ten zuiden van structuur 1 werd vanaf 1.46 meter +NAP een keienstraat aangetroffen die als binnenplaats of erfspoor kan worden geïnterpreteerd (spoor 15). Ten noorden van structuur 2 werden geen resten van bestrating, noch erfsporen of andere bebouwing waargenomen. In de uiterst noordelijke rand van de werkput werd muurwerk (spoor 166, 172) (structuur 3) aangetroffen. Voor de bespreking hiervan, wordt verwezen naar werkput 8. Werkput 4 is gesitueerd langs de huidige Burgemeester van Hootegemstraat. Sporen werden in deze werkput aangetroffen vanaf 1.43 meter +NAP. In het zuidwesten van de werkput werden de restanten aangetroffen van een laatmiddeleeuwse woningblok dat destijds gelegen was langs de oostzijde van de Visscherstraat. In het uiterste noordoosten van de werkput werden de achtergevels aangetroffen van de voormalige laatmiddeleeuwse woonhuizen, gelegen langs de Vleeshouwerijstraat. In het westelijk deel van deze put werden twee parallelle muurresten (spoor 109 en spoor 113/114) (structuur 14, blauwe kleur in bijlage 2.2) aangetroffen met tussenin een restant van een vloer (spoor 110/112) (zie afbeelding 3.14). Spoor 109 is een slechts drie steenlagen hoge fundering, opgetrokken in oranjerode, grijsrode en gele bakstenen van respectievelijk 21x10,5x5cm, ?x11,5x4 cm en ?x12x5,5 cm. Spoor 113/114 is een anderhalve brede fundering, waarvan slechts 2 steenlagen zijn bewaard. De muur is opgetrokken in oranjerode, zachte bakstenen van voornamelijk 24,5x12,5x9,5 cm en gele bakstenen van 22,5x11x5 cm. Het ertussen aangetroffen vloerfragment spoor 110/112 bestaat uit rode bakstenen van 20x10x5 cm, geplaatst in parallelle banen. Deze resten behoorden tot een woonhuis gelegen ten oosten van de Visscherstraat. De resten werden reeds aangetroffen tijdens het proefsleuvenonderzoek 30 (respectievelijk spoor 86 en spoor 89). Tijdens het proefsleuvenonderzoek werden tussen beide muren nog de restanten van twee boven elkaar gelegen vloerniveaus (spoor 86) gedocumenteerd. De bovenste vloer bestond uit hele rode bakstenen van 21x11x6cm, ingebed in een grijsgroene leemmortel. Twintig centimeter dieper lag er een tweede vloerniveau, opgetrokken in hele rode bakstenen van 25x12x7cm. De restanten aangetroffen tijdens het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding vormen samen structuur 14. Afbeelding 3.14: Langsgevel sporen 113/114 (links op foto), vloer spoor 110 en langsgevel spoor 109 (rechts op foto), gezien vanuit het zuidwesten. Spoor 115 betreft het restant van een achterplaats met keien en baksteenfragmenten (zie afbeelding 3.15 en bijlage 2.1). De keien en baksteenfragmenten waren koud in de klei gelegd en afgeboord door middel van keien. In de uiterst zuidwestelijke hoek van werkput 4 werd een restant van een stookvloer aangetroffen (spoor 108). Deze bestond uit hele (23,5x12x5 cm en halve, verbrandde, oranjerode bakstenen, die voor een groot deel waren verpulverd. Rond deze stookvloer bevonden zich diverse ondiepe stookplekken (spoor 73 t/m 76) met verbrande zavel. Enkele meters verder bevond zich een restant van een aspot (spoor 72) (zie afbeelding 3.16 en bijlage 2.1). Waardering van de monsters uit deze sporen leverden weinig op. In de monsters bevonden zich slechts enkele verbrande visresten en enkele kleine fragmenten verbrand grind en leem. Aanwijzingen voor specifieke activiteiten werden niet aangetroffen. 31 Afbeelding 3.15: Spoor 115, een achterplaatsje opgetrokken in rolkeien en enkele baksteenfragmenten, gezien vanuit het noordoosten. Afbeelding 3.16: stookvloer spoor 108 en stookplekken spoor 73-spoor 76 en aspot spoor 72, gezien vanuit het zuiden. 32 Spoor 71 betreft een afvalkuil met verbrand materiaal met afmetingen van circa 1.50 bij 1.60 meter (zie afbeelding 3.17 en bijlage 2.1). De kuil is circa 0.75 meter diep uitgegraven, naar alle waarschijnlijkheid om schone klei te winnen voor bouwdoeleinden, en gevuld met afval van een door brand verwoest pand. Omwille van de bijzondere context werd de volledige inhoud gezeefd. Daarbij werd voornamelijk verbrand materiaal aangetroffen, gaande van aardewerk, botanische en zoölogische resten, verbrand natuursteen/grind, veel spijkers en voornamelijk grote hoeveelheden verbrande huttenleem, de resten van een gebouw. Dit toont aan dat binnen Sluis woonhuizen werden opgetrokken met vakwerkconstructie. Het afbranden van het huis kan op basis van de bouwtechnische kenmerken in de tweede helft van de 14 e eeuw gedateerd worden. Afbeelding 3.17: coupe over spoor 71, een afvalkuil gevuld met voornamelijk hutteleem; hetgeen wijst op vakwerkconstructies. Tijdens het eerder uitgevoerde proefsleuvenonderzoek werden grenzend aan structuur 14 nog de restanten van drie panden aangetroffen die aan de oostzijde van de Visscherstraat gelegen hebben (structuren 15, 16 en 17 van het proefsleuvenonderzoek, respectievelijk de roze, pastelgroene en beige-grijze structuren in bijlage 2.2). In het centrale deel van werkput 4 werden geen sporen aangetroffen. Hier bevonden zich de achtererven van de huizen die langs de Visscherstraat stonden. In het uiterste noordoosten van de werkput werd het restant aangetroffen van een laatmiddeleeuwse woning (structuur 12) die destijds gesitueerd lag langs de westzijde van de Vleeshouwerijstraat (zie afbeelding 3.18, bijlage 2.1 en fuchsiaroze kleur op A3-overzichtskaart in bijlage 2.2). De achtergevel (spoor 116), gefundeerd op staal, was nog voor vijf steenlagen bewaard, anderhalve steen breed en opgetrokken in zowel hele bakstenen van ca. 22x11x5,5 cm, als hergebruikte halve bakstenen. Als mortel was een lichtgrijze schelpenkalk aangewend. 33 De vloer (spoor 117) bestonden uit lichtoranje volledige bakstenen van 24x11,5x4,5 cm, aangelegd in visgraatmotief. Deze structuur wordt in de 14 e tot 15e eeuw gedateerd. Afbeelding 3.18: Achtergevel spoor 116, met vloerfragment spoor 117 (structuur 12), afkomstig van een laatmiddeleeuws woonhuis gelegen langs de westzijde van de toenmalige Vleeshouwerijstraat, gezien vanuit het zuiden. Ook werkput 5 is gesitueerd tussen de voormalige Visscherstraat en Vleeshouwerijstraat. In het uiterst westelijke deel van de werkput werd een slecht bewaard fragment (spoor 88-89) van de toenmalige Visscherstraat (structuur 4, groene kleur in bijlage 2.2) aangetroffen, vervaardigd uit grote ballastkeien.12 Enkele slecht bewaarde losse muurfragmenten (spoor 101 t/m 105) vormen op basis van de resultaten van het eerder uitgevoerde proefsleuvenonderzoek 13 de restanten van drie panden structuren 17, 18 en 19 (zie afbeelding 3.19 en de beige-grijze, lila en pastelblauwe kleur in bijlage 2.2).14 Spoor 101 bestaat uit enkele halve bakstenen van slechts 1 steen diep, mogelijk is dit een vloertje. Spoor 102 is een 1 steens breed muurtje met bakstenen van 20,5x10,5x4,5 cm, drie stenen diep bewaard. 12 Voor een uitgebreide beschrijving van de Visscherstraat, zie verder structuur 4 in werkput 8. 13 Werkputten 8 en 9 uit het proefsleuvenonderzoek. 14 De beschrijving van structuur 17 is overgenomen uit de resultaten van het proefsleuvenonderzoek. In de grijze Duinkerke-klei is een restant van een vierkante humeuze structuur (S103) aangetroffen. De vierkante structuur bestaat uit donkerbruin matig siltig zand met insluitsels van aardewerk, bouwmateriaal en schelpen. Wat verderop is een poer aangetroffen (spoor 110), bestaande uit drie steenlagen van rode bakstenen van 27x12x6cm. 34 Spoor 103 is een 1 steens breed muurtje, opgetrokken in rode (22x10x4,3 cm) en gele (20,5x10x4,5 cm) bakstenen, vijf steenlagen diep bewaard. Spoor 105 betreft de restanten van een vloertje, opgetrokken in halve bakstenen, in een wild verband. Mogelijk betreft het hier een geplaveid pad. Deze sporen vormden samen de resten van structuur 19. Afbeelding 3.19: detailfoto van spoor 101 en spoor 102, gezien vanuit het zuidoosten. De achtergevels van de structuren 19 en 18 werden aangetroffen in werkput 8 van het proefsleuvenonderzoek. 15 De structuren 18 en 19 bestaan uit resten van funderingen (spoor 78) en een achterkoer (spoor 79). 15 Onderstaande beschrijving van de structuren werd overgenomen uit de resultaten van het proefsleuvenonderzoek. Structuur 18 bestaat uit twee funderingen die een hoek vormen en een achterkoer. De twee funderingen (spoor 78) zijn opgetrokken in hele en halve, voornamelijk rode bakstenen in een wild verband. Als mortel is een grijze leem gebruikt. Van de fundering zijn vier steenlagen bewaard (drie vertandingen; 25cm diep), gefundeerd op staal en puin. Bakstenen van verschillende formaten zijn gebruikt, o.a. bakstenen van 30x14x7cm. De fundering is aangetroffen op 1,31m+NAP, 35 Aan de oostzijde van de werkput werd een funderingsrestant (spoor 107) aangetroffen behorende tot een laatmiddeleeuws woonhuis dat verder besproken wordt bij werkput 9 (structuur 9). In werkput 7 werd de achtergevel van structuur 3 (spoor 142 en spoor 166), een laatmiddeleeuws huis aangetroffen. Deze wordt verder besproken onder werkput 8, een rioolsleuf die werd aangelegd net ten zuiden van werkput 2. In het uiterste zuidwesten van werkput 8 werden vanaf 1.72 meter +NAP funderingen en vloeren aangetroffen behorende tot een woning met een lengte van 20,40 meter (spoor 142, 166 t/m 176, 178 t/m 186) (structuur 3) (zie de afbeeldingen 3.20, 3.21 en 3.22 en fluo-groene kleur in bijlage 2.2). De zuidelijke langsgevel (spoor 166, spoor 172) is opgetrokken uit rode bakstenen van 21/23x9,5/11x5/5,5 cm, anderhalve steen breed en gemetseld met een witgrijze kalkmortel. De exacte breedte kon niet worden vastgesteld aangezien binnen de contouren van de werkput de noordelijke dwarsgevel niet werd aangetroffen, maar bedraagt minimaal 6.5 meter. De achtergevel spoor 142 is anderhalve steen breed en opgetrokken in rode (23/24x11/12x5/6 cm) en gele (22/10,5/5,5 cm) bakstenen. Dwars op de zijgevels staan een aantal dwarsmuren (spoor 178, spoor 180/181 en spoor 185) die het pand opdelen in drie vertrekken. Spoor 178 is een uitbraakspoor, spoor 180/181 betreft een minimaal 8 steenlagen hoge, anderhalve steen brede dwarsmuur, opgetrokken in rode bakstenen van ca. 22x10x4,5 cm. De muur loopt nog door onder de vloeren spoor 179 en spoor 183. Duidelijk werd ook dat zich onder de vloeren nog een tweede, ouder vloerniveau bevond. Aangezien de volledige woning behouden is in situ, kon het onderste vloerniveau niet worden gedocumenteerd. Spoor 185 betreft de voorgevel van het pand en is vervaardigd uit rode middelharde bakstenen van 21x10x5 cm. De muur is minimaal twee steenlagen diep en is anderhalve steen breed. In het achtervertrek, de middelste kamer en het voorvertrek werden een aantal vloerpartijen aangetroffen (Sporen 168, 171, 174, 176, 179 en 183). Spoor 168 bestaat uit een rode plavuizen van 18x18 cm. Spoor 171 betreft rode bakstenen van 22x10,5x5,5 cm. Vloer spoor 174 is opgetrokken in rode en gele bakstenen van verschillende formaten, gemetseld in een visgraatmotief. Spoor 176 bevindt zich deels onder vloer spoor 174 en bestaat uit roestbruine en gele bakstenen van respectievelijk 22x10,5x4 cm en 23x11,5x6 cm. Vloer spoor 179 is opgetrokken uit roodbruine harde bakstenen van 21x10x5 cm. De bakstenen liggen in verschillende richtingen. De vloer is gefundeerd op groengrijs zand met daaronder rood baksteenpuin. De vloer spoor 183 bestaat uit bruine bakstenen van 20x10x4,5 cm en vertoont brandsporen. De aanleg van de woning kan op basis van bouwtechnisch kenmerken in de 15e eeuw worden gedateerd. Over eventuele activiteiten die binnen het huis plaatsvonden, zijn geen sluitende uitspraken te doen. In de voorkamer werd een halfrond muurfragment (spoor 182) aangetroffen; dergelijke halfronde muren vormen soms de basis van een stookplaats waarboven pannen kunnen geplaatst worden. Opmerkelijk is wel dat in de achterste kamer de vloer bedekt was met een pakket as. Waardering van een monster van deze aslaag (monster 57) leert dat het smeedafval betreft. Hoewel de link van de aslaag met het gebruik van het gebouw niet onomstotelijk kan aangetoond worden, lijkt het niet onwaarschijnlijk dat het een smederij betrof. Deze werd wellicht eind 16e eeuw afgebroken en afgedekt met ophooglagen. ca. 0,45 m -mv. Ten noorden van de fundering, op het achtererf van de woning, zijn de resten van een achterkoer (spoor 79) aangetroffen, opgetrokken in rode bakstenen en blauwe rolkeien. Structuur 19 werd aangrenzend aan de eerste woning blootgelegd. De restanten bestonden uit twee funderingen die een hoek vormden. Ze waren opgetrokken in voornamelijk rode, hele en halve bakstenen. Van deze funderingen was slechts 1 steenlaag bewaard. Dit muurwerk werd aangetroffen op 0,90m+NAP, ca. 0,80 m -mv. Het aangetroffen muurwerk was gefundeerd op puin. Onder het puin werd klei van het Laagpakket van Walcheren aangetroffen, waarin zich plaatselijk nog (afval)kuilen (spoor 81, spoor 82 en spoor 83) bevonden, gevuld met grijsbakkend aardewerk . 36 Structuur 4, in het uiterste noordoosten van werkput 8, betreft de restanten van de voormalige Visscherstraat (spoor 187-188) die gaaf werden aangetroffen vanaf 1.73 meter +NAP (zie de afbeeldingen 3.21 en 3.23 en groene kleur in bijlage 2.2). Deze straat werd in situ bewaard. De straat is opgetrokken in grote keien. Deze straat werd eerder ook aangetroffen in werkput 4 van het proefsleuvenonderzoek. Het betreft een 5,7m brede straat, opgetrokken in blauwe rolkeien. Het middendeel (1,9m breed) bestond uit grote keien. Dit gedeelte van de weg was zeer waarschijnlijk toegankelijk voor paard en kar. Aan beide kanten (tevens1,9m breed) lagen kleine keien. Deze delen van de weg worden geïnterpreteerd als de ‘voetgangerszone’. Afbeelding 3.20: resten van structuur 3 37 Afbeelding 3.21: op de voorgrond resten van de voormalige Visscherstraat (structuur 4, spoor 187) en op de achtergrond de restanten van structuur 3 (spoor 167 en spoor 178-185). 38 Afbeelding 3.22: de voorkamer van structuur 3, met zichtbaar op de foto sporen 180-186, gezien vanuit het zuidwesten. Afbeelding 3.23: zicht op de voormalige Visscherstraat (structuur 4, spoor 187), gezien vanuit het noordwesten. 39 Werkput 9 is een rioleringssleuf tussen de voormalige Visscherstraat en de Vleeshouwerijstraat. Hier werden in twee vlakken meerdere structuren gedocumenteerd. Deze werkput grenst onmiddellijk aan werkput 5 van het proefsleuvenonderzoek. De in sleuf 9 aangetroffen sporen kunnen dan ook worden geassocieerd met de sporen uit werkput 5 van het proefsleuvenonderzoek. In het oosten van de sleuf werd op een diepte van 1.28 meter +NAP een fragment bestrating, bestaande uit rolkeien en baksteen (spoor 214, structuur 13) aangetroffen (zie afbeelding 3.24 en paarse kleur in bijlage 2.2). Deze bestrating werd geïnterpreteerd als het restant van een pad die twee percelen van elkaar scheidde.16 Spoor 213 is een twee steens brede funderingsmuur, bewaard voor 5 steenlagen en opgetrokken in bruinrode bakstenen van ca. 22x10,5x5 cm. De erachter liggende vloer spoor 214 bestaat uit kleine keien. Structuur 7 kan op basis van bouwtechnische kenmerken in de Late Middeleeuwen (laat 14 e-15e eeuw) gedateerd worden (zie afbeelding 3.25). 16 Dit pad werd niet geïnterpreteerd als de voorganger van de Vleeshouwerijstraat. Indien het een restant van de Vleeshouwerijstraat betreft, zouden er immers restanten van deze straat zijn aangetroffen in de werkputten 6 en 7 van het proefsleuvenonderzoek. Spoor 213 betreft dan de achtergevel van een woonhuis ten westen van de toenmalige Vleeshouwerijstraat. Indien we er evenwel vanuit gaan dat spoor 214 de toenmalige Vleeshouwerijstraat betreft en zodoende 10 meter westelijker ligt dan de huidige Vleeshouwerijstraat, dan moeten we concluderen dat spoor 213 de voorgevel betreft van een pand (structuur 7) gelegen aan de oostzijde van de voormalige Vleeshouwerijstraat. 40 Afbeelding 3.24: structuur 13, spoor 214. Resten van een pad in rolkeien (voorloper Vleeshouwerijstraat?). 41 Afbeelding 3.25: structuur 7, spoor 212, pand gelegen langs de Vleeshouwerijstraat. Spoor 216 behoort vermoedelijk tot een pand dat zich aan de westzijde van de straat bevond (structuur 21). De 2 steens brede muur is voor vier steenlagen bewaard. De muur bestaat uit gele, rozerode, rode en bruinrode bakstenen met verschillende baksteenformaten (20/25x9/11x4/5,5 cm). Ten noorden van deze werkput werden tijdens het eerder uitgevoerde proefsleuvenonderzoek tevens resten aangetroffen die hiermee kunnen worden geassocieerd. Deze werden geïnterpreteerd als de resten van een woning met achterkoer, gelegen aan de voormalige Vleeshouwerijstraat. Het muurwerk begon op 1,79m+NAP. De funderingen (S40, S41) zijn opgetrokken in rode en gele, hele en halve bakstenen. Als mortel is een grijze leem gebruikt. De getrapte funderingen zijn op puin gefundeerd. De bakstenen hebben verschillende formaten van 21x11x5cm tot 25x12x7cm. In het antropogene ophogingspakket dat het muurwerk en de bestrating afdekte werd zeer veel slachtafval aangetroffen, wat erop wijst dat in de omgeving van de locatie een slager aan het werk is geweest. De benaming Vleeshouwerijstraat verwijst naar deze activiteiten. De tijdens het proefsleuvenonderzoek en de Archeologische begeleiding aangetroffen sporen vormen samen de restanten van structuur 21 (zie bijlage 2.2, roze kleur). Spoor 215 is een funderingsrestant die na het in onbruik raken van de keienstraat werd opgetrokken, mogelijk als perceelsscheiding. De muur is 1 steen breed en vier steenlagen hoog bewaard. De muur is vervaardigd uit zowel hele (20x10x5 cm) als halve rode bakstenen. Centraal in de werkput werden goed bewaarde resten van een gebouw (structuur 6: sporen 217 t/m 222) aangetroffen (zie afbeelding 3.26 en beige kleur in bijlage 2.2). Dit pand met een breedte van 5.80 meter werd vanaf 1.78 meter +NAP aangetroffen en vertoonde drie bakstenen vloerniveaus. De oostelijke muur (spoor 222) was opgetrokken in rode bakstenen van 24x10x5,5 cm, gemetseld met een grijze zandige kalkmortel. De muur was drie steen breed (70 cm) en gefundeerd op staal. De westelijke zijgevel (spoor 217) bestond uit rode en bruingele, zowel harde als zachte bakstenen van 24x10,5x5 cm, nog voor 14 steenlagen (86 cm) bewaard. 42 De muur was 1,5 steen breed. Binnenin de structuur bevonden zich drie vloerniveaus (spoor 218, spoor 219 en spoor 220). De vloer spoor 218 bestond uit rode, bruinrode en bruingele bakstenen van 20/22x9,5/10x5 cm, gemetseld in Vlaams verband. De vloer was gefundeerd op een vijftal cm groengrijs zand. Eronder bevond zich vervolgens vloer spoor 219. Deze bestond uit rode bakstenen van ca. 21x10x5 cm, gelegd in een visgraatmotief. Op deze vloer werden brandsporen aangetroffen. Ook deze was gefundeerd op een vijf cm dikke laag groengrijs zand. Daaronder bevond zich tenslotte spoor 220. Deze vloer was gemetseld in rode en gele, deels versinterde bakstenen van 21x10x4,5 cm in een wild verband. Deze vloer was sterk beschadigd. De noord-zuid oriëntatie verschilt ten opzichte van de panden die langs de voornoemde straten waren gelegen. Het pand wordt in de 15e eeuw gedateerd, mede doordat het werd opgetrokken op een gedempte gracht(?) (zie verder), waarvan het vondstmateriaal hoofdzakelijk in het tweede en derde kwart van de 14e eeuw wordt gedateerd. Tegen de fundering aan werd een scherf uit de eerste helft van de 15e eeuw aangetroffen. Ten noorden van deze structuur 6 werd tijdens het proefsleuvenonderzoek het vervolg van deze structuur gevonden. Van het pand waren twee oost-west georiënteerde gevels (S46 en S54) en één noord-zuid georiënteerde binnenmuur (S47) bewaard gebleven. Fundering S46 is opgetrokken in rode en gele, hele bakstenen. Bovenaan is de muur anderhalve steen breed (36 cm). De muur begint op 1,81m+NAP, slechts ca. 0,20 m -mv. Dertien steenlagen met één vertanding zijn bewaard gebleven. De bakstenen meten 24x11x6cm. Fundering S54 begint op 1,26m+NAP (ca. 0,90 m mv). De fundering is 7 steenlagen diep en heeft 6 vertandingen. Bovenaan is de muur anderhalve steen breed (36cm), onderaan 2,5 stenen breed (74cm). De bakstenen meten 23x10x5cm. De muur is gemetst met een grijze leemmortel. Ten zuiden van deze fundering lag een houten beschoeiing van planken en paaltjes op de grens van deze gedempte gracht(?). Afbeelding 3.26: structuur 6, Sporen 217 t.e.m. 222, gezien vanuit het noordwesten. 43 De hierboven vermelde gracht(?) (spoor 195, bovenste laag spoor 209) heeft een slibrijke sedimentatie met veel organisch materiaal en gedumpt afval waaronder dierlijk bot en mestlagen (zie afbeelding 3.27). De interpretatie van dit spoor is niet éénduidig. Feit is dat het spoor heeft open gelegen, er water heeft ingestaan en secundair gedempt is met het afbraakpuin van de in verval getreden woningen. De functie en het verloop kon niet bepaald worden. De gracht werd niet aangetroffen in werkput 8 van het proefsleuvenonderzoek noch in werkput 5 van de archeologische begeleiding. De gracht eindigt in het zuidprofiel waar een houten beschoeiing (spoor 210, vlak 2) werd vastgesteld. De naastliggende sporen op vlak 2 (spoor 205 t/m 208) betreffen stortvlekken met klei en mortel. Ook de breedte van de depressie kon niet vastgesteld worden doordat structuur 6 deze doorsneed in de andere profielen niet kon vastgesteld worden. Hier werd enkel een grote depressie met afbraakpuin aangetroffen die ook tijdens het vooronderzoek werd aangetroffen. De destijds aangetroffen depressie mat 9 meter op ca. twee meter. Hij was gedempt met bouwafval, voornamelijk daktegels. Eventueel werd het spoor aanvankelijk gegraven om ophoogmateriaal/klei te winnen. Het spoor kan tevens geïnterpreteerd worden als poel, sloot, gracht of grote kuil. Ook de mogelijkheid dat het een gevulde bomkrater betreft kan niet ontkracht worden, zij het dat binnen het vondstmateriaal geen recent materiaal werd aangetroffen. Voor de éénduidigheid van het rapport wordt naar dit spoor verwezen als gracht(?). Afbeelding 3.27: gracht(?) spoor 195 en spoor 209 met houten beschoeiing spoor 210, gezien vanuit het noordoosten. In het westelijke deel van werkput 9 werden twee parallelle muren aangetroffen. Structuur 9 betreft de noordelijke zijgevel (spoor 232) en achtergevel (spoor 230) van een, blijkens de omvang van de funderingen, aanzienlijk pand (zie de afbeeldingen 3.28 en 3.29 en zwarte kleur in bijlage 2.2). De noordelijke zijgevel spoor 232 bestaat uit rode en gele bakstenen van 25x12x5,5 cm, als mortel is zandige groengrijze klei gebruikt. Circa 14 steenlagen zijn bewaard (76 cm hoog). De muur staat in verband met de achtergevel spoor 230. Spoor 227 betreft de fundering van een haardschouw die in de zijgevel vertand zit. De westzijde van de haardschouw was verstoord waardoor de afmetingen niet konden worden vastgesteld. 44 Parallel hieraan bevindt zich structuur 8, een muur (spoor 225) met een bewaarde lengte van 6 meter, voorzien van twee poeren (grijze kleur in bijlage 2.2). In eerste instantie werd gedacht aan de langsgevel van een woonhuis. Er werden echter, mede door verstoringen (latere goot spoor 228) en de ligging van de werkput geen corresponderend muurwerk aangetroffen. Het kan niet worden uitgesloten dat het een perceelsmuur betreft. De hypothese dat het samen met structuur 6 een grote woning betreft, georiënteerd op de toenmalige Visschersstraat is tevens een optie. De muur is opgetrokken in broze, rode bakstenen van ca. 21,5x10,5x5,5 cm. De mortel bestaat uit bruingrijs zand met kalkbrokjes. Op regelmatige afstand bevinden zich steunberen (zie afbeelding 3.30). Structuur 8 en 9 worden op basis van hun bouwtechnische kenmerken in de tweede helft van de14e en de eerste helft van de 15e eeuw gedateerd. Ten zuiden van structuur 9 bevonden zich een restant van een poer (spoor 231), en een kuil met donkergrijze klei (spoor 227), baksteenpuin en aardewerk uit de tweede helft 14 e-eerste helft 15e eeuw. Deze konden vanwege de diepte en het sterk opkomende water niet verder worden onderzocht. 45 Afbeelding 3.28: structuur 9, spoor 227, spoor 230 en spoor 232, gezien vanuit het zuidwesten. 46 Afbeelding 3.29: structuur 9, detail van haard spoor 227, gezien vanuit het zuidoosten. Afbeelding 3.30: structuur 8, spoor 225, gezien vanuit het noordwesten. Werkput 10 werd haaks op werkput 9 aangelegd in één vlak. Hier werden de verstoorde restanten van structuur 20 (spoor 236), een woonhuis uit de Late Middeleeuwen B gedocumenteerd (zie afbeelding 3.31 en roos-beige kleur in bijlage 2.2). Duidelijk is dat deze woning georiënteerd was op de Visscherstraat en een bakstenen vloer (spoor 191) had. De zuidelijke langsgevel (spoor 190) verliep parallel met de structuren 8 en 9 (Werkput 9). De noordelijke langsgevel dient vermoedelijk gezocht te worden in een uitbraakspoor (spoor 237) hoewel dit niet met zekerheid te stellen valt. De overige muurfragmenten (spoor 192-193) kunnen omwille van gebrek aan relatie met andere sporen niet aan een structuur toegewezen worden. 47 Afbeelding 3.31: bovenaanzicht van structuur 20 (Sporen 236, 190, 191 en 237). Conform afspraken met opdrachtgever en bevoegde overheid werd de rioolsleuf ten oosten van werkput 3 niet begeleid. Er werd enkel een kleine werkput aangelegd ter hoogte van de voormalige Visscherstraat. In werkput 11 werd geen goed bewaard bestraat wegdek aangetroffen enkel de resten van een verhard puinpad (spoor 198-199, tussen 0.74 en 0.88 meter +NAP). Mogelijk betreft het een voorloper van de Visscherstraat. Dat de met rolkeien bestraatte Visscherstraat hier in ieder geval verder doorliep kon worden aangetoond doordat in het oostprofiel van deze werkput enkele keien in situ bewaard waren gebleven (op 1.15 meter +NAP), de rest was verstoord (afbeelding 3.32). 48 Afbeelding 3.32: Sporen 198 en 199 in werkput 11. Voorloper Visscherstraat? 3.2.2.2 Nieuwe Tijd Structuren uit de Nieuwe Tijd werden enkel aangetroffen in het noordelijke deel van het plangebied. De stratigrafie binnen het plangebied geeft aan dat het noordelijke deel, grenzend aan de Brugstraat, in de 17e eeuw werd opgehoogd. Het betreft hier naar alle waarschijnlijkheid een eenmalige actie waarbij het maaiveldniveau circa één tot anderhalve meter werd verhoogd. In deze ophooglaag werden enkele sporen aangetroffen die kunnen gerelateerd worden aan de inrichting van het terrein na 1600. In werkput 1 bevindt zich een muurfragment (spoor 2, spoor 4 en spoor 6) welke mogelijk in verband kan gebracht worden met de voormalige molen die zich in de 18 e eeuw binnen het plangebied bevond (structuur 22, groene kleur op A3-overzichtstekening in bijlage 2.2). De muurfragmenten waren opgetrokken uit recuperatiemateriaal van hele en halve bakstenen, gemetseld in een wild verband (zie afbeelding 3.33). Het vervolg van deze structuur werd aangetroffen in het noordoosten van werkput 4 van het proefsleuvenonderzoek. 49 Afbeelding 3.33: Structuur 22, restanten van een molen, gezien vanuit het noordoosten. In werkput 2 werden een aantal verstoorde steense muurfragmenten (spoor 48, spoor 49 en spoor 50; zie vlaktekeningen bijlage 2.1) aangetroffen die omwille van de fragmentatiegraad en ligging van de werkputten niet eenduidig aan een bepaalde structuur kunnen gekoppeld worden. De muren zijn allemaal vervaardigd uit kleine oranjeroze harde bakstenen (ca. 17x8x4 cm) en gemetseld met een kalkmortel (zie afbeelding 3.34). Een relatie met de soldatenbarakken uit de 17e of 18e eeuw lijkt aannemelijk. Spoor 51 betreft een goot uit dezelfde periode (zie afbeelding 3.35). Overige gebouwresten werden niet aangetroffen. 50 Afbeelding 3.34: resten van soldatenbarakken (Sporen 48, 49 en 50). 51 Afbeelding 3.35: goot spoor 51. Wel werden 39, al dan niet complete, inhumatiegraven op hoofdlijnen gedocumenteerd (zie de afbeeldingen 3.36 en 3.37 en bijlage 2.1). Alle begravingen werden aangetroffen tussen 2.17 en 2.64 meter +NAP. De begravingen werden door middel van twee vlakken gedocumenteerd. Drie graven werden archeologisch gelicht (spoor 34-39 en 83). De begravingen strekten zich uit over het gehele noordelijke opgehoogde deel van het plangebied onder andere in de werkputten 7 en 9 van de archeologische begeleiding en de werkputten 1, 3 en 4 van het proefsleuvenonderzoek (zie de bijlagen 5 en 2.1). Een begrenzing van het kerkhof kon evenwel niet worden vastgesteld. De zuidoostelijke begrenzing van het kerkhof dient zeer waarschijnlijk gezocht worden ter hoogte van spoor 1 en spoor 12 in werkput 2. Deze lijn komt overeen met de perceelsgrens die zichtbaar is op de Kadastrale Minuut. De samenstelling van de inhumaties duidt op een regulier kerkhof (zowel mannen, vrouwen als kinderen). Vermoedelijk betreft het het kerkhof rondom de Oude Roomsche Kerk. Wellicht is dit kerkhof niet lang in gebruik geweest, gezien de beperkte omvang (zowel verticaal als horizontaal). 52 Een begindatering is moeilijk te stellen, in ieder geval na de 17 e-eeuwse ophoging van het terrein en vermoedelijk gelijk met de bouw van de Oude Roomsche Kerk, eind 18 e eeuw of eerste helft 19e eeuw. Keramiekvondsten in de grafkuilen omvatten in ieder geval aardewerk uit de 17 e en 18e eeuw. Dit betreft aardewerk dat bij de aanleg van de grafkuilen werd verspit. Het lijkt aannemelijk om het gebruik van het kerkhof in de 19e eeuw te dateren. Alle begravingen zijn enkelvoudig. De meeste begravingen zijn klassiek west-oost georiënteerd met het hoofd in het westen en de voeten in het oosten. Het gebruik om met het hoofd richting het westen te begraven, dateert al van vroeg in de christelijke traditie toen men geloofde dat de terugkeer van Christus aan het einde der tijden in het oosten zou plaatsvinden en dat men bij de weeropstanding deze gebeurtenis moet kunnen aanschouwen. Opvallend is dat in het zuidwesten van de onderzoekslocatie de skeletten in omgekeerde richting zijn begraven. Of deze afwijkende oriëntering als straf gediend kan hebben of het gevolg is van een vergissing, kan spijtig genoeg niet meer achterhaald worden. Het is bekend dat bij sommige rechthoekige kisten geen onderscheid was tussen het hoofd- en het voeteinde en dat men soms letterlijk het noorden kwijtraakte bij het vervoeren van de overledene naar de begraafplaats en het ter aarde bestellen van de overledene. Het feit evenwel dat het enkel de skeletten in het meest zuidwestelijke deel van de begraafplaats betreft die een atypische oriëntering vertonen, pleit eerder voor de eerste hypothese van straf. Mogelijk betrof het criminelen of heidenen op de grens van of net buiten het kerkhof, in niet gewijde grond. Bebouwingsresten werden wel fragmentarisch aangetroffen in werkput 7 waar een kelder (spoor 163) en de vloer van twee vermoedelijke uitgebroken beerbakken (spoor 146-164) werden gedocumenteerd (zie de afbeeldingen 3.38 en 3.39 en de vlaktekeningen in bijlage 2.1). De kelder spoor 163 bestond uit oranje, rode, gele en rozegele bakstenen van verschillende formaten (18/23x9/10,5x4/5 cm). De muren waren anderhalve steen breed. Ze dateren uit de Nieuwe Tijd en zijn gelegen op de 19e-eeuwse erfscheiding. Verder werden twee losse muurfragmenten (spoor 143-147) aangetroffen. Met uitzondering van spoor 147 (Nieuwe Tijd C) dateren deze sporen in de 17e tot 18e eeuw. 3.2.2.3 Behoud in situ Op een diepte van maximaal 0.35 meter + NAP werd een nieuw rioleringsnet aangelegd. Voor de bouw van het appartementencomplex (blok 07) en de woningen (blokken 01 tot en met 06) is ten behoeve van de funderingen van de wooneenheden een bouwput gegraven tot een maximale diepte van 1.09 meter +NAP. Het peil van de fundering van bouwblok 1 (thv werkput 4) bedroeg 1,09m+NAP. Muren en structuren werden hier reeds aangetroffen vanaf ca. 1,5m+NAP. Dit muurwerk werd dus voor 40 cm afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 2 (thv de werkputten 6 en 7 van het proefsleuvenonderzoek) bedroeg 1,19m+NAP. Muurwerk werd hier aangetroffen vanaf 1,5m+NAP. Deze muren werden afgetopt. De vloeren bleven onaangeroerd in situ bewaard. Het bouwpeil van de funderingen van blok 3 (thv werkputten 1 en 2 van het proefsleuvenonderzoek) bedraagt 2,69m+NAP. Alle sporen zijn in situ bewaard. De funderingen van bouwblok 4 (thv. werkput 2) werden aangelegd op 2,19m+NAP. Skeletten werden reeds aangetroffen vanaf 2,40m+NAP. Deze zijn dus deels gelicht. De sporen in werkput 5 konden allemaal in situ worden bewaard aangezien ze zich onder het funderingspeil van bouwblok 5 (1,39m+NAP) bevonden. Het peil van de fundering van bouwblok 6 (thv werkput 3) bedroeg 1,19m+NAP. Muren en structuren werden hier reeds aangetroffen vanaf ca. 1,55m+NAP. Dit muurwerk werd dus voor 35 cm afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 7 (thv werkput 1) bedroeg 2,11m+NAP. Alle sporen konden dus in situ worden bewaard aangezien ze vanaf 2,10m+NAP werden aangetroffen. 53 Daarnaast werden ook nog een aantal rioleringen aangelegd op ca. 0,56m+NAP thv de werkputten 7, 8, 9 en 10. Hiervoor diende een groot aantal muren te worden afgetopt of volledig weggegraven. Vandaar dat voor werkput 8, waar structuur 3 werd aangetroffen, het plan werd aangepast en de riolering hoger werd aangelegd opdat deze woning met intacte resten van de Visscherstraat toch in situ kon worden bewaard. Voor een overzicht van de sporen en structuren die al dan niet in situ zijn bewaard en vanaf welke diepte, wordt verwezen naar de advieskaart zichtbaar op afbeelding 12.1 in hoofdstuk 12. Afbeelding 3.36: spoor 39. Afbeelding 3.37: spoor 34. 54 Afbeelding 3.38: kelder S163. Afbeelding 3.39: beerbakken S146 en S164, gezien vanuit het noordwesten. 55 4 Keramiek N.L. Jaspers (Terra Cotta Incognita/ ADC ArcheoProjecten) 4.1 Deventer Systeem Om de vondsten die tijdens de opgraving in Sluis de Smeedtoren zijn verzameld te kunnen vergelijken met vondsten die elders in Nederland tevoorschijn kwamen en nog zullen komen, is het noodzakelijk dat ze typologisch op een standaardwijze worden ingedeeld en beschreven. Om tot een dergelijke standaard te komen, is in 1989 het zogenaamde Deventer Systeem geïntroduceerd.17 De doelstellingen van dit systeem zijn meervoudig. Enerzijds kunnen met behulp van dit instrument op een snelle en eenvoudige wijze laat- en postmiddeleeuwse voorwerpen van glas en keramiek worden ingedeeld en beschreven. Anderzijds ontstaat door deze manier van werken gaandeweg een steeds groter wordende referentiecollectie voor de beschrijving van vondstgroepen uit de genoemde periodes. Daarnaast kan op basis van de aan dit systeem gekoppelde inventarislijsten van de beschreven vondstgroepen statistisch onderzoek worden verricht naar het bij de diverse sociale lagen behorende aardewerken en glazen bestanddeel van het huisraad. Zo kunnen bijvoorbeeld regionale verschillen in kaart worden gebracht. Op dit moment bestaat al een aanzienlijke reeks van aan deze standaard gekoppelde publicaties.18 Het materiaal dat op de Smeedtoren te Sluis is opgegraven is gescand en een selectie van de vondsten is volgens het Deventer Systeem gedetermineerd. De classificatie van aardewerk en glas met behulp van het Deventer Systeem volgt een vast stramien. Eerst worden de keramiek- en glasvondsten per vondstcontext naar de daarin voorkomende baksels/materiaalsoorten uitgesplitst. Vervolgens worden per baksel of materiaalsoort (glas) codes toegekend aan de individuele objecten. Op basis hiervan wordt een tellijst van het minimum aantal exemplaren (MAE) samengesteld en/of vindt een schatting van het aantal potindividuen plaats op basis van de bewaard gebleven randpercentages (Estimated Vessel Equivalents of kortweg EVE’s). Voor Sluis de Smeedtoren is gekozen om volgens beide methodes te kwantificeren. Op die manier zijn de resultaten met zoveel mogelijk andere onderzoeksgegevens te vergelijken. De aan de verschillende voorwerpen toegekende codes bestaan uit de drie volgende elementen: het baksel of de materiaalsoort, het soort voorwerp en het op dat specifieke model betrekking hebbende typenummer. In de bijlage 3.1.1 is een tellijst opgenomen met het MAE, het EVE en het aantal scherven per deventersysteemtype. In bijlages 3.1.2 en 3.1.3 is de verklaring van de gebruikte afkortingen voor de baksels en het soort voorwerp opgenomen. Zo krijgt een pispot van roodbakkend aardewerk de codering: r(oodbakkend aardewerk)-pis(pot)-, gevolgd door een typenummer (bijv. r-pis-5). Dit typenummer is uniek voor een bepaalde vorm. Wanneer een model nog niet eerder is beschreven, krijgt het een nieuw typenummer dat vervolgens in een centraal bestand wordt opgenomen.19 Door middel van de aan de voorwerpen toegekende codes kunnen deze vergeleken worden met soortgelijke objecten die eerder binnen het Deventer Systeem zijn gepubliceerd. Naast de inventarislijst is een representatieve selectie van (archeologisch) complete voorwerpen en bijzondere fragmenten opgenomen in een catalogus, die eveneens een standaard indeling heeft. 17 Clevis & Kottman 1989. 18 Bitter, Ostkamp & Jaspers, 2012, 9-14. 19 De centrale database achter het Deventer-systeem wordt beheerd door de Stichting Promotie Archeologie (SPA) in Zwolle. 56 De catalogus is ingedeeld naar de afzonderlijke contexten en daarbinnen weer naar baksel, vorm en type (zie bijlage 3.1.4). Deze volgt zo dezelfde opbouw als de aardewerkrapportage. Alle contexten zijn, wanneer het vondstmateriaal dat toeliet, op basis van de aardewerkscan gedateerd, evenals de vondstnummers. Deze dateringen zijn tevens gekoppeld aan de archeologische periode-indeling zoals die is vastgesteld in het Archeologisch Basis Register (ABR).20 In bijlage 3.1.4 is de looptijd van de voor deze opgraving relevante ABR-perioden opgenomen met de bijbehorende afkortingen, welke in deze rapportage verder als bekend worden verondersteld. 4.2 Aardewerkscan Het aardewerk dat tijdens de archeologische begeleiding is verzameld op de het terrein De Smeedtoren te Sluis is eerst onderworpen aan een scan. Tijdens een scan worden wel de bakselgroepen, datering en eventuele opvallendheden met betrekking tot de conserveringstoestand geregistreerd, maar niet de afzonderlijke vormtypes gedetermineerd en gedateerd. In totaal zijn 2621 scherven gescand met een totaalgewicht van 114.065 gram. Dat komt neer op een gemiddeld gewicht van 43,5 gram per scherf, wat er op wijst dat het materiaal redelijk goed geconserveerd is. Het gemiddeld gewicht van scherven in stedelijke kernen in de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd ligt meestal ergens tussen de 30 en 40 gram per scherf. Toch is er relatief weinig materiaal dat zich leent voor een nauwkeurige determinatie op objecttype omdat het aardewerk voornamelijk afkomstig is uit ophogingspakketten. De afzonderlijke scherven van steeds één enkel object zijn daarin vooral verrommeld met scherven van vele andere voorwerpen over grotere afstand. Daardoor zijn er weinig scherven die aan elkaar passen en gereconstrueerd kunnen worden tot het oorspronkelijke object. Het aardewerk uit Sluis de Smeedtoren betreft daardoor toch vooral incompleet materiaal. Een deel van het aardewerk is afkomstig uit brandlagen, te herkennen aan het volledig zwartgeblakerde oppervlak en de luchtbelletjes in het glazuur dat door blootstelling aan extreem hoge temperaturen is gaan koken. Het aardewerk en glas is per vondstnummer gescand op bakselgroep en gedateerd. De complete resultaten zijn af te lezen in de Access-database in bijlage 3. Deze aardewerkdateringen zijn als basis gebruikt om de sporen en structuren uit de opgraving te dateren. In het cirkeldiagram is weergegeven hoe de verschillende perioden zijn vertegenwoordigd onder de scherven (zie afbeelding 4.1). Het grootste deel van de scherven stamt uit de 14e en 15e eeuw (Late Middeleeuwen B) en de 16e/vroege 17e eeuw (Nieuwe Tijd A). een kleiner deel van de vondsten stamt uit de late 17e/18e eeuw (Nieuwe Tijd B) of later. Tijdens de scan bleek al dat de keramische vondsten uit het archeologisch onderzoek uit lokaal vervaardigd en geïmporteerd aardewerk bestaan. De importen zijn afkomstig uit het Duitse Rijnland, het Maasland, het gebied tussen de Noord-Duitse rivieren Weser en Werra, Frankrijk, Portugal, Spanje en China. Het materiaal is te dateren in de periode tussen ca. 1300 en 1900 na Chr. Het grootste deel van de vondsten is te dateren in twee tijdvakken, namelijk: 1. uit het midden van de 14e tot in de eerste helft van de 15e eeuw en 2. uit de eerste helft van de 17e eeuw. Het valt op dat er geen onmiskenbaar 13e-eeuws materiaal onder de vondsten aanwezig is. Zo is er geen proto-steengoed (13e eeuw) en bijna-steengoed (1275-1325) aangetroffen, bakselsoorten die als gidsfossiel voor die periodes dienen. De vroegste vondsten stammen daarom waarschijnlijk uit het tweede kwart van de 14 e eeuw. 20 Het ABR wordt beheerd door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed te Amersfoort. 57 Afbeelding 4.1: Verhouding schrerven per ABR-periode (n=2621) Afbeelding 4.2: Aardewerk uit de geselecteerde gesloten contexten: Verhouding scherven per ABR-periode (n=517) Naar aanleiding van de bevindingen tijdens de scan en in overleg met Artefact en het bevoegd gezag is bepaald welke vondstnummers voor verdere analyse in aanmerking komen. Gekozen is om een aantal laatmiddeleeuwse gesloten contexten volledig te determineren (afbeelding 4.2). Voor het overige materiaal is vooral naar de informatiewaarde zoals de compleetheid of zeldzaamheid van de objecten zelf gekeken en welke daarom in aanmerking komen om in een catalogus af te beelden. Helaas is het materiaal uit de eerste helft van de 17 e eeuw voornamelijk afkomstig uit het aanleg vlak en het stort. Het is daarom niet zinvol om een kwantificering van de gehele vondstlaag te geven, iets wat bij ‘gesloten’ aanplempingslagen wél gebruikelijk is omdat dit interessante informatie verschaft over de consumptiepatronen van een dwarsdoorsnede van de toenmalige bevolking gedurende een korte periode. De rijkdom aan laatmiddeleeuwse en vroegmoderne importen die samenhangen met de zeevaart kenschetst het bodemarchief van Sluis. Juist in Sluis worden regelmatig vondsten gedaan die op andere plaatsen in het land niet voorkomen. Er is daarom gekozen om vooral de importen af te beelden die samenhangen met de internationale zeehandelsnetwerken. 4.3 Laatmiddeleeuwse gesloten contexten De voor complete determinatie geselecteerde contexten zijn: • Kleiwinningskuil spoor 62 in werkput 3 (S3.62)21 (1325-1350 na Chr.) • Aspot in vloer spoor 63 in werkput 3 (S3.63) (1300-1500 na Chr.) • Kuil met brandresten spoor 71 in werkput 4 (S4.71) (1350-1400 na Chr.) • Gracht(?) spoor 195 in werkput 9 (S9.195) en spoor 209 in werkput 9 (S9.209) (1350-1450 na Chr.) 4.3.1 Datering en conservering In totaal zijn er 517 scherven uit de laatmiddeleeuwse contexten geborgen, die vrijwel allemaal dateren uit de Late Middeleeuwen (zie afbeelding 4.2). Er is geen opspit uit vroegere periodes aangetroffen. Wel is er een kleine vervuiling uit late periodes vermengd geraakt. Dit is als intrusie geïnterpreteerd. 21 Het cijfer voor de punt betreft het werkputnummer, het cijfer na de punt het spoornummer. 58 De 517 scherven hebben een totaalgewicht van 16.473 gram, wat neerkomt op een gemiddeld gewicht van 31 gram per scherf. Het gemiddeld gewicht per scherf is een manier om de fragmentatiegraad van aardewerk mee uit te drukken. Dit geeft een indicatie voor de conserveringstoestand van het aardewerk. Kort gezegd, hoe kleiner en lichter de scherf, hoe slechter bewaard. Het gemiddeld gewicht per scherf uit de geselecteerde contexten komt overeen met wat normaal is voor de Late Middeleeuwen. 4.3.2 Bakselgroepen en vormtypen Er zijn in totaal negen verschillende (post-)middeleeuwse bakselgroepen aangetroffen in de middeleeuwse contexten in Sluis: ongeglazuurd (s1) en geglazuurd steengoed (s2), grijsbakkend (g), roodbakkend (r),witbakkend aardewerk (w), witbakkend Maaslands aardewerk (wm), hafneraardewerk (ha), Nederlandse faience (f) en Spaanse majolica (sp). De onderlinge verhouding tussen de bakselgroepen is weergegeven in het cirkeldiagram afbeelding 4.3. Het in de regio vervaardigde roodbakkende aardewerk is duidelijk het sterkst vertegenwoordigd (65%), gevolg door het grijsbakkende (25%). Het steengoed neemt slechts een voor deze periode bescheiden plaats in (7% op het totaal). Daarnaast zijn er meerdere bijzondere importen onder de vondsten aanwezig. f 0,004 ha wm 1% 2% w 0,002 sp 0,002 s1 3% s2 4% g 25% r 65% Afbeelding 4.1: Aardewerk uit de geselecteerde gesloten contexten: Verhouding scherven per bakselgroep (n=517) Afbeelding 4.2: Gracht(?) S9.195. Ongeglazuurde steengoed kan (s1-kan-14) uit Siegburg (1325-1375).Schaal 1:2. 4.3.2.1 Steengoed ongeglazuurd (1300-1450) In de periode 1300 tot 1450 is in de Rijnlandse stad Siegburg volledig gesinterd ongeglazuurd steengoed geproduceerd. In het baksel zijn er geen restanten van magering meer te herkennen, wat in de voorgaande periode nog wel het geval was, de scherf is volledig versinterd. Aan de buitenzijde zijn soms rode vlammen te zien als gevolg van zout in de ronddwarrelende stookas in de oven. Vanwege het waterdichte karakter van de steengoedscherf heeft het uit het Duitse 59 Rijnland geïmporteerde aardewerk voornamelijk als schenk- en drinkgerei gediend. Er zijn restanten van kannen en een trechterbeker in de middeleeuwse sporen aangetroffen, allemaal te dateren in de 14e eeuw (zie afbeelding 4.3, s1, 3%). Er zijn geen fragmenten van 15 e-eeuws ongeglazuurd steengoed aangetroffen in de gesloten contexten. Slechts van één kan is voldoende bewaard gebleven om het vormtype vast te kunnen stellen. Dit betreft een s1-kan-14 (zie Afbeelding 4.4; cat. 5) uit het tweede of derde kwart van de 14 e eeuw dat in de gracht(?) spoor 195 is aangetroffen. Het is een biconische kan met een buikknik met ribbel, een hoge hals met een rechte rand, op een standring. Onder de contextloze vondsten is wel een archeologisch compleet voorbeeld van Siegburgs steengoed gevonden uit de late 14 e of eerste helft van de 15e eeuw: een drinkschaaltje (s1-dri-2, cat. 12). 4.3.2.2 Steengoed geglazuurd (1300-1500) Het geglazuurde steengoed (s2, 4%, zie afbeelding 4.3), is over een lange tijd en in meerdere productiecentra vervaardigd. De productie start ongeveer gelijktijdig met dat van het ongeglazuurd steengoed, dus rond 1300. Vanuit het productiecentrum Langerwehe is in het Duitse Rijnland in de Late Middeleeuwen B geglazuurd steengoed is geïmporteerd. Dit werd via de Rijn of de Maas getransporteerd. Via de Maas is ook geglazuurd steengoed uit de plaatsen Aken en mogelijk ook Raeren naar onze contreien vervoerd, maar dat is in de laatmiddeleeuwse contexten in Sluis niet aangetroffen. Al deze vondsten zijn aan Langerwehe toe te schrijven. De fragmenten zijn van een zoutglazuur voorzien, soms in combinatie met een ijzerengobe wat het een bruin of paars oppervlak geeft. Het betreft in alle gevallen resten van kannen, waarbij één exemplaar op vormtype te determineren is, s2-kan-54 (zie afbeelding 4.5; cat. 6). Deze is afkomstig uit de vulling van de gracht. De bolle kan heeft een hoge iets uitlopende hals en een naar binnen gebogen lip met een ribbel op de halsaanzet. In de lagen zonder context zijn nog fragmenten van twee andere vormtypes aangetroffen, de s2-kan-31 (cat. 13) uit de tweede helft van de 14e of de eerste helft van de 15e eeuw en de s2-kan-74 (cat. 14) uit de decennia rond het midden van de 14e eeuw. Afbeelding 4.3: Gracht(?) S9.195. Geglazuurde steengoed kan (s2-kan-54) uit Langerwehe (1325-1375).Schaal 1:2. Afbeelding 4.4: Gracht(?) S9.195. Kom (g-kom-7) van grijsbakkend aardewerk (13001400).Schaal 1:4. 4.3.2.3 Grijs- en roodbakkend aardewerk Naast het importaardewerk is vooral lokaal of in de regio vervaardigd grijs- en roodbakkend aardewerk opgegraven (zie afbeelding 4.3, g, 25%/ r, 65%). Hoewel deze twee bakselgroepen beide van dezelfde klei vervaardigd zijn, heeft een andere ovenatmosfeer tijdens het bakken 60 beide van dezelfde klei vervaardigd zijn, heeft een andere ovenatmosfeer tijdens het bakken gezorgd voor het verschil in kleur. Grijsbakkend aardewerk is reducerend (dus zonder zuurstof in de oven) gebakken, terwijl roodbakkend aardewerk oxiderend (dus met zuurstof in de oven) gestookt is. Door de zuurstof oxideerden de in de klei aanwezige ijzerdeeltjes tijdens het bakken, waardoor het aardewerk (net als roest) de typische roodbruine kleur kreeg. Een ander verschil is dat op roodbakkend aardewerk vaak loodglazuur is aangebracht, terwijl dit op grijsbakkend aardewerk nooit voorkomt. Grijs- en roodbakkend aardewerk zijn lokaal of in de regio vervaardigde aardewerksoorten. De introductie van de productie vond niet overal in Nederland gelijktijdig plaats. Het vroegste roodbakkend aardewerk dat in de Nederlanden is gevonden, is afkomstig uit Vlaanderen en ook in Sluis komt het al vanaf de 12e eeuw voor. Aan het eind van de 15e eeuw verdwijnt het grijsbakkende aardewerk in Zeeuws-Vlaanderen van de markt. Roodbakkend aardewerk blijft daarentegen tot op de dag van vandaag in productie. Het vormenspectrum van beide bakselgroepen is vanaf het midden van de 14e eeuw bijna onbeperkt. Tot die tijd zien we vooral kookgerei, zoals bakpannen en grapen (kookpotten op drie poten), en schenkgerei (hoofdzakelijk grote waterkannen). Dit beeld zien we in ook Sluis terug. Er zijn onder het grijsbakkend aardewerk grapen, kannen, kommen en een pot aangetroffen. Het meeste grijsbakkende aardewerk is erg incompleet, toch zijn er in de laatmiddeleeuwse contexten wel enkele stukken op vorm te reconstrueren. In de gracht(?) spoor 195 is één komtype aangetroffen, de kom g-kom-7 (zie Afbeelding 4.6; cat. 7), en twee pottypen, de g-pot-8 (cat. 8) en de g-pot-10 (cat. 9). Een tweede exemplaar van een gkom-7 met een nokoor aan de zijkant is gevonden in één van de contextloze vondstlagen (cat. 15). Een bijzondere vondst uit diezelfde lagen zijn de twee fragmenten van een statief (cat. 16). In intacte vorm heeft het een driehoekig of rond vlak gehad met daaronder de drie pootjes. De functie hiervan is vooralsnog niet duidelijk. Mogelijk diende het om kookgerei te dragen of te ondersteunen bij het vuur in de haard. Onder het roodbakkende aardewerk uit de laatmiddeleeuwse sporen is iets meer variatie in de vorm waar te nemen. We zien vooral resten van bakpannen, een vorm die niet is aangetroffen onder het grijsbakkende aardewerk. De bakpannen zijn allemaal van het type r-bak-2 (cat. 1). Daarnaast zijn veel van de roodbakkende scherven afkomstig van grapen. Slechts van één randfragment kunnen we het type grape reconstrueren, een r-gra-75 (cat. 2). Onder het schenkgerei zijn enkele fragmenten van roodbakkende kannen vertegenwoordigd. Er zijn twee kommen gevonden welke beide op type te determineren zijn, een r-kom-3 en een r-kom-40. Ook zijn er fragmenten van twee roodbakkende koppen en een pot aangetroffen. Onder de vondsten zijn ook delen van drie roodbakkende vetvangers gevonden, waaronder twee stuks van een rvet-1 (zie afbeelding 4.7; cat. 4). De r-vet-1 heeft een schenkgeul aan de ene korte zijde en een driehoekige of vissenstaartvormige met een oog andere korte zijde. Dergelijke vetvangers hebben één of twee stelen, maar dat deel van de vetvanger is niet bewaard gebleven. Het hier afgebeelde exemplaar is in de kuil met brandresten aangetroffen. De vetvanger zelf is duidelijk blootgesteld geweest aan brand. Het glazuur is versinterd en donker uitgeslagen. De vetvanger is ook zijn originele warmrode kleur verloren. 61 Afbeelding 4.5: Kuil met brandresten S4.71. Geglazuurde vetvanger (r-vet-1) van roodbakkend aardewerk (1350-1400).Schaal 1:4. De contextloze vondstlagen bevatten meerdere fragmenten van archeologisch complete of reconstrueerbare voorwerpen in roodbakkend aardewerk. Zo zien we twee laatmiddeleeuwse bakpannen, de r-bak-1 (cat. 17) en de r-bak-13 (cat.18). Een vreemde niet nader te determineren vorm is te zien in cat. 19. Mogelijk is dit de voet van een beker, een stamper, een knop van een deksel of anderszins. De laatmiddeleeuwse grape is van het type r-gra-10 (cat. 20) en er is een olielamp opgegraven van het type r-oli-1. Op zichzelf zijn in grijs- en roodbakkend aardewerk niet de meest in het oog springende voorwerpen gemaakt, maar juist in de Late Middeleeuwen heeft elke regio nog een sterk eigen vormenspectrum, omdat dit aardewerk vooral voor gebruik in de directe regio werd geproduceerd. Door dit laatmiddeleeuwse roodbakkend aardewerk toch te laten tekenen, voegen we bouwsteentjes toe aan de bestaande kennis. In de toekomst kan dit een bijdrage leveren aan het opstellen van een lokale typochronologie voor Zeeuws Vlaanderen. 4.3.2.4 Witbakkend Maaslands aardewerk Er zijn nog enkele kleine hoeveelheden wandscherven aangetroffen van witbakkend Maaslands aardewerk (zie afbeelding 4.3, wm, 1%). De witbakkende Maaslandse wandscherven zijn deels voorzien van een groen glazuur en dateren uit de tweede helft van de 14 e eeuw. 4.3.2.5 Hafneraardewerk Een kleine hoeveelheid scherven valt onder het uit het westen van Duitsland geïmporteerde hafneraardewerk (zie afbeelding 4.3, ha, 1%).Dit betreft een groep van witbakkend aardewerk die vanaf omstreeks het midden van de 14e eeuw op bescheiden schaal vanuit Duitsland naar onze streken is verhandeld. In eerste instantie gaat het vooral om graapjes, kannetjes, zuigflesjes, spaarpotten en pelgrimshoorns, die vooral in Langerwehe zijn vervaardigd. De vormgeving van een belangrijk deel van deze productie volgt nauwgezet die van het in hetzelfde productiecentrum vervaardigde steengoed en het lijkt er dan ook op dat dit materiaal een bijproduct is van de steengoedbakkers. Omstreeks 1500 verschijnt het eerste hafneraardewerk uit Keulen op de markt, hoewel het in deze traditie vervaardigde aardewerk ook in dit pottenbakkerscentrum al vanaf de Late Middeleeuwen in productie moet zijn geweest. De Keulse producten bestaan vooral uit borden, voetschalen, koppen en kommen, potten, kannen en vetvangers. Kenmerkend is naast het specifieke model ook de vlekkerige gele of groene 62 glazuur.22 De fragmenten uit Sluis zijn van een vetvanger. Deze is archeologisch compleet en is in de gracht aangetroffen. De vetvanger is van het type ha-vet-2 en dateert uit de tweede helft van de 14e of de eerste helft van de 15e eeuw (zie afbeelding 4.8; cat. 10). Afbeelding 4.6: Gracht(?) S9.195. Geglazuurde vetvanger (ha-vet-2) van hafneraardewerk, Keulen? (13501450).Schaal 1:2. 4.3.2.6 Spaanse majolica Een bijzonder fraaie vondst uit de gracht spoor 195 betreft een bord van Spaanse majolica (zie afbeelding 4.3, sp, 0,002%). Het is een bodem van een bord met een goudlusterversiering (zie afbeelding 4.9; cat. 11). De scherf is rood van kleur en het tinglazuur is aan beide zijden aangebracht, met daarover een goudlusterdecoratie. De beschildering is volledig ornamentaal. In het midden van de spiegel zien we een knoopwerk, daaromheen een band van kleine spiraaltjes en dan een band met een decoratie die "spur chain" wordt genoemd.23 Deze 15e-eeuwse beschildering wordt gedateerd in tussen 1410 en 1460 en valt onder de klassieke lusterwaar uit Valencia. Er zijn nog twee andere stukken Spaanse majolica in de opgraving gevonden, een bord en een kom, maar niet in gesloten context. Ook zijn er nog losse scherven aangetroffen. Deze komen verderop in de rapportage nog aan bod (afbeeldingen 4.17 t/m 4.19). 22 Ostkamp, 2012, 55. 23 Gutierrez, 2000. (http://www.dur.ac.uk/spanish.pottery/Page7.htm) 63 Afbeelding 4. 7: Gracht(?) S9.195. Bodem van een bord in Spaanse goudlustermajolica (ca. 14101460).Schaal 1:2. 4.3.2.7 Jongere intrusies De drie kleine losse scherven van witbakkend aardewerk (zie afbeelding 4.3, w, 0,002%) en faience (zie afbeelding 4.3, f, 0,004%) dateren uit de 17 e eeuw en zijn als jongere intrusie geïnterpreteerd. 4.4 Verspreiding van het aardewerk over de geselecteerde gesloten contexten In onderstaande staafdiagrammen is de verspreiding van het aantal scherven per ABR-periode (zie afbeelding 4.10) en bakselgroep (zie afbeelding 4.11) over de middeleeuwse gesloten contexten weergegeven. De meeste vondsten zijn verzameld uit de kleiwinningskuil (werkput 3, S62) en de gracht(?) (werkput 9, S195/S209). Vanwege het volledig ontbreken van protosteengoed (1200-1300) en bijna steengoed (1275-1325) op de opgraving, in combinatie met de datering van het oudste steengoed, is een begindatum van 1325 aangenomen voor de vindplaats. De kleiwinningskuil S62 bevat iets ouder en homogener aardewerk dan de kuil met brandresten S4.71 en de gracht(?) S9.195/S9.209. In de gracht is nog duidelijk aardewerk uit de eerste helft van de 15e eeuw aangetroffen zoals de goudlustermajolica en waarschijnlijk ook de vetvanger van hafneraardewerk. In bijlage 3.1.1 is een totale tellijst van de deventersysteemtypes opgenomen. Hieronder wordt de inhoud van de afzonderlijke contexten nader besproken. 64 250 200 150 NTB 100 NTA LMEB 50 0 S3.62 S3.63 S4.71 Kleiwinningskuil, gedempt met bouwafval (13251350) Aspot in vloer (1300-1500) Kuil met brandresten (13501400) S9.195 S9.209 Gracht (1350-1450) Afbeelding 4. 8: Aardewerk uit gesloten context: Verspreiding MAE per ABR-periode over de werkputten en sporen op het onderzoeksterrein Sluis de Smeedtoren (n=517) 250 sp 200 f 150 ha wm 100 w 50 r g 0 S3.62 S3.63 S4.71 Kleiwinningskuil, Aspot in vloer (1300- Kuil met brandresten 1500) (1350-1400) gedempt met bouwafval (13251350) S9.195 S9.209 Gracht (1350-1450) s2 s1 Afbeelding 4. 9: Aardewerk uit gesloten context: Verspreiding MAE per bakselgroep over de werkputten en sporen op het onderzoeksterrein Sluis, de Smeedtoren (n=517) Kleiwinningskuil, gedempt met bouwpuin (1325-1350) baksel vorm type n MAE EVE g g kan r 2 1 83 7 17 3 1,1 102 4 1,05 2 1 0,2 0,65 r bak r gra r gra r kan 6 3 r kop 1 1 s1 kan 4 2 Totaal 2 4 6 75 231 27 3 65 4.4.1 Kleiwinningskuil, gedempt met bouwpuin S3.62 (1325-1350) De kleiwinningskuil spoor 62 bevatte maar liefst 231 scherven. Dit is te reconstrueren tot 27 minimum aantal exemplaren. Er is steengoed mét en zonder oppervlaktebehandeling, grijs- en roodbakkend aardewerk in de kuil aanwezig. De kleiwinningskuil betreft een getrapt aangelegde kuil. Opmerkelijk is dat dit spoor, met een diepte van ongeveer anderhalve meter, gevuld was met schelpen, vermoedelijk consumptieafval. Het aardewerk uit de put is verbrand, wat is te zien aan het zwart uitgeslagen oppervlak, en versinterde glazuur op meerdere voorwerpen. Onder de vondsten zien we grijs- en roodbakkend aardewerk, met als vormen kannen en grapen. Er zijn twee vormtypen te bepalen, de r-bak-2 (cat. 1) en de r-gra-75 (cat. 2) welke ook duidelijk verbrand zijn. Ook zijn er restanten van meerdere ongeglazuurde en geglazuurde steengoed kannen uit Siegburg en Langerwehe gevonden. Aspot in vloer (1300-1500) baksel vorm type n g 11 r gra 1 Totaal 12 MAE 1 1 2 EVE 0,05 0,05 4.4.2 Aspot in vloer S3.63 (1300-1500) De in de vloer ingegraven aspot bestaat uit elf scherven grijsbakkend aardewerk, het vormtype is hiervan niet te bepalen. Daarbij is ook één randfragment van een roodbakkende grape aangetroffen. Kuil met brandresten (1350-1400) baksel vorm type n MAE EVE g kan 29 3 0.25 r 24 4 r bak 2 1 1 0.1 r dek 1 1 r kom 40 15 1 0.4 r twe 2 3 1 0.2 r vet 1 6 1 0.6 s1 tre 5 1 1 s2 kan 2 1 Totaal 86 14 2.55 4.4.3 Kuil met brandresten 4.71 (1350-1400) In de kuil spoor 71 in werkput 4 werden grote hoeveelheden verbrande hutteleem en huisraad aangetroffen. In totaal zijn er 86 fragmenten gebruiksaardewerk verzameld met een MAE van veertien. Op het eerste zicht lijkt het aardewerk deze kuil eind 14 e-vroeg 15e eeuw te dateren. In ieder geval werd duidelijk dat deze structuur door brand werd vernield. Ook het aardewerk uit deze kuil is verbrand. Dit is duidelijk te zien op het roodbakkende tweelingbakje en de vetvanger (r-vet-1) in de catalogus (cat. 3 en 4). Het tweelingbakje betreft het type r-twe-2. In de kuil is een deel van een grijsbakkende kan aangetroffen. Onder het roodbakkend aardewerk zien we verder een bakpan van het type r-bak-2, een deksel en een kom (r-kom-40). Ook is er een deel van een ongeglazuurde steengoed trechterbeker uit Siegburg gevonden en een geglazuurde steengoed kan uit Langerwehe. De vondsten lijken vooral uit de tweede helft van de 14 e eeuw te stammen. 66 4.4.4 Gracht(?) S9.195/9.209 (1300-1400) Tussen de Vleeshouwerijstraat en de Visscherstraat werd een gedempte depressie (spoor 195/S209) aangetroffen waarvan een klein deel kon worden onderzocht in een rioolsleuf. In de vulling van deze werden tevens sporen van nijverheid aangetroffen, niet in het minst aanzienlijke hoeveelheden bot (slachtafval). De vondsten uit de depressie suggereren een datering tussen ca. 1350 en 1450. De vulling van de depressie is wat aardewerk betreft heterogener dan de andere contexten. Er zijn meerdere bakselgroepen aangetroffen, naast het grijs- en roodbakkende aardewerk en geglazuurd en ongeglazuurd steengoed, zien we ook enkele importen. Zo is er witbakkend Maaslands, hafneraardewerk en Spaanse majolica in de gracht aanwezig. Deze laatste twee wijzen op een datering na 1400. In de tabel is het hele vormenspectrum af te lezen dat is aangetroffen. Gracht (1350-1450) baksel vorm type s1 kan s1 kan 14 s2 kan s2 kan 54 g g gra g kan g kom g kom 2 g kom 7 g pot r r bak r bak 2 r bor r gra r kom 3 r plavuis r pot r vet r vet 1 f w wm wm pot ha vet 2 sp voe Totaal n 3 3 13 1 63 2 4 5 1 2 2 42 3 16 1 6 1 1 2 1 1 2 1 3 6 2 1 188 MAE 2 1 4 1 1 2 4 5 1 1 2 2 1 15 1 6 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 61 EVE 0.2 0.15 0.15 0.15 0.3 0.15 0.15 0.45 0.15 1.55 0.65 0.15 0.1 0.1 0.25 4.65 67 4.5 Bijzondere importen uit de 16e en de eerste helft van de 17e eeuw zonder context Hier volgt een overzicht van de via de zeehandel geïmporteerde scherven die op het terrein van Sluis de Smeedtoren zijn aangetroffen. Er is nog weinig onderzoek naar de verspreiding van de importen binnen Nederland gedaan en dit soort vondstlocaties bieden daarom een belangrijke bouwsteen om hier beter zicht op te krijgen. De vondsten zijn afkomstig uit lagen en van de stort, en niet uit gesloten contexten. De hieronder beschreven vondsten zijn daarom niet aan hun vondstcontext gerelateerd. 4.5.1 Werra- en weseraardewerk In het gebied rond de Noord-Duitse rivier de Werra is roodbakkend aardewerk geproduceerd dat met een witte slib is versierd (zie afbeelding 4.12). In het stroomgebied van de Weser is dan weer witbakkend aardewerk vervaardigd dat met een rode slib is versierd (zie afbeelding 4.13). De binnenzijde van beide aardewerksoorten is voorzien van een vlakdekkende laag loodglazuur en accenten in groen- en mangaankleurig loodglazuur. Sporadisch komen ook accenten in blauw en geel glazuur voor. Bij het werra-aardewerk komen naast de slibdecors ook ingekraste decors voor. Werra-en weseraardewerk zien we vanaf ca. 1575 in de Nederlandse vondstcomplexen verschijnen. Het verdwijnt weer tussen 1625 en 1650. Overigens is ook in Enkhuizen slibversierd roodbakkend aardewerk vervaardigd dat identiek is aan het werra-aardewerk, en op het oog niet van de importen te onderscheiden is. De productie in Enkhuizen vond plaats van 1602 tot 1613.24 Onder de vondsten van Sluis zijn drie scherven werra-aardewerk en zes scherven weseraardewerk aangetroffen. Het aardewerk uit het stroomgebied van de Werra en de Weser werd vermoedelijk via de rivieren, de stad Bremen en de Wadden- en Noordzee naar het West-Nederlandse kustgebied vervoerd. De Werra-producten uit Enkhuizen maken deel uit van hetzelfde handelsnetwerk door de ligging van de productieplaats aan de toenmalige Zuiderzee. Het werra- en weseraardewerk wordt in Nederland voornamelijk gevonden in het kustgebied en in de plaatsen rond de Zuiderzee. De plattelandsbewoners van de kustgebieden waren vaak werkzaam in de schipperij, waardoor zij zelf deel uit maakten van het handelsnetwerk tussen het Noord-Duitse en het Nederlandse kustgebied. De weser- en werra-producten waren daardoor op die plaatsen in grotere hoeveelheden voorhanden. De ligging van Sluis in het kustgebied past in helemaal in dit beeld. Afbeelding 4.10: Werra-aardewerk (1575-1625).Schaal 1:2. 24 Bruijn 1992. 68 Afbeelding 4.11: Weseraardewerk (1575-1625).Schaal 1:2. Afbeelding 4.12: Iberisch verpakkingsaardewerk (1500-1650).Schaal 1:2. 4.5.2 Iberisch verpakkingsmateriaal Er is in Sluis één scherf opgegraven die afkomstig is van Iberisch verpakkingsmateriaal, mogelijk van een amfoor om olijfolie in te vervoeren (zie afbeelding 4.14). Onder het Iberisch aardewerk (ib) zijn in het Deventer systeem meerdere bakselsoorten samengevoegd, waaronder verschillende soorten rood- en witbakkend aardewerk. De meest voorkomende soort Iberisch roodbakkend aardewerk is herkenbaar aan het vrij grove baksel met glimmers (mica). Meestal zijn de voorwerpen ongeglazuurd, maar een laag olijf- of honingkleurig loodglazuur aan de binnenzijde komt ook voor, zo ook bij de scherf uit Sluis. Dit glazuur is niet altijd vlakdekkend. Deze amforen zijn vooral in Sevilla gemaakt om wijn, olijfolie en andere regionale waar vanuit Andalusië naar het buitenland te vervoeren. Behalve in het mediterrane gebied worden de Andalusische amforen ook gevonden in archeologische contexten in de kustgebieden van noordwest Europa en in de vroeg-koloniale nederzettingen in het oostelijk kustgebied van de Amerika’s. Ze worden ook vaak aangetroffen in de inventaris van scheepswrakken. 25 4.5.3 Witbakkend Frans aardewerk De bakselgroep witbakkend Frans aardewerk (wf) behelst vele soorten Frans aardewerk, uit verschillende productiecentra uit het Franse kustgebied. De bekendste producerende regio's zijn die rond Beauvais en de Saintonge, de regio rond de Franse stad Saintes dichtbij de Atlantische kust. De scherven uit Sluis die we tot deze bakselgroep kunnen rekenen komen waarschijnlijk uit de Saintonge (zie afbeelding 4.15). In Saintonge is al vanaf de 13 e eeuw aardewerk voor de Noordwest-Europese markt gemaakt, en dit is doorgegaan tot halverwege de 17 e eeuw. Er zijn uit deze regio ook weer verschillende soorten aardewerk te onderscheiden. De herkomst Saintonge is door een gebrek aan opgegraven productiesites niet altijd bewezen. 25 Hurst, et al. 1986, 66-67. 69 Afbeelding 4.13: Witbakkend Frans verpakkingsaardewerk (1500-1650).Schaal 1:4. De zes in Sluis opgegraven witbakkende scherven zijn waarschijnlijk afkomstig van één pot met een platte bodem. Deze hoort waarschijnlijk in de groep Saintonge plain thuis.26 Helaas is de rand niet bewaard gebleven waardoor er geen type kon worden vastgesteld. Een vergelijkbaar exemplaar (eveneens incompleet) is gevonden in de opgraving van het Scheldekwartier in Vlissingen.27 Het onafgewerkte oppervlak doet vermoeden dat het hier om verpakkingsmateriaal gaat. Er is geen vormparallel voor de bolle pot met platte bodem in de literatuur gevonden. Desondanks komt het baksel overeen met hoe dat van verpakkingsaardewerk uit Saintonge staat omschreven. Dit geldt ook voor de aanwezigheid van enkele spaarzame spetters groen loodglazuur aan de buitenzijde van de pot. Saintonge staat bekend om zijn zoutproductie, mogelijk werden deze potten gebruikt om zout in te vervoeren en te verhandelen. 4.5.4 Franse faience Uit Frankrijk is naast het witbakkende aardewerk ook faience (fr) geïmporteerd, waarvan twaalf scherven onder de vondsten uit Sluis zijn aangetroffen (zie afbeelding 4.16). De scherven zijn afkomstig van plooischotels en borden. De scherven onderscheiden zich van de Nederlandse faience door de kwaliteit van de het glazuur, dat is romiger en dikker dan op de Nederlandse tegenhangers. Ook is de vorm van de standvoet enigszins afwijkend. 28 Voor zover bekend is er in de eerste helft van de 17e eeuw vooral faience uit de Franse stad Nevers29 naar de Republiek geëxporteerd. Vanaf de jaren veertig van de 17e eeuw verschuift het zwaartepunt van de Franse faienceproductie met een internationaal afzetgebied zich naar de voor de export gunstiger gelegen plaats Rouen.30 In de Nederlandse bodem lijkt in archeologische contexten uit het begin van de 17e eeuw faience met een geel én een roze baksel voor te komen en in de archeologische contexten uit het midden van de 17 e eeuw alleen gele baksels.31 Mogelijk hangt hiermee een herkomstverschil tussen respectievelijk Nevers en Rouen samen, maar dat is tot op heden niet voldoende onderzocht. Het onderscheid tussen de gedecoreerde producten uit beide productieplaatsen is vaak op het oog niet te maken, en zeker niet wanneer het ongedecoreerde faience betreft. De plooischotels zijn alleen in Frankrijk gemaakt en niet in Italië, waar voorwerpen met dezelfde glazuurkwaliteit werden vervaardigd. 26 Ibid. 76-78. 27 Claeys, Jaspers & Ostkamp, 2010, 539, cat. 75. 28 Jaspers, 2013. 29 Rosen 2009a; Rosen 2009b. 30 Jaspers 2007a. 31 Baart, et al. 1990. 70 De plateelbakkers in Nevers hebben naast de typerende plooischotels ook grote hoeveelheden ongedecoreerde faience geproduceerd waarvan de vormen eenvoudiger zijn, zoals borden, kommen en zalfpotten.32 Vooral de borden zijn van dezelfde vorm als die door hun vakbroeders in Italië werden gemaakt. Het is goed mogelijk dat een deel van de hier getoonde witte faience uit Sluis niet uit Frankrijk maar uit Italië afkomstig is, maar dat is zonder uitgebreide bakselanalyse niet te zeggen. Er zijn geen onmiskenbaar Italiaanse faience scherven in Sluis gevonden. Afbeelding 4.14: Franse (en Italiaanse?) faience (1600-1650).Schaal 1:4. 4.5.5 Spaanse majolica De productie van lusteraardewerk bevond zich in de Late Middeleeuwen in het Andalusische Malaga maar verplaatste zich rond het midden van de 14 e eeuw naar Manises, een stad acht kilometer ten westen van Valencia. In de 15 e eeuw ontwikkelt dit productiecentrum zich tot volle glorie. De piek van de productie ligt aan het eind van de 15 e eeuw, maar ook daarna blijft het werkzaam, zij het met simpelere vormen en decoraties. De producten werden in de 16 e eeuw door Genuese kooplieden, die de handel in het Oost-Spaanse lusteraardewerk beheersten, verhandeld naar het Middellandse Zeegebied, Noordwest-Europa en het Baltisch gebied. 33 Naast de eerder besproken 15e-eeuwse bord van goudlustermajolica uit Valencia (zie afbeelding 4.9; cat. 11), afkomstig uit de gedempte depressie spoor 195, zijn er nog een paar stukken Spaanse majolica in Sluis aangetroffen. Een tweede stuk lustermajolica betreft een archeologisch compleet bord van het type sp-bor-2 (zie afbeelding 4.17; cat. 22). De luster is in de bodem sterk verbleekt, waardoor het niet mogelijk is te zien of het goud- of koperlustermajolica betreft. Met strijklicht is te zien dat de decoratie het gehele bord heeft bedekt. Op de spiegel én de vlag zijn radiaal aangebrachte lijnen te zien met daartussen kleine spiraaltjes. Voor de decoratie is (nog) geen parallel bekend. De lusterwaar is zowel in Valencia als in Andalusische steden Sevilla en Malaga gemaakt, dus het is vooralsnog niet mogelijk te zeggen wat de precieze herkomt van dit is. Het bord dateert waarschijnlijk in de 16 e eeuw. 32 Rosen 2009b, 111. 33 Ibid. 40-42. 71 Afbeelding 4.15: Spaanse lustermajolica (1500-1600).Schaal 1:2. Afbeelding 4.16: Spaanse majolica (15001600).Schaal 1:4. Hiernaast zien we enkele losse scherven van het zogeheten yayal blue on white (zie afbeelding 4.18). De scherven hebben een kalkrijke, wat poederige scherf en een beige kleur. De scherven zijn bedekt met een dunne tinglazuur met daaroverheen een beschildering in blauw. 72 We zien concentrische cirkels en elkaar kruisende lijnen. Het hoogtepunt van de populariteit van yayal blue on white lag rond 1550.34 Er is nog een bodemfragment van een kommetje met een blauwe decoratie over een dun, wit tinglazuur aangetroffen (zie afbeelding 4.19; cat. 23). De bodem is licht hollend en de scherf is aan de binnen- en buitenzijde met een fijn penseel beschilderd. Het baksel is lichtgeel tot rossig van kleur en de scherf heeft een fijne structuur. Ook van deze scherf is nog niet duidelijk wat de precieze herkomst is, wel past het qua techniek en vorm in de Spaanse traditie. Afbeelding 4.17: Spaanse majolica (1500-1600).Schaal 1:2. 4.5.6 Portugese faience Slechts één faience fragment uit Sluis is afkomstig uit Portugal, het betreft een randfragment van een kom (zie afbeelding 4.20). Al in de eerste helft van de 16e eeuw is in Portugal tinglazuuraardewerk geproduceerd, maar Afbeelding 4.18: in de tweede helft van de 16e eeuw komt de faienceproductie pas goed op Portugese faience, gang onder invloed van immigranten uit Andalusië. In tegenstelling tot kom (1600Italië had Portugal geen netwerk van steden en plaatsen waar 1650).Schaal 1:2. tinglazuuraardewerk werd geproduceerd, maar concentreerde de productie zich in eerste instantie vooral in Lissabon. Waarschijnlijk aan het eind van de 16 e, maar zeker in het begin van de 17e eeuw zijn de Portugese plateelbakkers begonnen zich toe te leggen op het imiteren van het Chinese porselein dat zij van hun reizen naar de Oost terugbrachten in hun caraccas (in het Hollands verbasterd tot ‘kraken')35, een markt die de Nederlanders in 1602 grotendeels overnamen, eerst door middel van kaapvaart en al gauw geformaliseerd in de vorm van de V.O.C. De Portugese faience is meestal in monochroom blauw op een wit fond beschilderd, maar de kleuren mangaan en geel komen ook wel eens voor. De kwaliteit van het Portugese glazuur is anders dan die van het Franse/Italiaanse en het Nederlandse. Het Portugese glazuur is relatief dun, net als het Nederlandse, maar vertoont vaak meer putjes. De kleur van het glazuur kan gelig van tint zijn, zoals ook bij onze scherf uit Sluis het geval is, maar dat hoeft niet. Zowel de makers van de Portugese als de Nederlandse faience laten zich in de 17e eeuw voor een groot deel inspireren door de motieven en thema’s op het Chinese porselein, waardoor het onderscheid op basis van decoratie soms moeilijk te maken is. De wijze waarop de achterzijde van borden en kommen is beschilderd, is vaak het meest herkenbare verschil tussen de Nederlandse en de Portugese faience. 34 Lister and Lister 1987. 35 Luz Alfonso 1992. 73 Afbeelding 4.19: Chinees porselein (1600-1625).Schaal 1:2. 4.5.7 Chinees porselein Vanaf ca. 1600 komt, tegelijk met de oprichting van de VOC, de import van Chinees porselein op gang. In Sluis zijn twee fragmenten van dit vroege porselein aangetroffen (zie afbeelding 4.21). Het zijn voorwerpen met wanlidecoratie, genoemd naar de productieperiode onder de regerende Keizer Wan Li (1572-1620). Op de spiegel is vaak een Chinese tuin afgebeeld en de vlag is vaak in rechthoekige of ovale vakken verdeeld. Ook voor het Chinese porselein geldt dat de import via de zeehavensteden in het westen des lands verliep. 4.6 Conclusie De opgraving Sluis de Smeedtoren leverde een grote hoeveelheid laatmiddeleeuws en postmiddeleeuws aardewerk op, meer dan tweeëneenhalf duizend scherven. Echter het grootste deel hiervan, ca. tweeduizend stuks, zijn afkomstig uit een vermenging van verstoorde oude ophogingslagen, het stort en aanleg vlak. Door dit verstoorde karakter van deze grondpakketten was het niet zinvol dit te kwantificeren en is volstaan met een scan van dit materiaal. Hierbij zijn de bijzonder vondsten eruit gelicht, met als criterium dat ze ófwel een bijdrage leverden aan de kennis over de lokale typochronologie in de Late Middeleeuwen, ófwel bijzonder en zeldzame importen betroffen gerelateerd aan de internationale zeehandel in de Late Middeleeuwen en Vroegmoderne tijd. De aangetroffen importen zijn afkomstig uit het stroomgebied van de NoordDuitse rivieren Weser en Werra, de regio’s Beauvais en de Saintonge in het Franse Atlantische kustgebied, de Franse stad Nevers en mogelijk Rouen, het Iberisch Schiereiland en China. Een dikke vijfhonderd scherven zijn aan een volledige determinatie onderworpen, afkomstig uit vier gesloten contexten, te weten: een kleiwinningskuil (1325-1350), een aspot in vloer (13001500), een kuil met brandresten (1350-1400) en een gracht(?) (1350-1450). Het laatmiddeleeuwse steengoed en rood- en grijsbakkende aardewerk uit deze contexten is relatief goed bewaard, maar in sommige gevallen door verbranding aangetast. In de gracht is een bijzonder fragment van een 15e-eeuws bord in Spaanse majolica met lusterversiering aangetroffen, afkomstig uit de regio van Valencia. De vondsten die tot een vormtype zijn te reconstrueren uit de gesloten contexten én de bijzondere vondsten zonder context zijn afgebeeld in een catalogus volgens de richtlijnen van het Deventer Systeem. Zoals verwacht toont ook de opgraving Sluis de Smeedtoren wederom aan wat een bijzonder bodemarchief Sluis rijk is. De aansluiting op de internationale zeehandelnetwerken komt sterk naar voren, met onder de vondsten een duidelijk vroegere component dan we in meer noordelijke Nederlandse kust- en havenplaatsen gewend zijn. Luxe importen uit de 15 e eeuw zoals de Spaanse lusterwaar komen daar vrijwel niet voor. Dit is een gevolg van de kortstondige maar relatief vroege bloeiperiode van Sluis, na het inzakken van de laatmiddeleeuwse handelssteden Brugge en Gent. 74 5 Bouwmateriaal A.E. Gazenbeek 5.1 Datering(sproblemen) Anders dan bij de meeste andere vondstcategorieën, waarvan de gebruiksduur over het algemeen beperkt is tot – historisch gezien – relatief korte periodes, dient de levensduur van bouwmateriaal eerder in eeuwen dan in jaren te worden gerekend. Waar aardewerk misschien hooguit een generatie meegaat - veruit het meeste zal echter voor de eigenaar sneuvelen zullen gebouwen veelal meerdere generaties onveranderd blijven bestaan. Deze lange levensduur – niet noodzakelijkerwijs van het bouwwerk, maar wel van het bouwmateriaal – heeft ook gevolgen voor het hoe het materiaal in het archeologisch archief terechtkomt. Op afval ontstaan bij de bouw na, komt het meeste bouwmateriaal pas na verloop van langere tijd in archeologische contexten voor als gevolg van sloop, brand, stormschade, verbouw/herbouw etc. Daarbij zijn verschillende trajecten denkbaar, die ieder een specifiek beeld wat betreft depositie, kwaliteit en hoeveelheden opleveren. Daarbij is een verdeling te maken naar processen die langdurig zijn maar waarbij maar relatief weinig materiaal betrokken is, en processen die zeer kort duren maar zeer ingrijpend zijn. Een voorbeeld van het eerste is vorst- en stormschade. Stormen leveren bijvoorbeeld – op de zeer zware stormen na - kleine aantallen gebroken pannen op, die meestal in de directe omgeving van het gebouw belanden. De losse stukken dakpan die regelmatig in beerputten worden aangetroffen kunnen zo verklaard worden. Kortdurende maar ingrijpende processen zijn bijvoorbeeld brand, sloop en verbouw of herbouw. Deze processen leveren vaak veel afvalmateriaal op, waarvan echter lang niet alles op de site zelf blijft. Met name wegens de herbruikwaarde van bouwmateriaal wordt veel verwijderd zodat vaak alleen het onbruikbare afval overblijft. Ook wanneer materiaal achterblijft om bijvoorbeeld het terrein op te hogen of te egaliseren, blijft slechts een deel over van wat er oorspronkelijk is geweest, en dan vaak ook nog eens een specifiek deel. Het beeld wordt nog verder gecompliceerd door die bijzondere eigenschap van bouwmateriaal, haar herbruikbaarheid. Aangetroffen bouwmateriaal kan primair zijn verwerkt, of secundair of zelfs tertiair. Hoeveel tijd tussen deze gebruiksfasen zit is nauwelijks vast te stellen. Is het materiaal aangevoerd van elders, is het afkomstig van een verbouwing van het pand of van de sloop van een voorgaand pand? Dit gegeven heeft belangrijke consequenties voor de datering en de interpretatie van bouwmateriaal aangetroffen bij een archeologisch onderzoek. 5.2 Hoeveelheden In totaal zijn 218 fragmenten grofkeramiek verzameld, met een totaal gewicht van 312,477 kg, meer dan 330 fragmenten verbrand leem (36,212 kg)36 en 53 stuks natuursteen. Al het materiaal is geteld, gewogen en gedetermineerd op type. Verder is gekeken naar specifieke kenmerken van elk fragment, zijn van complete facetten de maat genomen en zijn bijzonderheden die verwijzen naar productie en gebruik beschreven. Tabel 5.1 Hoeveelheden materiaal grofkeramiek verbrand leem nat uurst een 36 aantal 218 329 53 gew icht (gr) 312.577 36.212 Het verzamelde verbrand leem omvat 329 fragmenten die voldoende groot waren om nader onderzoek te rechtvaardigen, en daarnaast honderden zeer kleine fragmenten en gruis, samen 11,802 kg, die niet verder onderzocht zijn. 75 5.3 Grofkeramiek Het grofkeramiek omvat uit vijf verschillende typen uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd: bakstenen, architectuurelementen, daktegels, dakpannen en plavuizen. Tot het grofkeramiek worden hier ook de drie fragmenten van wandtegels gerekend. Daarnaast is er een fragment Romeins grofkeramiek aangetroffen tussen het vondstmateriaal. In tabel 5.2 zijn deze typen nader gespecificeerd. Tabel 5.2 Verdeling grofkeramiek naar type type aantal gew icht (gr) LM E-NT bakst een zuil dakt egel 172 275.418 1 647 94 27.498 dakpan 2 328 vorst pan 2 1.274 10 6.911 3 134 282 312.310 plavuis t egel ROM im brex t ot aal 1 267 1 267 283 312.577 5.3.1 Baksteen Het vondstcomplex baksteen bevat uitsluitend handgevormde stenen van divers formaat en baksel. Van de 172 bakstenen is het grootste deel compleet (139 ex.), terwijl van de overige stukken het in 21 gevallen gaat om een kop. Slechts 12 fragmenten bezitten daardoor weinig of geen informatieve waarde. Van vrijwel alle bakstenen kon daarom of de volledige lengte-, breedte- en dikte maten, of alleen de breedte en dikte gemeten worden. De volledige stenen zijn opgenomen in Tabel 5.3 in Bijlage 3.2. Om de stenen onderling beter te kunnen vergelijken is ook hun volume bepaald. In figuur 5.1 is de volume van de stenen afgezet tegen hun gewicht. 76 4000,0 3500,0 3000,0 2500,0 2000,0 1500,0 1000,0 500,0 - 500000,0 1000000,0 1500000,0 2000000,0 2500000,0 3000000,0 3500000,0 Figuur 5.1. Spreidingsdiagram van de complete bakstenen naar gewicht (x-as, in gram) en volume (y-as, in mm3). De rode cirkel geeft het gemiddelde aan. Zeer globaal kan men stellen dat er een relatie bestaat tussen de volume van de steen en de ouderdom, waarbij de grootste stenen het oudst zijn. De vroegst bekende bakstenen uit Noordwest Europa dateren uit het eind van de twaalfde en het begin van de 13 e eeuw. Volumes per steen van 3.500 cm3 of meer lijken in deze periode gangbaar te zijn. In de daarop volgende eeuwen nemen de volumes af tot rond de 1.000 cm 3 of minder die heden gangbaar is. Bij deze algemene tendens tot verkleining moeten wel een aantal kanttekeningen geplaatst worden. Deze relatie lijkt vooral sterk te zijn in de Nederlandse en Vlaamse kustprovincies, verder landinwaarts is zij veel minder uitgesproken. Dit wordt mooi geïllustreerd door de keuren die de steden Leiden in Holland en Deventer in het Oversticht in respectievelijk 1527 en 1559 uitvaardigen betreffende het formaat van grote stenen. In Leiden moeten deze een volume van circa 1.270 cm 3 hebben, in Deventer dertig jaar later echter het dubbele, namelijk circa 2.460 cm 3.37 Een tweede probleem is dat er verhoudingsgewijs maar weinig harde gegevens zijn betreffende de datering van bakstenen. In de kustprovincies is er wel het nodige onderzoek gedaan, maar meer landinwaarts is dit veel minder, of helemaal niet, gebeurd. Evenmin is veel bekend over de handel in de Middeleeuwen in baksteen (en ander grofkeramisch bouwmateriaal). Uit schriftelijke bronnen is wel bekend dat grofkeramiek verhandeld werd, maar er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar het herkennen van materiaal dat verhandeld is. In sommige gevallen is dit materiaal wel direct herkenbaar, een mooi voorbeeld in deze vormen de zogenaamde IJsselsteentjes die vanaf de 15e eeuw langs de Hollandse IJssel werden geproduceerd en opvallen door hun klein formaat, circa 18x9x4,5 cm, en de meestal gele kleur. Het meeste materiaal laat zich echter beduidend minder makkelijk onderscheiden, wat op zich geen probleem zou hoeven te zijn, ware het niet dat de veranderingen in de maatvoering in verschillende regio’s niet synchroon verloopt. 37 Hollestelle 1961: 89-90. 77 De enige manier om met zekerheid vast te stellen of het om lokaal geproduceerde stenen gaat, of om materiaal dat van elders is aangevoerd, is het door middel van petrografisch en geochemisch onderzoek vast stellen wat de geografische herkomst van de gebruikte klei is. Tenslotte zijn de lange gebruiksduur, alsmede het hergebruik van bakstenen, factoren die het dateren van zowel stenen zelf, als van de bouwwerken waar ze deel van uitmaken, gecompliceerd maken. Zoals te verwachten is op een site waar continu bewoning heeft plaatsgevonden vanaf de Middeleeuwen tot het heden, zijn de onderzochte bakstenen diffuus in hun maatvoering. De kleinste steen meet 170 x 80 x40 mm (530 cm3), de grootste 305 x 135 x 70 mm (2.882 cm3). In figuur 5.2 zijn de complete bakstenen naar lengte weergegeven. Het betreft hier alleen de stenen die als monsters uit de verschillende muren, funderingen en vloeren zijn genomen. 25 23 19 20 14 15 12 9 10 6 5 1 0 1 2 1 7 7 5 5 2 2 3 1 1 1 0 0 0 0 0 1 170 175 180 185 190 195 200 205 210 215 220 225 230 235 240 245 250 255 260 265 270 275 280 285 290 295 300 305 0 12 Figuur 5.2. Complete bakstenen naar lengte in mm (x-as) en aantal (y-as). De grafiek laat duidelijk zien dat stenen met een lengte tussen 205 en 230 mm het meest voorkomen binnen het gebied dat is onderzocht. Kleine stenen, met lengtematen minder dan 200 mm komen, evenals grote stenen met lengtematen boven de 235 mm, beduidend minder vaak voor. Met name de allergrootste en kleinste stenen (>260 of <190 mm) zijn schaars. De grootste baksteen meet 305 x 135 x 7038 en kan vermoedelijk gedateerd worden in de 13e eeuw. 39 De stenen met lengtes tussen 250 en 275 mm zijn te dateren in de 14 e eeuw, of mogelijk nog vanaf het midden van de 13e eeuw.40 De grote massa van de stenen, met lengtes tussen 195 en 245 mm, is te dateren vanaf globaal het midden van de 14e eeuw tot in de 17e eeuw.41 De kleine stenen, met lengtes van minder dan 190 mm en vrijwel zonder uitzondering geel van kleur, zijn IJsselsteentjes en dateren uit de 15e eeuw en later. De datering van het grootste deel van de onderzochte bakstenen zou, op basis van de maten, globaal goed overeenkomen met de datering van het aardewerk afkomstig van de locatie. 38 Monster 51 Vergelijk Gent Bijloke ziekenzaal: midden 13 de eeuw (Laleman & Stoops 2008, 164-165) en Brugge (Wets 2008, 149). 40 Vergelijk Brugge Sint-Janshospitaal: 270 x 110 x 63, gedateerd tussen 1226-1241 (Wets 2008, 152 en 162) en Gent Bijloke oostvleugel 265 x 125/130 x 60, gedateerd tussen 1310 en 1330 (Laleman & Stoops 167-8). 41 Vergelijk Gent Kerk van de geschoeide Karmelieten (Lange Steenstraat) 250/270 x 120/130 x 50/60 mm: circa 1330; 240 x 110 x55 circa 1473-74 (Laleman & Stoops 2008, 170-173). 39 78 Een opvallende steen is een bijna vierkante steen van 120x115 mm. 42 De dikte van de steen bedraagt nu nog 56 mm, maar omdat de onderzijde sterke slijtage vertoont is de oorspronkelijke dikte waarschijnlijk iets meer geweest. Deze steen is duidelijk zo gevormd, zodat het gaat om een steen die specifiek gemaakt is voor een bepaalde toepassing. Daarbij moet dan gedacht worden aan een (ranke) kolom of zuil, mogelijk als deel van een sponning van een raam. Op zes bakstenen zijn sporen voorhanden die gerelateerd zijn aan de productie. 43 Het betreft in vijf gevallen indrukken van de vingers van de vormers die de pas gevormde stenen hebben vastgepakt. 44 Drie van deze stenen hebben bovendien op de onderzijde de indrukken van het stro waarop de vormlingen te drogen waren gelegd. 45 Bij een steen was aan de bovenzijde de indruk van een rek of frame te zien waarop of waarmee de pas gevormde stenen werden gekeerd.46 Dergelijke indrukken zijn inherent aan het handmatige productieproces. Dat ze niet vaker worden waargenomen, zowel in dit vondstcomplex als elders, heeft ongetwijfeld te maken met de aanwezigheid van mortelresten op de stenen (in Sluis op 95 van de 139 ex.), alsmede met beschadigingen van het oppervlak van de stenen, al dan niet veroorzaakt door het verwijderen van mortel. Naar baksels is alleen op macroscopisch niveau en zeer oppervlakkig gekeken. Het kleurenspectrum van de baksels varieert van lichtbruin, geel en oranje tot donkerrood, paars en grijs. De aanwezigheid van gele of geelrode stenen wijst op het gebruik van kalkrijke kleien en een relatief hoge baktemperatuur, daar kalk pas boven 1050 o de kleur gaat bepalen. Nogal wat stenen zijn tweekleurig, met een andere kleur in de kern als gevolg van variaties in de atmosfeer van de oven. Daarnaast zijn er relatief veel stenen hardgebakken, enkele zijn zelfs als klinker te benoemen, of door overhitting (deels) misvormd. Omdat veel van de stenen uit funderingen komen is dit niet verwonderlijk, want juist deze stenen werden wegens hun relatief dichte structuur bij voorkeur voor dergelijk werk gebruikt. Een aantal stenen heeft aan een of meerdere zijden een laagje glazuur dat ontstaan is door zout in de klei of door het neerslaan van het zout aanwezig in de rookgassen afkomstig van het turf dat als brandstof is gebruikt. 5.3.2 Zuil Naast de hierboven beschreven, meer of minder vierkante baksteen, bevat het vondstcomplex een ronde baksteen met een doorsnede van 115 mm en een resterende dikte van 55 mm (afbeelding 5.1).47 De zijkant is aangestreken met een dunne laag kalk en rood beschilderd. Omdat het oppervlak van de zijkant deels (zwaar) beschadigd is, is niet vast te stellen of deze bewerking de gehele zijkant heeft omvat of slechts een deel. Waar dit zuiltrommeltje deel van heeft uitgemaakt is onduidelijk. Niet met zekerheid is vast te stellen of er een of meerdere groeven voor de inzet van vensterglas zijn geweest, maar de aanwezigheid lijkt echter niet waarschijnlijk omdat de beschadigingen relatief ondiep lijken te zijn en een groef een bepaalde diepte moet hebben om effectief te kunnen zijn. Een herkomst uit een venster lijkt daarom wat minder waarschijnlijk. De beschildering doet ook eerder vermoeden dat het stuk afkomstig is van een toepassing in een interieur. 42 Vondstnummer 162 43 Vondstnummers M10, M24, M49, M52, M66 en M 118. Vondstnummers M 10, M 24, M 52, M 66 en M 118. 44 45 Vondstnummers M 10, M 52 en M 118. 46 Vondst nummer M 49. 47 Vondst nummer 88 79 Afbeelding 5.1. Element van een zuil, uitgevoerd in grofkeramiek. 5.3.3 Daktegels en dakpannen De techniek om dakpannen te maken is aan het einde van de Oudheid zeker niet met de Romeinen verdwenen, maar is, weliswaar op kleine schaal – steeds in gebruik gebleven. Tegulae naar Romeins model zijn tot in de 12e eeuw gebruikt, en mogelijk ook gefabriceerd.48 Daarnaast is nog lange tijd gebruik gemaakt van echte Romeinse tegulae, als spolia van sites gehaald samen met ander bouwmateriaal.49 Over de achtergronden van het gebruik van dit ‘Romeins’ materiaal is echter nog weinig bekend. Verondersteld wordt dat het gerelateerd is aan belangrijke gebouwen, maar dit is dan zeker niet overal zo geweest, want uit London is bijvoorbeeld een site bekend waar deze middeleeuwse variatie op de tegula is aangetroffen in de context van een haven c.q. kade.50 Op een bepaald punt stapt men echter over op het gebruik van daktegels en holle en bolle pannen (paters en nonnen). Deze overgang lijkt zich in korte tijd te hebben voltrokken. Hesse gaat er van uit dat daktegels en een voorvorm van holle en bolle pannen rond 1000 de pannen naar Romeins model verdringen. 51 In de 12e en 13e eeuw lijken daktegels en holle en bolle pannen de norm te zijn. Voor de Noordelijke Nederlanden is vastgesteld dat holle en bolle pannen vooral ten noorden en ten oosten van de Rijn en de 48 Hesse geeft een gebruik in Noord Duitsland tot circa 1000 aan (Hesse 2005, 224), volgens Vince et al komen ze in London voor in contexten uit de late 12e eeuw, overigens samen met daktegels (Vince, Pearce & Armitage 1981, 361) 49 Deventer levert wat het gebruik van spolia ook mooie voorbeelden: een dakpanstempel van het Tiende Legioen en aquaduct marmor verwerkt in een romaanse woning (o.a Bogaers 1967, Grewe 1993) 50 Vince, Pearce & Armitage 1981, 361 51 Hesse 2005, 224 80 Gelderse IJssel voorkomen en dat ten zuiden van deze rivieren daktegels overheersen. 52 Verder naar het zuiden, in noord en midden Frankrijk komen holle en bolle pannen echter wel weer voor, overigens naast platte daktegels.53 Zeeland maakt deel uit van de zone, waartoe ook Vlaanderen, Holland en Utrecht behoorden, waarin vrijwel alleen daktegels werden gebruikt. Vanaf het midden van de 14e eeuw verdwijnen de daktegels en komen pannen op die de losse holle en bolle pannen in een pan combineren. Deze Krempziegel of Hildesheimer pannen kunnen als voorlopers gezien worden van de Boomse of Hollandse pannen die vanaf 1500 in korte tijd het daklandschap gaan overheersen. In totaal zijn 98 fragmenten van dakpannen, -tegels en nokvorsten verzameld tijdens het onderzoek. Op twee fragmenten van Boomse of Hollandse pannen en twee fragmenten van nokvorsten na, betreft het uitsluitend fragmenten van daktegels. De verhouding tussen pannen en tegels zou geïnterpreteerd kunnen worden als een aanwijzing dat de contexten waaruit het materiaal komt middeleeuws moeten zijn. Echter, bouwmateriaal kent, zoals in de inleiding bij dit hoofdstuk al is aangegeven, een lange gebruiksduur, zodat het vrijwel uitsluitend voorkomen van daktegels in het vondstcomplex ook geïnterpreteerd zou kunnen worden als een aanwijzing dat daken gedekt met tegels nog heel lang hebben gefunctioneerd in Sluis. Er zijn drie (vrijwel) complete daktegels, terwijl van ongeveer de helft tenminste een volledige breedte aanwezig was. De drie complete exemplaren meten 225x155x16 mm (V-nr. 38), 240x155x14 (V-nr. 40) en 225x140x15 mm (V-nr. 82). De breedte van de daktegels ligt tussen de 140 en 170 mm, de gemiddelde breedte van de 39 exemplaren bedraagt 155 mm. Dertig fragmenten hebben aan de achterzijde een nok om de tegel aan een lat te kunnen hangen, maar bij slechts een fragment, zonder nok, is een – voorgevormd – spijkergat waargenomen.54 Wel hebben veel fragmenten resten van mortel op de boven of onderzijde. Geconcludeerd mag daarom worden dat de meeste daktegels los op het dak lagen en onderling bevestigd werden met mortel. De complete daktegel uit vondstnummer 40 (lengte 240 mm) laat een strook van 35 tot 155 mm vanaf de bovenzijde zien die bedekt is met mortel. Aan de onderzijde sluit deze strook niet geheel aan op een strook die geglazuurd is. Deze strook is circa 50 mm hoog en bedekt de gehele onderzijde. Dit komt overeen met ongeveer twintig procent van het oppervlak van de daktegel. 52 Kipp 1990: 92 53 Zie bijvoorbeeld Jeannin en Bonvalot 2009. 54 Vondstnummer 38. 81 Afbeelding 5.2 Complete daktegel vondstnummer 40. In zijn geheel is bij 13 fragmenten deze geglazuurde strook waargenomen, waarbij de hoogte varieerde tussen 40 en 80 mm, maar de meeste exemplaren circa 50 mm bedraagt. Deze strook was het enige deel van de tegel dat naar boven toe vrij lag, en dus beschermd diende te worden. Hoofdzakelijk is zoutglazuur gebruikt, dat incidenteel met ijzer bruin gekleurd was. In een geval is mangaan aan het glazuur toegevoegd.55 Evenals bij de bakstenen, komen ook bij daktegels sporen van bewerking voor. Een daktegel heeft een snijspoor gerelateerd aan het aanbrengen van de nok en enkele indrukken van vingers.56 Indirect zijn de indrukken van een hondenpoot op een fragment ook gerelateerd aan de productie, daar ze ontstaan zijn tijdens het drogen van de daktegels, Gezien de diepte van de indrukken, waren de daktegels al redelijk droog toen de hond er overheen liep. Dit zou kunnen betekenen dat de tegels al enige tijd op het droogveld lagen, maar zou ook een aanwijzing kunnen zijn dat relatief droge klei bij het vormen werd gebruikt. 55 Vondstnummer 197. 56 Vondstnummer 191. 82 Afbeelding 5.3 Indrukken van een hondenpoot op daktegel vondstnummer 67. Er zijn twee fragmenten als nokvorsten gedetermineerd, maar van slechts een exemplaar is dit geheel zeker. Het betreft een hoekfragment in een oranje baksel, zonder glazuur. 57 Het tweede fragment betreft ook een deel van een hoek, maar de aanzet van een boog ontbreekt. De dikte, en de overeenkomst van het baksel met dat van het andere fragment, doen vermoeden dat het ook om een deel van een nokvorst gaat.58 Evenals het andere exemplaar is ook dit exemplaar niet geglazuurd. Keramische nokvorsten werden behalve op daken gedekt met pannen ook gebruikt op daken gedekt met daktegels of leien. 5.3.4 Plavuizen Tussen het vondstmateriaal bevinden zich acht complete plus 2 fragmenten van plavuizen. Alle stukken zijn uitgevoerd in rood bakkende klei. Drie complete exemplaren hebben geen glazuurlaag en meten 170-175x170-175x30-31 mm (oppervlak circa 300 cm 2). De datering van deze plavuizen ligt globaal tussen 1400 en 1500. De overige zeven exemplaren hebben op de bovenzijde een dunne witte sliblaag met loodglazuur, dat bij zes exemplaren door het toevoegen van koperoxide groen gekleurd is. 57 Vondstnummer 147 58 Vondstnummer 82. 83 De complete plavuizen meten 95x95x21 mm (oppervlak 90 cm 2), 105x105x 18-22 mm (4 ex., oppervlak 110 cm 2), van de twee fragmenten kon alleen een dikte worden vastgesteld: 16 en 17 mm. Een van de complete plavuizen is driehoekig, de overige zijn vierkant van vorm. Het dateren van deze plavuizen is enigszins problematisch. Monochrome plavuizen lijken wat jonger te dateren dan figuratieve plavuizen, die al vanaf de 13e eeuw voorkomen. In Engeland lijken monochrome plavuizen in de late 14e en in de 15e eeuw populair te zijn geworden, waarbij een aanzienlijk deel vermoedelijk uit de Nederlanden werd geïmporteerd. 59 In ’s-Hertogenbosch komen monochrome plavuizen al vanaf het eind van de 13e eeuw voor, maar dit zijn kleine exemplaren met oppervlaktes tussen 20 en 80 cm 2 en diktes die in het algemeen beneden de 20 mm liggen.60 Wat grotere exemplaren lijken pas vanaf het begin van de 15 e eeuw voor te komen. In Amsterdam komen de kleine plavuizen vrijwel niet voor, er zijn slechts twee exemplaren aangetroffen die gedateerd worden in de eerste helft van de 13 e eeuw. 61 De dikte van deze twee exemplaren ligt rond de 20 mm. Iets grotere, en vooral dikkere, exemplaren komen in grotere aantallen voor tussen 1400 en 1550. Een datering van de plavuizen met glazuur aangetroffen in Sluis die na 1400 ligt, lijkt daarom voorlopig de beste optie. De plavuizen met een figuratief karakter lijken aanvankelijk vooral in kerken, kloosters en adellijke huizen te zijn gebruikt, de monochrome plavuizen werden vanaf het begin ook toegepast in – stedelijke – woonhuizen. 5.3.5 Wandtegels Tussen het verzamelde materiaal bevinden zich drie fragmenten van wandtegels, allen vervaardigd van witbakkende klei. Een fragment is afkomstig van een industrieel vervaardigde tegel, is monochroom roomwit van kleur en heeft geen decor. 62 De dikte van dit randfragment bedraagt 5,8 mm. De datering is late 19e of 20e eeuw. De twee overige fragmenten zijn afkomstig van Hollandse tegels en hebben een blauw decor op een witte ondergrond. Een fragment omvat het middendeel van een tegel met een dikte van 11 mm, waarop het hoofd en een deel van het bovenlichaam van een man (of kind?) die een hoorn vasthoudt, is te zien. 63 Er is geen randversiering te zien, de lege ruimte boven het hoofd is zeer ruim. Vermoedelijk betreft het daarom een fragment van een type tegel dat in de tweede helft van de 17 e eeuw populair was. Op deze tegels komen alleen in het midden kleine figuren voor, veelal een enkel persoon, met op de hoeken kleine spinnen- of bijenkopjes, ossenkoppen. Ook tegels zonder hoekversieringen zijn bekend. Veel voorkomende motieven zijn soldaten, kinderspelen en alledaagse taferelen. Het tweede fragment is beter bewaard en bestaat uit de rechter benedenhoek van een tegel met een dikte van 11,3 mm.64 Van het motief is voldoende bewaard om de oorspronkelijke tegel te kunnen reconstrueren. Het betreft een tulp omgeven door een randmotief in de vorm van een accolade. De hoeken zijn opgevuld met delen van een bladmotief dat alleen volledig zichtbaar wordt wanneer vier tegels in een kwadraat worden geplaatst. Een vrijwel identieke tegel wordt bij van Salem en Hollem afgebeeld en gedateerd in de eerste helft van de 17 e eeuw.65 Een vergelijkbare tegel, waarbij in de hoeken een wan li motief is geschilderd, wordt bij Betts & Weinstein gedateerd tussen 1620 en 1660. 66 59 Stopford 2006, 93-94. 60 Janssen 1986, fig. 13. 61 Gawronski & Veerkamp 2005, 129-131. 62 Vondstnummer 128. 63 Vondstnummer 123. 64 Vondstnummer 128. 65 Van Salem & Hollem 1987, 62, catalogusnr. 186. 66 Betts & Weinstein 2010, 126, catalogusnr 189. 84 Afbeelding 5.4 Twee fragmenten van Hollandse wandtegels. Links vondstnummer 123, rechts 128 5.3.6 Romeinse imbrex Wellicht het meest opvallend stuk aangetroffen tussen het verzamelde materiaal, betreft een fragment van een Romeinse imbrex.67 Een imbrex is de bolle pan (een in de lengte gehalveerde cilinder) die de ruimte tussen twee naast elkaar liggende tegulae (platte pannen met aan de zijkanten omhoog staande flenzen) overbrugt. In de Romeinse tijd waren dakbedekkingen bestaande uit grofkeramiek, zeker vanaf het begin van de 2 e eeuw, zeer gangbaar, niet alleen op gebouwen met een zekere status zoals villae, overheids- en sacrale gebouwen, maar ook op gewone gebouwen in zowel urbane als rurale contexten. Het materiaal is na de Romeinse tijd verzameld voor hergebruik, aanvankelijk nog in de primaire functie die het oorspronkelijk gehad heeft, later vooral als los puin dat in funderingen en als vulling van bekistingsmuurwerk is gebruikt. Dit hergebruik is feitelijk doorgegaan totdat de beschikbare bronnen uitgeput raakten, welk tijdstip varieerde, afhankelijk van de oorspronkelijk aanwezige bebouwing en de bouwkundige ontwikkelingen in de post-Romeinse tijd binnen het betreffende gebied. In de meeste regio’s lijken de voorraden te zijn uitgeput in de Volle Middeleeuwen, waarbij het einde van het hergebruik mogelijk lijkt samen te vallen met de (hernieuwde) opkomst van de productie van grofkeramiek aan het begin van de 13e eeuw.68 De herkomst van het fragment uit Sluis is moeilijk te bepalen, in principe kan elke Romeinse site in de omgeving de bron zijn geweest. Ook over de toepassing kan weinig gezegd worden, daar het stuk aangetroffen is tijdens de aanleg van het vlak in het centrale en noordoostelijke deel van werkput 5, samen met enkele plavuizen en een aanzienlijk aantal fragmenten van daktegels. 67 Vondstnummer 82, aanleg vlak 1, centraal en noordoostelijke deel. 68 Een mooi voorbeeld is het gebruik van Romeinse spolia van grofkeramiek in de stiepen van de eerste, nog grotendeels in hout opgetrokken, huizen van Nieuwstadt, een in de 13 de eeuw gestichte stad nabij Sittard. Naast fragmenten van Romeinse dakpannen waren ook fragmenten van amforen gebruikt. De bulk van de stiepen bestond echter uit delen van bakstenen die waarschijnlijk contemporain waren met de stichting van de stad (Gazenbeek 2013) 85 5.4 Verbrand leem Leem is een van de meest universele bouwmaterialen die er zijn, en wordt dan ook al vanaf het Neolithicum gebruikt. Het plastische karakter van het materiaal maakt het mogelijk om het op vele manieren en in vele vormen te verwerken. De mogelijkheid om het door bakken tot kunststeen om te vormen maakt het mogelijk om het te verwerken in vormen die zelfs onder inwerking van water en vorst hun structuur behouden. Het is in deze vorm dat we het materiaal vrijwel uitsluitend terug vinden. In toepassingen waarin het verwerkt is zonder bakken, keert het, wanneer het niet beschermd wordt tegen vocht, al snel weer terug tot de oorspronkelijke vorm. Het beschermen van muren opgetrokken in leem is echter relatief eenvoudig, met aan de onderzijde een (ondiepe) stenen sokkel tegen optrekkend vocht, een kalklaag aan de buitenzijde tegen regen en een afdekking aan de bovenzijde tegen vanaf het dak indringend vocht. 69 Mits goed beschermd kan leem enkele honderden jaren meegaan, maar vanaf het moment dat onderhoud achterwege blijft, begint de aftakeling. Bij toepassingen waarin leem in het horizontale vlak is verwerkt, bijvoorbeeld bij vloeren, is de kans dat deze in situ behouden blijven groter dan bij verticale toepassingen, zoals wanden. De kans dat dergelijke toepassingen behouden blijven is dus gering, alleen wanneer het gebouw in zijn geheel behouden blijft, zoals bij historische gebouwen uitgevoerd in vakwerk, ‘stampflehm’ of adobe blijft iets van deze bouwtechniek zichtbaar.70 Onder bepaalde omstandigheden echter, blijven fragmenten van dergelijke constructies bewaard, met name wanneer een gebouw door brand is beschadigd of verwoest. Dit verbrande leem wordt ook wel hutteleem genoemd, maar deze term is enigszins misleidend, daar verbrand leem bijvoorbeeld ook ontstaat bij ovens en haarden. Verder moet er op gewezen worden dat de verschillende bouwtechnieken – vakwerk of massief leem – bij brand niet leiden tot gelijke hoeveelheden verbrand leem. De beschikbaarheid van brandstof in de wand, zoals bij vakwerk waar tussen het houten geraamte vlechtwerk is gespannen, betekent dat zowel hogere temperaturen als een langere brandduur worden bereikt, dan in een wand van massief leem, waar brandstof alleen buiten de wand aanwezig is. Anders dan bij vakwerk, zal bij een dergelijke wand uitsluitend een oppervlakkige verhitting plaatsvinden en bovendien alleen wanneer voldoende brandstof zich in de directe omgeving van de wand bevindt. Vrijwel al het verbrande leem dat wordt aangetroffen heeft dan ook de indrukken van vlechtwerk of balken die deel hebben uitgemaakt van een vakwerkconstructie. Mogelijk zijn dus constructies uitgevoerd in een massieve leembouwwijze, ondervertegenwoordigd in ons vondstenspectrum, waarmee deze bouwtechniek onzichtbaar blijft. Het materiaal van Sluis vorm hierop geen uitzondering.71 Van de 329 onderzochte fragmenten verbrand leem, hebben 270 tenminste één bewerkt vlak of indrukken van hout, zodat vastgesteld kon worden hoe het mogelijk was verwerkt. Het overige materiaal is te gefragmenteerd of te amorf van vorm om vast te kunnen stellen op welke wijze het oorspronkelijk is verwerkt. Bij 39 fragmenten was een negatief van een staak (deel van het vlechtwerk) of de indruk van een balk of plank te zien. Bij een verdere 23 exemplaren was een scherpe, rechte, rand aanwezig, die ongetwijfeld gerelateerd is aan de aanwezigheid van een balk aan deze zijde. Tenslotte hadden negen exemplaren een wig vorm, waarbij de stompe zijde veelal glad was. De overige fragmenten hadden alleen een afgestreken vlak, waarbij de strijkrichting veelal nog goed te bepalen was. 69 Een goede, zij het soms wat technische, inleiding in de leembouw vormt het handboek Lehmbau-Praxis van Röhlen & Ziegert (2010). 70 Stampflehm (Duits), cobb (Engels) of pisé (Frans) zijn de gangbare termen waaronder deze techniek bekend is. Haslinghuis (Haslinghuis 1953, 335) vermeldt stampaarde als Nederlands equivalent, maar deze term wordt nauwelijks gebruikt. Gekozen is om hier het Duitse Stampflehm te hanteren, dat beter aansluit bij de internationaal gebruikelijke terminologie. 71 Het betreft materiaal dat uit slechts één spoor komt, 71. Vondstnummers 149, 153 en 160 plus Monster 100. 86 Opvallend was dat bij veel van deze laatste fragmenten ook het tegenover liggende vlak meer of minder plat was, maar met een wat ruwer oppervlak of met indrukken van plantaardig materiaal, vermoedelijk stro. De gemiddelde dikte van deze vlakke stukken is 35 mm, waarbij het dunste stuk 12 mm en het dikste stuk 66 mm meet. Waar indrukken van het vlechtwerk zichtbaar zijn, lijkt het er op dat de fragmenten langs dit vlechtwerk zijn afgebroken. Bij dertien fragmenten kon de diameter van de staken van het vlechtwerk worden vastgesteld. Deze lag tussen 6 en meer dan 34 mm, waarbij het steeds ging om rond, en voor zover dit bepaald kon worden, om ongeschild hout. In een geval was duidelijk te zien dat het ging om een in de lengte gekliefde staak, met een doorsnede van 14 x >18 mm. Dergelijke staken werden op afstand van, maar parallel aan, elkaar horizontaal of verticaal bevestigd in het geraamte van de dragende constructie van het gebouw. Zij dienden als dragers voor de onbewerkte staken die dicht op elkaar, haaks en alternerend er tussen gevlochten werden. Op dit vlechtwerk werd het leem, vermengd met gehakseld stro of vergelijkbaar plantaardig materiaal, aangebracht. Het materiaal dat verzameld is, laat al deze aspecten van een constructie uitgevoerd in vakwerk zien, maar de stukken zijn helaas te klein en te gering in aantal om meer zicht te krijgen over hoe de constructie waaruit zij afkomstig zijn er precies heeft uitgezien. Aannemelijk is wel dat het van hetzelfde gebouw komt, niet alleen omdat al het materiaal uit één spoor komt, maar ook omdat de gebruikt leem erg homogeen van samenstelling is. Alle fragmenten bestaan uit een fijnzandige klei waar plantaardig materiaal doorheen is vermengd (zie Afbeelding 5.5). In verschillende stukken waren (fragmenten van) schelpen van mossels te zien en in een fragment een stukje zandsteen. Dit laatste is waarschijnlijk in de klei terechtgekomen tijdens het mengen en kneden op de grond voorafgaand aan het aanbrengen. De schelpen duiden er op dat een jonge, nog kalkrijke, klei is benut als grondstof. Op zich is het niet verwonderlijk dat een dergelijke, vermoedelijk nog slappe, klei wordt gebruikt, daar deze al over meer of minder voldoende plasticiteit beschikt om zonder veel bewerking aan te kunnen brengen. Nadeel van een dergelijke klei is wel, dat de krimp bij het drogen aanzienlijk kan zijn, mogelijk is daarom ook relatief veel plantaardig materiaal aan de klei toe gevoegd. De herkomst van de klei is zeer zeker lokaal. Zoals hierboven al is aangehaald, komt al het materiaal uit hetzelfde spoor, een kuil waarvan vermoed wordt dat deze oorspronkelijk waarschijnlijk gegraven bij het winnen van klei. Aan de hand van het aardewerk dat eveneens in de kuil is aangetroffen, wordt de inhoud gedateerd als stammende uit de tweede helft van de 14e eeuw. 87 Behalve het aardewerk, dat duidelijk secundair verbrand was, is er nauwelijks ander materiaal aangetroffen in deze kuil. Gezien de combinatie van verbrand leem en aardewerk, is het niet onwaarschijnlijk dat het hier gaat om de restanten van een huis, of in ieder geval een deel daarvan, dat is afgebrand. Het valt dan ook op, dat er geen stenen dakbedekkingsmateriaal is aangetroffen. Kan dit als een aanwijzing worden gezien dat het gebouw nog gedekt was met organisch materiaal zoals riet, stro of houten dakspanen? Onwaarschijnlijk is dit niet, daar organisch dakbedekkingsmateriaal, ondanks het brandgevaarlijke karakter, lang in gebruik is gebleven, veelal tot het ongenoegen van stadsbesturen, die bij herhaling door middel van verordeningen en subsidies trachten de eigenaren over te halen hun huis te verstenen. 72 5.5 Natuursteen In totaal zijn 53 stuks natuursteen onderzocht, waarbij gekeken is naar soort, vorm en eventuele gebruiks- of bewerkingssporen. De stukken zijn geteld en deels ook gewogen. Niet gewogen zijn de monsters genomen uit het straatje (spoor 71 in werkput 4), die in een later stadium zijn onderzocht. In principe is bij elk stuk met behulp van een kaphamer een vers breukvlak gemaakt, alleen bij gebruiksobjecten is dit achterwege gelaten. De soort is macroscopisch bepaald, wanneer nodig is het betreffende stuk nader onderzocht met behulp van een loep (vergroting 6 of 15 x) en/of verdund zoutzuur. Soortbepaling is uitsluitend op een algemeen niveau uitgevoerd, gedetailleerd onderzoek waarbij een nauwkeurige toeschrijving naar herkomst mogelijk zou kunnen worden bepaald, viel buiten de mogelijkheden van dit onderzoek. Het grootste deel bestond uit natuurlijke stukken in de vorm van keien of grind (tabel 5.3). Een kleiner deel bestaat uit breuksteen, waarvan veruit het grootste deel sterk verweerd is, zodat wellicht eerder gesproken kan worden van keien. Slechts zes fragmenten zijn direct toe te schrijven aan bouwmateriaal of gebruiksobjecten. 72 Zie hierover bijvoorbeeld De Meyer en Van den Elzen 1982. 88 Tabel 5.3 Verdeling natuursteen naar soort en vorm. nat uurlijk breukst een bouwmateriaal gebruiksobject totaal gabbro 1 1 basalt 2 2 t efriet gneis 2 3 2 3 serpent iniet 1 1 kwart siet 1 1 vuurst een 17 17 bont zandst een 1 veldst een kolenkalkst een kalkst een 1 14 14 1 1 1 leist een 1 1 divers 5 totaal 31 3 4 5 16 3 3 53 5.5.1 Soorten en herkomst natuursteen Het natuursteen is ruwweg in te delen in gesteentes met een vulkanische genese (gabbro, basalt en tefriet), metamorfe genese (gneis, serpentiniet, kwartsiet en leisteen), sedimentaire genese (vuursteen, bontzandsteen, veldsteen en (kolen)kalksteen). Hieronder worden ze in bovenstaande volgorde besproken. 5.5.1.1 Vulkanische gesteentes De vulkanische gesteentes zijn beperkt tot vijf stuks, waarvan twee stukken afkomstig zijn van maalstenen van tefriet. Tefriet is een basalt met een vesiculaire structuur die ook wel als basaltlava, Eifelsteen of nefeliniet wordt aangeduid. De vesiculaire structuur en de afwezigheid van kwarts maken deze steensoort uitermate geschikt voor het gebruik als maalsteen, waarvoor het dan ook al vanaf het Neolithicum wordt toegepast. Als bouwsteen is tefriet, buiten de gebieden van herkomst, alleen in zeer beperkte zin secundair gebruikt, waarbij het steeds gaat om hergebruik van maalstenen. Het meest voor de hand ligt een herkomst uit de Eifel, en dan met name uit de groeves rond Mayen en Ettringen, die vanaf het Neolithicum tot in de 20 e eeuw in gebruik zijn gebleven.73 Meer westelijk in de Eifel, rond Daun en Gerolstein, is eveneens over langere tijd, maar met name in de Vroege en Late Middeleeuwen, tefriet gewonnen voor het gebruik als maalsteen.74 Elders in West-Europa komt tefriet voor in het Centraal Massief van Frankrijk, de monding van de Duero in Portugal en op verschillende locaties in het Middellandse zee gebied. Terwijl de relatief korte afstand tussen de Eifel en Sluis, en de goede transport mogelijkheden over de Rijn, het aannemelijk maken dat het aangetroffen tefriet afkomstig is uit de Eifel, kan dit echter alleen met zekerheid vastgesteld worden na geo-chemisch onderzoek. Ook het basalt en het gabbro zijn zeer waarschijnlijk afkomstig uit dezelfde omgeving als het tefriet, maar dan meer specifiek uit het dal van de Rijn tussen Andernach en Bonn. Hier bevindt zich aan weerszijden van de Rijn een zone met vulkanen die hoofzakelijk zijn opgebouwd uit basalten en trachieten. De bekendste van deze vulkanen is wellicht de Drachenfels, direct aan de Rijn gelegen bij Königswinter. 73 Mangartz 2008 74 Mangartz 2008, 129, Abb. 48. 89 Binnen deze zone is aan weerszijden van de Rijn al vanaf de Romeinse tijd basalt gewonnen. Daarbij is zowel ‘verse’ steen in steengroeves gebroken, als materiaal dat op de hellingen en in de Rijnbedding lag verzameld.75 Andere herkomstgebieden in West-Europa zijn het Centraal Massief in Frankrijk, Hessen in Duitsland en Ulster. 5.5.1.2 Metamorfe gesteentes Tot de metamorfe gesteentes behoren het gneis, het serpentiniet, het kwartsiet en het leisteen. Met negen fragmenten vormen ze een relatief kleine groep die bovendien een zeer diffuse herkomst heeft. Het gneis en het kwartsiet (vier fragmenten) zijn in de vormen van keien aangevoerd uit vermoedelijk het stroomgebied van de Rijn, waarbij dan behalve aan materiaal afkomstig van grindbanken ook gedacht moet worden aan materiaal uit de stuwwallen. Het leisteen is vermoedelijk afkomstig uit groeves in het Ardennen-Eifel massief of eventueel uit de Hunsrück. Het meest interessant is het serpentiniet. Het betreft een plaat, gebruikt als maalsteen, die vermoedelijk in een groeve gewonnen is (zie afbeelding 5.6). Mogelijk herkomstgebieden zijn de Alpen, en kleinere voorkomens in het Sauerland en in Zweden. Afbeelding 5.6. Serpentiniet. 75 Voor de winning in steengroeves zie bijvoorbeeld Mangartz 1998 of Röder 1974. Voor het verzamelen van materiaal uit hellingen en rivierbedding, zie Gazenbeek 2012b en 2013. 90 Afbeelding 5.7. Gerold vuursteen, afkomstig uit een kustnabije omgeving. 5.5.1.3 Sedimentaire gesteentes De grootste groep wordt gevormd door de sedimentaire gesteentes, wat veroorzaakt wordt door de stukken vuursteen en veldsteen die als monster uit het straatje zijn verzameld. Het vuursteen bestaat uitsluitend uit mooi afgeronde keien waarvan een deel een fijn gebutst oppervlak heeft (zie afbeelding 5.7). De meeste stukken zijn grijs van kleur, zeer fijnkorrelig en hebben zeer kleine ijzeroxide (en pyriet?) concreties of wat grotere lichtgrijze vlekken. Enkele stukken zijn bijna zwart van kleur, met kleine lichte grijze vlekken. Ook deze stukken hebben een zeer fijnkorrelige structuur, echter voor zover dit kon worden vastgesteld, zonder ijzeroxide vlekken. De vorm, en de structuur van beschadigingen aan de buitenzijde, zijn vrijwel zeker het resultaat van kusterosie uit de oorspronkelijke gesteenteformatie en vervolgens door horizontaal transport over de bodem door de branding. Mogelijke herkomstgebieden zoude de Franse Kanaalkust zuidwaarts van Cap Griz Nez tot voorbij de monding van de Seine, de tegenoverliggende Engelse Kanaalkust en de Oostzee, en dan met name delen van de oostkust van Jutland, aangrenzende Deense eilanden en Rügen. Hoe dit materiaal naar Sluis is gekomen is niet direct duidelijk. Mogelijk is het als ballast meegenomen door zeilschepen die op deze regio’s voeren. Ook het stuk bontzandsteen betreft een gerolde kei. Bontzandsteen komt in Noord-west Europa als gesteente aan de kust echter vrijwel niet voor (uitgezonderd Helgoland). Wel komt dit type steen voor in het stroomgebied van de Rijn, en dan met name in delen van het stroomgebied van de zijrivieren Saar, Moezel en Main en verder in de Vogezen. Ook komt het in delen van de vallei van de Weser voor, waar het overigens op grote schaal geëxploiteerd werd, deels voor de export naar de Nederlanden. 91 Het veldsteen bestaat uit breuksteen, dat deels echter is afgerond. Enerzijds is deze afronding ontstaan door de toepassing in een straatje, anderzijds is het ook een gevolg van de aard van het gesteente. Veldsteen is een zandsteen uit het Ieperiaan met een groengrijze kleur en kenmerkende glauconiet korrels en/of bruinkool lensjes. Door onvolledige verkiezeling ontstaan hardere knollen en lenzen in de verder zachte lagen, zodat maar een deel van die lagen bruikbaar zijn als bouwsteen. Bovendien is een deel van de afzetting geërodeerd en als afgeronde stenen terecht gekomen in latere afzettingen. De herkomstgebieden liggen WestVlaanderen, Henegouwen, Oost-Vlaanderen en Brussel, in een boog die van Brugge over het Pajottenland naar Brussel loopt. Binnen deze zone komt veldsteen discontinu in de bovengrond voor. Vanuit de locaties waar het gesteente meer of minder dagzoomt werd het vanaf de Middeleeuwen vooral naar de aan natuursteen arme gebieden ten noorden verhandeld, tot in Zeeuws-Vlaanderen.76 De kalkstenen zijn beperkt tot twee kleine fragmenten, waarvan echter slechts één fragment met zekerheid gedetermineerd kon worden. Het betreft een gebroken fragment kolenkalksteen, dat te weinig onderscheidende kenmerken heeft om het nader te kunnen determineren. Ongetwijfeld is het stuk echter afkomstig uit de afzetting uit de Scheldevallei waar deze steen op grote schaal al vanaf de Romeinse tijd is geëxploiteerd. Samenvattend kan gesteld worden dat de geografische herkomst van het natuursteen aangetroffen in Sluis, breed is. Al het materiaal is aangevoerd van elders, waarbij het veldsteen en het kolenkalksteen uit het directe achterland van de Scheldevallei komt. Van verder weg komt het vuursteen, waarvan de herkomst waarschijnlijk of de Kanaalkust, of de Oostzee is. Uit het gebied van de Oostzee komt mogelijk ook het serpentiniet, maar dit gesteente kan ook afkomstig zijn uit Duitsland of de Alpen. Een voor de hand liggende transportroute is dan de Rijn, de rivier waarover zeer waarschijnlijk de vulkanische gesteentes – tefriet, basalt en gabbro - naar Sluis zijn gekomen. Ook het leisteen en het bontzandsteen kunnen over de Rijn zijn getransporteerd, maar andere herkomstgebieden voor deze steensoorten zijn ook denkbaar. 5.5.2 Gebruik objecten Vrijwel al het natuursteen is gebruikt in onbewerkte vorm, veelal als verharding van een straat. Alleen het leisteen, het tefriet en het serpenteniet vertonen duidelijke sporen van bewerking. Het leisteen is gebruikt als dakbedekking, van de vier fragmenten hebben twee (delen van) spijkergaten. De stukken zijn te klein om vast te kunnen stellen welke vorm de leien oorspronkelijk hadden. Één fragment was aan twee zijden bekrast en aan één zijde bovendien ook voorzien van een graffito77. De krassen bestaan uit meer of minder parallelle lijnen aangebracht met een scherp voorwerp over vrijwel het gehele oppervlak aan zijde een, en op de andere zijde in een strook meer of minder in het midden van het fragment, onder en deels over de graffito (zie afbeelding 5.8). De graffito is eveneens aangebracht met een scherp voorwerp, maar als gevolg van de curven van de vormen zijn de kraslijnen wat grover. De vormen, waarvan slechts een deel direct te herkennen is als letter, lijken door een ongeschoolde, of althans onervaren, hand te zijn aangebracht. 76 Rolkeien komen in de regio geregeld voor in wegdekken en andere stenen structuren. Vaak gaat het om hergebruikte ballaststenen van de middeleeuwse scheepvaart in de toenmalige Zwingeul. Uit onderzoek van dergelijke ballaststenen die werden teruggevonden in Brugge en andere havens aan het Zwin, is echter aangetoond dat het veelal stenen betreft die via het Hanze-netwerk zijn aangevoerd (De Clerq et al. 2017). 77 Vondstnummer 183. 92 Afbeelding 5.8. lijnen en graffito op een daklei. De overige bewerkte stukken betreffen maalstenen. Twee fragmenten zijn van tefriet, een gangbaar gesteente voor het maken van maalstenen, en een exemplaar is van serpentiniet. 78 Van de twee fragmenten van maalstenen van tefriet laat één fragment zich gemakkelijk herkennen als een deel van een ligger, met de aanzet van het centrale gat voor een as en een door malen geglad oppervlak. De onderzijde is ruw gekapt met onregelmatige, ovale, putjes. De dikte van het fragment bedraagt 28 tot 45 mm. 78 Alle maalsteenfragmenten komen uit monster M39 93 Het tweede fragment is vergelijkbaar, met een dikte tussen 24 en 37 mm, maar zonder randen. Op beide fragmenten komen mortelresten voor, ook op de breukvlakken. Het meest opvallend stuk is echter een deel van een maalsteen van serpentiniet. Het stuk bestaat uit drie, passende, fragmenten, en omvat circa een derde deel van een loper. De diameter bedraagt circa 45 cm. Een deel van het kropgat is aanwezig. Ongeveer halverwege tussen het kropgat en de buitenrand is een langwerpig gat (40x15 mm) met afgeronde hoeken aanwezig, dat de loper geheel doorboort. Dit gat is zeer waarschijnlijk gebruikt om een handvat voor de aandrijving te monteren. De onderzijde van de loper is niet geheel vlak, maar dit kan een gevolg zijn van het afschilveren van de steen. Evenals bij de fragmenten van tefriet, komen verspreid over de steen komen enkele vlekken mortel voor. Deze maalsteen is, evenals de twee fragmenten van tefriet, aangetroffen in de verharding van de osendrup tussen de structuren 1 en 2. Maalstenen gemaakt van serpentiniet zijn uitzonderlijk. 79 De steensoort heeft niet een structuur die bijzonder geschikt is om mee te malen, of om zelfs in een voor een dergelijke toepassing geschikte vorm te kappen. Bovendien zijn de gebieden waar serpentiniet voorkomt relatief ver weg gelegen, dichter bij Sluis zijn voldoende locaties waar kwalitatief betere steensoorten beschikbaar zijn. Voor de hand ligt dat deze maalsteen in Sluis is terecht gekomen als deel van de werkinventaris van een schip afkomstig uit een regio waar maalstenen gemaakt van serpentiniet gangbaarder waren. Hierbij zou dan mogelijk gedacht kunnen worden aan Zweden. 79 voor zover bekend is dit exemplaar uniek. 94 Afbeelding 5.9. Beide zijden van de maalsteen gemaakt van serpentiniet. 5.6 Dateringen Alle onderzochte fragmenten vaan maalstenen komen uit hetzelfde spoor 124 in werkput 3. Dit is een osendrup tussen de panden die tijdens de opgraving als structuur 1 en structuur 2 werden aangeduid. Of de verstening van de osendrup gelijktijdig is gebeurd met het bouwen van een of beide panden, is onbekend, maar niet onwaarschijnlijk, daar de verharding een efficiëntere afvoer van het regenwater garandeerde dat vanaf de aangrenzende daken in deze osendrup terecht kwam, wat wenselijk is om vochtproblemen in de muren te voorkomen. Als deze veronderstelling juist is, dan zouden de in de osendrup gebruikte fragmenten van maalstenen en de daktegels een hogere ouderdom moeten hebben dan de bakstenen van de muren. Zoals hierboven in paragraaf 5.3.1 al is aangegeven, is het dateren van bakstenen echter problematisch. Als een gedachte-experiment is gekeken naar de bakstenen verwerkt in de muren en vloeren van de structuren 1 en 2, en zijn deze maten vergeleken met het gemiddelde van de bakstenen die bemonsterd zijn tijdens het onderzoek. De maten van de bakstenen uit de monsters genomen uit de muren van structuur 1 blijken zonder uitzondering groter te zijn dan het gemiddelde. Bij de aangrenzend structuur 2, zijn de bakstenen nog steeds groter dan het gemiddelde, maar het verschil is aanzienlijk kleiner. 95 Hieruit zou afgeleid kunnen worden dat de bakstenen verwerkt in structuur 1 een mogelijk een andere achtergrond hebben wat herkomst en/of productieperiode betreft, dan die verwerkt in structuur 2. Naast de stenen uit de muren zijn in structuur 1 ook de stenen van twee vloeren bemonsterd. De maten van deze stenen zijn kleiner dan het gemiddelde, in het geval van de vloer S 138 zelfs aanzienlijk. Deels zal dit maatverschil verklaard kunnen worden door de slijtage waaraan vloeren zijn blootgesteld. Maar dit zal beperkt zijn geweest, bij slijtage zal naar verwachting slechts één van de drie maten, namelijk die van het vlak waarover is gelopen, afwijken, maar bij de betreffende stenen zijn alle maten geringer. De stenen zijn dus daadwerkelijk kleiner. Nu is het aantal stenen afkomstig uit de monsters klein, waardoor de betrouwbaarheid van de data en de daaraan gekoppelde aannames beperkt is. Het vergelijken van de steenmaten laat, met alle beperkingen, mogelijk slechts de relatieve volgorde waarin gebouwd is, zien. Gedacht zou dus kunnen worden, dat structuur 1 als eerste is gebouwd, daarna structuur 2 en tenslotte de vloeren in structuur 1. De osendrup zou in dat geval pas zijn ontstaan en vermoedelijk ook bestraat ten tijde van de bouw van structuur 2. Onbekend is of dat het bij de bakstenen van structuur 1 niet gaat om hergebruikt materiaal, dat opnieuw is verwerkt in een gebouw dat (beduidend) jonger is. Het verschil tussen de maten van de stenen verwerkt in de muren en die gebruikt voor de vloeren, zou zo mogelijk verklaard kunnen worden, en dus niet uit een later aanleggen van de vloer. 96 Tabel 5.4. Maten en volumes van de stenen bemonsterd in de muren en vloeren van structuren 1 en 2 lengte (mm) breedte (mm) dikte (mm) volume (mm3) gemiddelde alle bakstenen 219 104 52 1213,8 muur 120 235 115 51 1378,3 220 105 55 1270,5 235 110 55 1421,8 220 110 58 1403,6 220 105 57 1316,7 240 120 55 1584,0 245 120 55 1617,0 265 115 63 1919,9 255 120 68 2080,8 230 110 51 1290,3 240 105 67 1688,4 gemiddelde structuur 1 237 112 58 1542,8 vloer 138 M25 205 95 45 876,4 195 90 47 824,8 vloer 139 M26 225 105 50 1181,3 gemiddelde alle bakstenen 219 104 52 1213,8 muur 126 215 110 50 1182,5 225 110 50 1237,5 230 110 50 1265,0 235 115 54 1459,4 230 105 59 1424,9 230 105 50 1207,5 230 110 49 1239,7 228 109 52 1288,1 muur 122 M11 muur 123 M36 Structuur 1 muur 135 Structuur 2 M10 M24 M29 muur 127 M31 muur 130 M33 gemiddelde structuur 2 97 6 Metaal H. Bostelaar 6.1 Inleiding In totaal werden 635 fragmenten metaal geborgen, gewassen en gewaardeerd. Het merendeel van de voorwerpen is afkomstig uit ophogingslagen en werden bij de aanleg van het vlak of op het stort aangetroffen. Uit de gesloten contexten zijn in totaal 86 voorwerpen aan verdere analyse onderworpen. 6.2 Resultaten 6.2.1 Beslag Uit de gesloten vondstcomplexen komt één fragment beslag (V79, vak 1 WP3, afbeelding 6.1). De ronde plaquette is vervaardigd in koper en met emaille ingelegd. De beeltenis stelt een hoofse scène voor van een dame en ridder. De dame biedt een liefdeskrans aan aan haar geknielde ridder. De plaquette is waarschijnlijk van Franse oorsprong en dateert uit de 14 e eeuw.80 De plaquette heeft vermoedelijk op een houten kistje gezeten, gezien de drie halve uitsparingen aan de rand van het beslag. Afbeelding 6.1: koperen plaquette vondst 79, vak 1 werkput 3 6.2.2 Insignes en speldjes In de Late Middeleeuwen vormt het betekenis-dragende sieraad of de insigne een belangrijk aspect van de beeldcultuur. In alle lagen van de bevolking werden deze sieraden gedragen, vervaardigd in het goedkope lood/tin tot kostbare spelden en hangers van edelmetaal. Insignes of draagspelden beelden een verhaal uit, een taal die je niet kan spreken maar moet ziet. De beeldtaal is gebaseerd op drie tradities: de profane, de religieuze en de eigen volkscultuur waarin geloof en bijgeloof onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het dragen van bepaalde insignes was bedoeld om onheil en kwaad te weren en enerzijds om geluk en genezing af te dwingen. Van de late 12e tot de 14e eeuw komt een enorme variëteit aan en masse geproduceerde sieraden voor waarbij de religieuze insignes een ondergeschikte rol lijken te spelen. In de loop van de 14e eeuw veranderd dit en in de 15e en eerste helft van de 16e eeuw komen uitsluitend religieuze en geleidelijk ook meer profane insignes voor zoals muntspelden. 80 Een soortgelijk tafereel komt ook voor in een lood/tinnen uitvoering en dan wel als profaan insigne (vondst 174, spoor 195). De datering van dit insigne is 14e-eeuws. 98 In de 14e-eeuwse gracht spoor 195 en tijdens de aanleg van vlak 1 in werkput 2 werden drie insignes aangetroffen (afbeelding 6.2). Vondst 174, afkomstig uit spoor 195 is een speldje met de beeltenis van de zon. Op het profane insigne vondst 174 uit spoor 195 wordt een lopende fallus afgebeeld waarop een vrouw zit die een kruiwagen vol met fallussen duwt. Op de religieuze hanger vondst 216, aangetroffen tijdens de aanleg van vlak 1, in werkput 2 staat op de voorzijde een afbeelding van de heilige Benedictus en op de keerzijde een afbeelding van het IHS monogram (In Hoc Signo, het kruisteken). 6.2.3 Historiepenningen Historiepenningen werden vervaardigd naar aanleiding van een bepaalde geschiedkundige gebeurtenis. In de grafkuil spoor 36 werd ter hoogte van het bekken een historische penning vondst 26 aangetroffen (afbeelding 6.3). Met de penning wordt de inname van Grave in 1602 na Chr. door Prins Maurits herdacht. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd Grave maar liefst tweemaal belegerd en veroverd, namelijk eerst in 1586 door de Spanjaarden onder Parma en in 1602 door Prins Maurits, stadhouder der Verenigde Nederlanden. In 1672 ging Grave over aan Lodewijk XIV, koning van Frankrijk. Twee jaar later wist het Staatse leger Grave weer in handen te krijgen. De zich fel verzettende Fransen maakten onder de aanvallende troepen maar liefst 16.000 slachtoffers voordat ze Grave uit handen gaven. In de stad lagen meer gebouwen tegen de vlakte dan dat er nog overeind stonden. Afbeelding 6.3: historische penning vondst 26 uit spoor 36. 6.2.4 Kinderspeelgoed Kinderen vormden het meest kwetsbare gedeelte van de bevolking. Slechts de helft van alle borelingen bereikte een volwassen leeftijd. Rond het 7e levensjaar begon men aan het opleiden van een kind. Tot die tijd mocht het echter vrijuit spelen. Daartoe was een ruime keus aan speelgoed en spelletjes beschikbaar. 99 In de gracht spoor 195 werden drie speelgoedvoorwerpen aangetroffen (afbeelding 6.4). Vondst 229 betreft een zilvertinnen miniatuurkannetje. Het oortje is fraai bewerkt in de vorm van een vogel. Het kannetje bezat nog een deksel dat al eens hersteld was. 81 Dit luxespeelgoed is ongetwijfeld door welgestelde ouders aangekocht aangezien het kannetje prachtig versierd is en meer tin dan lood bezit. Vondst 174 is een miniatuur maatbeker dat omspannen is met verstevigingbanden. Binnenin zit, net onder de rand, een maatpegel. Een derde speelgoedvondst betreft een miniatuur onderdeel van een fluitje (vondst 174). Alleen het kopje is bewaard, het eigenlijke fluitje is verdwenen. 82 Op het stort werden nog twee speelgoedvondsten aangetroffen. Vondst 158 betreft een miniatuur papkommetje, aan de binnenkant op de bodem gemerkt met een roos. Vondst 212 betreft een bikkel. Het behendigheidsspel wordt tot op heden gespeeld. Afbeelding 6.4: speelgoed afkomstig uit de gracht spoor 195. 6.2.5 Rekenpenningen, munten en pseudomunten Op de onderzoekslocatie werd een groot aantal (pseudo)munten en (reken)penningen aangetroffen (afbeelding 6.5). Slechts twee munten dateren uit de Late Middeleeuwen 83, de rest uit de Nieuwe Tijd. De rekenpenning doet aan het einde van de 13e eeuw zijn intrede in Frankrijk en Italië. In de loop van de 14e eeuw worden ook rekenpenningen geslagen in de zuidelijke- en noordelijke Nederlanden, Engeland en Duitsland. Vooral de Duitse plaats Neurenberg zal uitgroeien tot een groot productiecentrum. De bloeiperiode is het midden van de 15 e eeuw. In de 16e eeuw werden in de noordelijke Nederlanden rekenpenningen voornamelijk vervaardigd voor ambtelijk gebruik. In de eerste helft van de Tachtigjarige Oorlog ontwikkelde de Noord-Nederlandse rekenpenning zich tot propagandamiddel tegen de Spanjaarden. De functie van de rekenpenning veranderde in de 17e en 18e eeuw. Vanaf dan deed ze nog uitsluitend dienst als fiche bij het dobbelen en kaartspelen. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aangetroffen (pseudo)munten en (reken)penningen. 81 Een kopnageltje deed dienst als scharnierpen. 82 In Damme (België) zijn in een 14e-eeuwse context gelijkaardige fluitjes gevonden. Bron? 83 Vondst 41 en vondst 141. 100 Tabel 6.1: overzicht van de aangetroffen (pseudo)munten en (reken)penningen. Vnr. Spoornr. Determinatie Datering Stort stort Duit van Friesland 1604-1663 Stort stort Munt van Brabant? Stort stort Munt, niet te determineren Stort stort Munt, niet te determineren WP3 op 41 keienstraatje Middeleeuwse munt, indet. 94 S98 Rekenpenning, Neurenberg 140 stort Dubbele Stuiver van Zeeland, (zilver) 1614-1678 140 stort Duit van Overijssel 1619-1633 140 stort Duit van Zeeland 1696 140 stort Duit van Zeeland 16xx 140 stort Duit, niet te determineren 140 stort Duit, niet te determineren 140 stort Munt, niet te determineren 140 stort Rekenpenning Frankrijk 14e eeuw 141 aanleg WP3 Dubbele mijt, Philips de Goede (Vlaanderen) 1419-1467 157 stort Rekenpenning, Neurenberg 158 stort Duit van Philips IV 1621-1665 158 stort Duit, Albert en Elisabeth 1616 174 S195 Pseudomunt : imitatie groot 174 S195 Pseudomunt : imitatie gros tournois 174 S195 Pseudomunt : imitatie halve groot? 175 stort Cent Koninkrijk 1888 175 stort Munt, niet te determineren 175 stort Munt, niet te determineren 175 stort Munt, niet te determineren 175 stort Oord Philips V 1700-1712 175 stort Tien frank van Frankrijk 1990 213 aanleg WP1 Duit van ? 1619 213 aanleg WP1 Duit van ? 1608 213 aanleg WP1 Duit van Utrecht 213 aanleg WP1 Oord van Holland 1574-1579 213 aanleg WP1 Rekenpenning (Wolf Lauffer) 1612-1651 213 aanleg WP1 Stuiver van Nederland (5cent) 1983 214 aanleg WP1 Duit van Groningen 16xx 214 aanleg WP1 Gulden van Nederland 1977 214 aanleg WP1 Kwartje(25 cent) van Nederland 1965 214 aanleg WP1 Munt niet te determineren 214 aanleg WP1 Munt niet te determineren 214 aanleg WP1 Oord van Zeeland 1580-1601-1669 214 aanleg WP1 Oorlogsmunt (1 cent) van Nederland (zink) 1943 215 aanleg WP2 Driestuiverstuk van Nederland (zilver) 1620 215 aanleg WP2 Duit van Holland 1602 215 aanleg WP2 Duit van Overijssel 1619-1633 215 aanleg WP2 Duit van Zeeland 1684 215 aanleg WP2 Korte, verder niet te determineren 215 aanleg WP2 Oord van Gronsveld 1637-1651 216 aanleg WP2 Dubbele denier, Albert en Elisabeth 1616 216 aanleg WP2 Dubbele stuiver van Zeeland (zilver) 1624 101 Vnr. 216 216 217 217 217 218 219 219 219 221 222 222 222 222 222 222 222 222 224 225 225 225 225 225 225 226 226 84 Spoornr. aanleg WP2 aanleg WP2 vak 1-2 WP3 vak 1-2 WP3 vak 1-2 WP3 vak 3 WP3 vak 4 WP3 vak 4 WP3 vak 4 WP3 aanleg WP4 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 vak 5-6 WP3 aanleg WP7 aanleg WP8 aanleg WP8 aanleg WP8 aanleg WP8 aanleg WP8 aanleg WP8 aanleg WP9 Aanleg WP9 Determinatie Duit van Stevensweert 84 Rekenpenning, onbekend Cent van Willem 1 Penning, niet te determineren Rekenpenning Korte van Gelderland Cent, verder niet te determineren Munt, niet te determineren Oord, Philips V Scheepjespenning, geslagen te Neurenberg 1 cent van Nederland 1 munt niet te determineren 1 munt niet te determineren 2.5 cent van Nederland 2.5 cent van Nederland Centime stuk van België Duit van Friesland Oord, onbekend Duit, Albert en Elisabeth Duit van Overijssel Duit van Overijssel Duit, niet te determineren Oord, niet te determineren Rekenpenning (Wolf Lauffer) Venuspenning Duit van Deventer Pseudomunt : imitatie groot Datering 1626-1632 1822 1550-1556 1711-1714 1823 1880 1620 1617 16xx 1628 1612-1651 1525 1602-1618 Voorzijde: een tulpkrans met daarin SST INSV LA in drie regels. Voluit: Sancti Stephani Insula, en betekent zoiets als: Eiland van Sint Stephanus (verwijzing naar Stevensweert, destijds een eiland in de Maas). Keerzijde: gedeeltelijke tulpkrans om een gekroond wapenschild met een klauwende leeuw. De rand van het schild is versierd met kleine of grote bollen (bezanten). Het in Limburg gelegen Stevensweert wordt genoemd in een akte uit 1265 waarin wordt gesproken over de parochie "Werde". De oudst bekende heren van Stevensweert komen uit het geslacht van Pietersheim. Deze heren hadden waarschijnlijk hun woning in een versterkte woontoren op het "eiland". Op dezelfde plaats werd begin 15e eeuw een kasteel neergezet door de graven van den Bergh. Dit grafelijke geslacht kreeg de heerlijkheid Stevensweert in 1503 in hun bezit. 102 Afbeelding 6.5: een selectie van de aangetroffen munten: v.l.n.r. V216, V216, V215 en V41. 6.2.6 Gewichten Tijdens het archeologisch onderzoek werden drie gewichten aangetroffen (vondst 225, aanleg werkput 8). Een eerste opgerold loden plaatje deed dienst als netverzwaring. Ook een taps doorboord lood kan als een gewicht beschouwd worden. Het laatste gewicht is vervaardigd uit een musketkogel en van een oogje voorzien ter ophanging. Ze zijn alle drie provisorisch gemaakt. 6.2.7 Muntgewichten Muntgewichten komen al voor vanaf de 14e eeuw. Ze kennen hun oorsprong in de Byzantijnse en Arabische wereld. Het bestaat uit een messing of loden blokje waarmee gouden en zilveren munten op hun juiste gewicht werden gecontroleerd. Op de voorzijde werd een schematische afbeelding van de betreffende munt aangebracht en op de keerzijde het merk van de maker. Ze werden met een eenvoudig balans in een houten doosje opgeborgen. Het gewicht en het daarbij passende, zilveren of gouden muntstuk werd gewogen. Als de balans precies in evenwicht was, werd de munt goed bevonden. Er is één muntgewicht gevonden bij de opgraving. Het betreft vondst 223, aangetroffen bij de aanleg van werkput 5. Op het gewicht staat een halve leeuw afgebeeld alsook de initialen van de maker en een handje (stadsmerk van de stad Antwerpen) tussen de letters K en I. Het gewicht dateert vermoedelijk uit (15)79 na Chr. 103 6.2.8 Verlichting In werkput 3 werd een onderdeel van een Driekoningen kandelaar (vondst 69) aangetroffen, vermoedelijk daterend uit de 15e eeuw (afbeelding 6.8). Afbeelding 6.7: Driekoningen kandelaar (vondst 69, aanleg werkput 3). 6.2.9 Riemhangers, Koppelpassanten Bij de opgraving zijn twee fragmenten van koppelpassanten aangetroffen (vondst 217 vak 1 en 2 WP3 en V220 aanleg WP4). Een koppelpassant is een voorwerp waarmee een riem verbreed dan wel verkleind kon worden. Tevens werd tweemaal een enkelvoudige riemooghanger gedetecteerd (vondst 214, aanleg WP1). Deze werd aan de gordel geschoven. Aan het oogje kon men een beurs of een mes, enz. ophangen. 6.2.10 Gespen In totaal zijn er tijdens het archeologisch veldwerk 33 gespen gevonden, waaronder tweeëntwintig in een koperlegering, één van koper, acht van ijzer en drie in een lood/tin legering (afbeelding 6.8).85 Vermeldenswaardig is dat van de acht ijzeren gespen twee rond van vorm zijn met een middenstijl, twee dubbel ovaal zijn, één is een rechthoek van vorm, twee hebben een D-vorm en één is een smalle brede gesp met D-vorm. Op één van deze dubbele ovale ijzeren gespen (vondst 225), zitten sporen van verkopering (geel koper). Vijf gespen zijn zogenaamde knie of schoengespen (vondst 216, aanleg WP2 en vondst 217, aanleg vak 1 en vak 2 WP3) en dateren uit de 18 e eeuw. Ze zijn allen gegoten en vervaardigd uit een koperlegering. Kniegespen werden gebruikt voor het bevestigen van de rijbroekknieband onder de knie. Tot slot is ook nog vondst 226 vermeldenswaardig. Deze 14 e-eeuwse gesp werd aangetroffen bij de aanleg van werkput 9. Deze gesp, vervaardigd uit een legering van lood/tin, heeft een aangegoten gespplaat en is versierd met lijntjes. 85 Voor een opsomming van de vondstnummers, zie bijlage 3.3 specialistenbijdrage metaal. 104 Afbeelding 6.8: gesp vondst 220 en vondst 222. 6.2.11 Gespbroche Gespbroches werden gebruikt om de kleding (mantel) bij elkaar te houden en diende tegelijkertijd als sieraad. De enige op de onderzoekslocatie aangetroffen gespbroche (vondst 219, aanleg vak 4, werkput 3) is versierd met ingevijlde groefjes. 6.2.12 Boekbeslag Boeksluitingen bestaan uit een bewerkte bovenplaat met omgebogen lip en een smalle onderplaat. Het geheel werd om het boekdeel geschoven en met nageltjes bevestigd. Tussen de boven- en onderplaat bevindt zich meestal een klemstukje dat scharnierend met de bovenplaat kan zijn verbonden of van twee omgebogen haaklipjes is voorzien. Bij de opgraving zijn een boeksluiting gegraveerd met streepjes (vondst 222, aanleg vak 5 en 6 van werkput 3; afbeelding 6.9) en een kleiner exemplaar (vondst 216, aanleg werkput 2) gedetecteerd. Afbeelding 6.9: boekbeslag vondst 222. 6.2.13 Textielnijverheid en naaigerei De lakenindustrie kwam in de Vlaamse steden in de 12e en 13e eeuw tot bloei. In de noordelijke Nederlanden kwamen de eerste vermeldingen van de lakenindustrie in de steden aan het eind van de 13e en 14e eeuw.86 86 Middelburg 1271 na Chr., Haarlem 1274 na Chr. en Dordrecht 1276 na Chr. Bron? 105 Om de voor de handel zo belangrijke hoge en constante kwaliteit te handhaven, gebeurde een controle op de productie door wardijns (controleurs) van de lakennering die jaarlijks uit de drapeniers (opkopers van de wol en verkopers van het laken) werden gekozen. Deze keuringen, die aanvingen bij het scheiden van de geïmporteerde wol van zodra deze de stad binnenkwam, vonden verscheidene malen tijdens de vervaardiging van het laken plaats. Aan de stoffen werden loden bevestigd om deze keuringen te bekrachtigen. Textielloden werden dus aan het textiel vastgezet ter waardering en vormden een waarborg voor de kwaliteit van het laken of een andere vorm van textiel. De meeste gebruikte loden, de pinloden, bestaan uit twee ronde schijven verbonden met een lip en voorzien van twee corresponderende pinnen. Bij het dichtklappen van het lood werden de pinnen door de stof heen gedrukt. Daarnaast bestaan er ook langwerpige loden pijploden die door de wever om een aantal draden werden geklemd. Ongetwijfeld zal er handel geweest zijn met de Brugse lakenhandel, maar de twee textielloden die bij de opgraving in Sluis zijn gevonden, komen uit de noordelijke Nederlanden namelijk Delft en Leiden (vondst 222, vak 5 en 6 WP3 en vondst 223 aanleg WP5; afbeelding 6.10). Afbeelding 6.10: textiellood vondst 223. Tijdens de opgraving werden diverse vingerhoeden aangetroffen. Ze zijn met uitzondering van twee volledige exemplaren, zeer fragmentarisch bewaard. De twee volledige exemplaren (vondst 216, aanleg WP2) dateren uit de vroege 17e eeuw. Tot slot wordt een fragment van een ijzeren scharnierschaar vermeld (vondst 156, aanleg WP5). Deze dateert uit de 14e eeuw. 6.2.14 Kogels en hulzen Door de jaren heen is Sluis veelvuldig ten prooi gevallen aan oorlogsgeweld. De dertig musketen drie pistoletkogels zijn stille getuigen van de Tachtigjarige Oorlog die duurde van 1568-1648 na Chr.87 Een scherf van een mortierbom (vondst 236) en een groot aantal geweerhulzen zijn overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). 6.2.15 Riemtongen Een riemtong werd bevestigd aan het einde of het begin van een riem. Meestal zijn het geelkoperen gegoten, in twee delen versierde, langwerpige smalle plaatjes, waar het leer tussen geklemd werd met behulp van een klinknagel. 87 Voor een opsomming van de vondstnummers, zie bijlage 3.3 specialistenbijdrage metaal. 106 De in Sluis gevonden riemtongen zijn bijna allemaal rond van vorm en incompleet. De haak ontbreekt. Eén kruisvormig exemplaar is versierd met een zigzaglijn (vondst 219, aanleg vak 4, werkput 3). Ze dateren allen uit de 14e eeuw 6.2.16 Gereedschap Wat het gereedschap betreft, werd een fragment van een klauwhamer en een fragment van een schop aangetroffen. De klauwhamer (vondst 93, ZO hoek WP5) heeft een taps toelopende opening voor de bevestiging van de steel. De schop (vondst 52, aanleg WP3) is geklonken en gesmeed. 6.2.17 Diversen Tot slot worden nog enkele voorwerpen vernoemd die omwille van hun vorm niet in bovenstaande categorieën konden worden ingedeeld. Vondst 217 (aanleg vak 1 en 2 in werkput 3) betreft de sleutel van een deurslot die gesmeed, gezaagd en gevijld is. Vondst 37 (afkomstig van vloer spoor 118) is een ketting. Koperdraad werd gebogen in de vorm van schakels en aan elkaar vastgemaakt. De ketting dateert ten vroegste uit de 17 e eeuw. Daarnaast werd nog een grote hoeveelheid gesmede nagels in diverse maten gedetecteerd. De nagels met een lengte van ca. 8 cm en met een gesmede vierkante kop van ongeveer 1x1 cm (vondst 152, kuil spoor 71) kunnen gebruikt zijn voor het kleinere houtwerk als voor (graf)kisten. Ankernagels zijn nagels met een brede, bijna ronde, gesmede kop (vondst 60, vondst 30 en vondst 152). De doorsnede variëert naargelang van de lengte van de nagel. Ankernagels zijn bedoeld om twee delen hout bijeen te klinken tot een stevige verbinding. Vermeldenswaardig is vondst 60 uit spoor 62. Deze nagel meet 18cm; de kop is 5 cm in doorsnede. Deze grote nagel is vermoedelijk volledig door het hout heen geslagen waarbij het uiteinde vervolgens is omgeslagen en vervolgens terug in het hout is gedreven, om zo de draagkracht te vergroten. 6.3 Conclusie De metaalvondsten van de archeologische begeleiding leren ons veel over het stedelijke wonen en het dagelijkse leven alsook het stedelijk werken en de handel. De kledingvondsten als riemhangers, koppelpassanten en gespen representeren qua welvaart de middenstand. Echte arme mensen konden zich geen metalen voorwerpen veroorloven en de echt rijke mensen droegen sieraden van kostbaarder materiaal, zoals zilver en goud. De toenmalige inwoners waren tevens op de hoogte van de Noordwest-Europese mode, gezien de gelijkenissen met andere grote Nederlandse steden alsook gebieden langs de Oostzee en Groot-Brittannië. Sluis kende duidelijk grootschalige handelsverbindingen en een gegoede burgerij, die zich modieuze kleding kon veroorloven. Ook de vele insignes en speldjes geven niet alleen blijk van persoonlijke religiositeit, maar ook van verre reizen. Enkele metaalvondsten leren ons iets over de inrichting van de huizen. Sommige burgers hadden fraai met metaal beslagen versierde houten kisten. Woningen werden kunstmatig verlicht door middel van metalen kandelaars. De vondsten passen allemaal in een vondstspectrum dat in de late Middeleeuwen in de Nederlandse steden en de kuststeden van de Hanze als vrij normaal kan worden aanzien. De verschillende munten, rekenpenningen en gewichten representeren een levendige handel zowel met Nederlandse gebieden als Overijssel, Friesland, Utrecht en Holland maar ook met verder verwijderde plaatsen zoals België (Vlaanderen), Duitsland (Neurenberg) en Frankrijk. Naast de vele aanwijzingen voor handel, zijn er weliswaar in mindere mate ook aanwijzingen voor nijverheid. Enkele vingerhoeden en scharen behoren tot de huisvlijt, twee lakenloden tot de textielnijverheid. Hoewel er ongetwijfeld handel geweest zal zijn met de Brugse lakenhandel, komen de twee textielloden die tijdens de archeologische begeleiding zijn gevonden uit de noordelijke Nederlanden (Delft en Leiden). Het vele smidse-afval is een indicatie voor een professioneel uitgeoefend ambacht. 107 De aan-, maar vooral afwezigheid van bepaalde metaalvondsten wijst erop dat de toenmalige stadswijk geleidelijk aan in verval is geraakt. De bevolking heeft de tijd gehad zijn dagdagelijkse voorwerpen mee te verhuizen. 108 7 Dierlijk bot / schelpen Samira Nagels (i.s.m. met E. Esser) 7.1 Inleiding Dit rapport beschrijft de dierlijke resten die tijdens het archeologisch onderzoek zijn aangetroffen. Het grootste deel van het onderzochte materiaal is afkomstig uit de gracht spoor 195/spoor 209 , welke nader gedateerd kon worden in het tweede en derde kwart van de 14 e eeuw. Het doel is om door middel van de hier beschreven resultaten een beeld te schetsen van de voedseleconomie in het laatmiddeleeuwse Sluis. 7.2 Methoden Het overgrote deel van het materiaal is handverzameld. Een gedeelte van het materiaal is afkomstig uit zeefmonsters (vondstnummers met een M, tabel 7.1). Dit materiaal is gezeefd met een maaswijdte van 2 mm. Tijdens de analyse van het dierlijk botmateriaal is van elk botfragment zo veel mogelijk informatie genoteerd.88 Indien mogelijk is informatie betreffende soort, leeftijd, sexe, fragmentatie, afmeting en specifieke kenmerken zoals hak-, snij- of zaagsporen en sporen van verbranding, vraat of pathologische aandoeningen vastgelegd. Al deze gegevens zijn opgenomen in een databestand dat is opgebouwd conform het Laboratorium protocol Archeozoölogie.89 Naast het aantal resten is ook het gewicht van de zoogdierresten vastgesteld. Het gewicht is te beschouwen als een maat voor de hoeveelheid vlees om de botten. Een gedeelte van de zoogdierresten kon niet op soort worden gebracht. Waar mogelijk zijn deze resten daarom ingedeeld naar diergrootte in de categorieën groot zoogdier (LM), middelgroot zoogdier (MM) en klein zoogdier (SM). Dieren ter grootte van runderen en paarden vallen onder de categorie groot zoogdier. Schapen, geiten, varkens en honden worden gerekend tot de middelgrote zoogdieren. Katten, hazen en konijnen zijn kleine zoogdieren. Het skelet van schapen en geiten is moeilijk van elkaar te onderscheiden. Daarom zijn de meeste elementen van deze twee soorten ondergebracht in de categorie schaap/geit. Bij dit complex was het echter wel mogelijk om enige schedelfragmenten met zekerheid aan schaap toe te wijzen. Skeletelementen zoals wervels en ribben zijn lastig op soort te brengen. Deze zijn dan ook in de meeste gevallen ondergebracht in de categorie groot of middelgroot zoogdier. Tijdens de interpretatie van de gegevens is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Om een beeld te schetsen van de leeftijd waarop de verscheidene zoogdieren zijn geslacht, is de vergroeiing van postcraniale (niet tot de schedel behorende) elementen onderzocht. Vooral pijpbeenderen leveren postcraniale leeftijdsgegevens. Bij een volwassen dier is zowel het bovenste als het onderste uiteinde van de pijpbeenderen vergroeid met de schacht. De leeftijd waarop deze vergroeiing plaatsvindt, is voor diverse gedomesticeerde dieren geïnventariseerd.90 De doorbraak en slijtage van de gebitselementen geeft ook een indicatie van de leeftijd waarop dieren zijn geslacht. De slijtage van tanden en kiezen is genoteerd conform de methode van Grant.91 88 De zoogdierresten zijn gedetermineerd door S. Nagels. De vogel- en visresten zijn gedetermineerd door S. Nagels i.s.m. E. Esser (Archeoplan Eco). Tijdens de determinatie is gebruik gemaakt van de vergelijkingscollectie van Archeoplan Eco te Delft en van de vergelijkingscollectie van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed te Amersfoort. 89 Lauwerier 1997. 90 Habermehl 1975. 91 Grant 1982. 109 De indeling van de leeftijdsgroepen is gebaseerd op Hambleton.92 Voor het meten van zoogdierelementen is de methode van Von den Driesch gebruikt.93 Voor het berekenen van de schofthoogte voor schaap/geit zijn de vermenigvuldigingsfactoren van Teichert gebruikt. 94 7.3 Resultaten In totaal zijn 710 dierlijke resten met een totaal gewicht van circa 2 kg onderzocht. Hierbij zijn de schelpenmonsters uit de ophooglaag (M2) en de getrapt aangelegde kuil (M62) buiten beschouwing gelaten. Afgezien van deze schelpen bestaat de assemblage voor 67% uit resten van zoogdieren. Ongeveer 2% van het botmateriaal bestaat uit vogelresten, 20% van het complex betreft visresten en bij 11% van het materiaal gaat het om resten van (meestal) handmatig verzamelde schelpen. Tabel 7.2 geeft een overzicht van het soortenspectrum. Het totale complex bestaat voor ongeveer 64% uit handverzameld materiaal. Dit handverzamelde materiaal betreft het grootste deel van de schelpen en zoogdierresten en een klein deel vogels en vissen. Het gezeefde materiaal beslaat ongeveer 36% van het complex en bevat vooral veel visresten. Om een indruk te krijgen van de conservering van het botmateriaal is gekeken naar de broosheid en de verwering van de botten. De broosheid van het materiaal is conform klasse 1 (sterk, compleet bot of botfragment) zoals is beschreven door Huisman et al. De verweringsgraad komt overeen met stadium 1, waarbij het bot barsten vertoont.95 Het materiaal is goed bewaard gebleven en vertoont nauwelijks sporen van verwering. Ondanks het feit dat de resten goed bewaard zijn gebleven, heeft het materiaal een hoge fragmentatiegraad (bijlage 3.4.1). De determineerbaarheid van de resten is goed: 53% van de zoogdierresten, 25% van de vogelresten en 26% van de visresten is op soort gebracht. Het complex bestaat uit verscheidene contexten (tabel 7.1). De afzonderlijke sporen bevatten te weinig resten om ze apart te beschrijven. Het grootste gedeelte van het materiaal (468 resten) is afkomstig uit een gracht (spoor 195 en 209, bijlage 3.4.2-3). Dit spoor kan worden gedateerd in het tweede en derde kwart van de 14 e eeuw. De gedempte depressie vertoont een slibrijke sedimentatie met organisch materiaal en afval, waaronder dierlijk bot en mestlagen. De overige resten uit het complex zijn weergegeven in bijlage 3.4.4-5. Spoor 197 bevat 45 resten. Dit is een kuil met een gedeeltelijk runderskelet dat niet nader gedateerd kon worden dan de 14e-15e eeuw. Spoor 62 dateert uit de 14e eeuw. Deze kuil is getrapt aangelegd en diende in eerste instantie waarschijnlijk voor het winnen van klei. Naderhand is deze kuil gevuld met afval en bevat, naast 26 botresten, voornamelijk resten van schelpen. In een latere fase werd een stookplaats ingericht. De functie van deze stookplaats is onduidelijk.96 92 Hambleton 1999. 93 Von den Driesch 1976. 94 Teichert 1975. 95 Huisman et al. 2006. 96 Wattenberghe 2012. 110 Tabel 7.1. Aantal dierlijke resten per context, spoor en vondstnummer. Vondstnummer Spoor Context Datering Hand Zeef n M2 130, 133, 136, M 62 37, 100 92 90 39 194 138 105, M 54 166, M 109 168, 170, 173, 177, 185, 228, 233, M 102, M 103, M 104, M 105, M 106, M 107 Totaal 23 ophooglaag 62 Getrapt aangelegd kuil voor kleiwinning 118 Vloerniveau 119 Vloerniveau 128 Ophooglaag onder muur 130 Uit braaksleuf 141 Ophooglaag 161 Kuil gevuld met verbrand mat eriaal 157 Funderingsrest 197 Kuil met bot mat eriaal e e 14 -15 eeuw +++ e 26 e 8 14 eeuw 15 eeuw e 15 eeuw e 15 eeuw n +++ 8 1 e e 28 e e 1 e e 3 e e 32 e e 45 90 315 153 467 243 14 -15 eeuw 14 -15 eeuw 14 -15 eeuw 14 -15 eeuw 14 -15 eeuw 195 209 Kuil met bot mat eriaal en mest lagen 1425-1475 7.3.1 Rund Rund is van de zoogdieren het beste vertegenwoordigd in het complex (tabel 7.2). Voor rund zijn vooral elementen uit de kop, voorpoot en achterpoot aanwezig. Het grote aantal onderkaken is opvallend (bijlage 3.4.3 en 5). Ribben en wervels van rund zijn als ‘groot zoogdier’ gedetermineerd. De resten van rund bieden niet de mogelijkheid om een leeftijdsopbouw te maken op basis van postcraniale elementen (bijlage 3.4.6). Met behulp van de gebitselementen kan wel een leeftijdsopbouw worden gemaakt (bijlage 3.4.7). Hieruit blijkt dat de slachtleeftijd van de runderen te Sluis ruwweg kan worden ingedeeld in twee categorieën (afbeelding 7.1). De eerste categorie betreft dieren van 8 maanden tot jong volwassen (2,5 jaar). De tweede categorie zijn de dieren die volwassen tot zeer oud waren toen zij werden geslacht. De oudere dieren hebben duidelijk de overhand. 111 Rund 20 15 10 5 0 8 m-jong volwassen volwassen-zeer oud Aant al Afbeelding 7.1. Leeftijdsopbouw voor rund aan de hand van gebitselementen (n=30). In tabel 7.3 is de verdeling van slachtsporen op het bot te zien. Op elementen van rund komen voornamelijk haksporen voor. In veel gevallen zijn die waargenomen op de onderkaken, halverwege de kiezenrij. Deze haksporen wijzen erop dat de kaken ruwweg door midden zijn gehakt. Runderskelet (spoor 197) In de kuil met botmateriaal zijn een aantal runderbotten aangetroffen welke tot één skelet behoren. Het skelet bestaat uit 31 elementen en is niet compleet (bijlage 3.4.8). De romp is vertegenwoordigd door een aantal ribben, borst- en lendenwervels. Van één van de voorpoten is alleen een middenhandsbeen aangetroffen. Van de achterpoten is het bekken, het linker en rechter dijbeen en het linker scheenbeen gevonden. De schedel en onderkaken ontbreken. Aan de hand van de aanwezige elementen kan worden vastgesteld dat het dier jonger dan 10 maanden was toen het stierf. De verscheidene delen van het bekken, die tussen de 7 en 10 maanden aan elkaar vergroeien, zijn alle nog onvergroeid. Ook de uiteinden van de aangetroffen pijpbeenderen zijn nog niet vergroeid met de schacht. Ondanks het feit dat de beschreven elementen nog onvergroeid zijn, zijn zij toch opvallend groot. Dit duidt er wellicht op dat het hier om een gecastreerd dier gaat. Castratie vertraagt het vergroeien van de skeletelementen, waardoor de elementen langer door kunnen groeien.97 Verscheidene slachtsporen zijn waargenomen op de resten. Het bekken vertoont haksporen op het schaambeen en de heupkom. Ook op het kogelgewricht van een van de dijbeenderen is een hakspoor aanwezig. Het middenhandsbeen van het rund vertoont hak- en snijsporen. 97 Davis 2000. 112 Tabel 7.2. Sluis soortenspectrum (hand = handverzameld, zeef= gezeefd, g= gewicht in gram). Klasse Soort hand zeef n n n Zoogdieren Rund * 173 10 183 29 1 30 1 32 15 96 Schaap/ Geit Schaap 5 Varken * * 31 Hond Groot zoogdier (LM ) 1 81 9 1 10 1 2 3 70 45 115 400 75 475 1 1 Kip Tamme Gans Kolgans Vogel, niet t e det ermineren Totaal Kabeljauw 1 1 g 16249,5 Bos t aurus 745,7 Ovis aries/ Capra hircus 635,3 Ovis aries 684,9 Sus domesticus 29,4 Canis familiaris 1103,5 Large mammal (indet .) 44,9 M edium mammal (indet.) 0,2 Small mammal (indet .) 157,2 M ammal, indet 19650,6 0 Gallus gallus domesticus 0 Anser domest icus 0 Anser albifrons 7 9 9 12 2 19 21 3 3 0 Aves, indet 0 0 Gadus morhua 0 M elanogrammus aeglefinus Wijt ing 1 1 0 M erlangius merlangus Kabeljauwacht ige 8 8 0 Gadidae 0 Pleuronectes plat essa 3 3 14 15 Tarbot 1 1 Doornhaai 6 6 0 Squalus acanthias Paling 1 1 0 Anguilla anguilla Plat vis Vis, niet t e det ermineren Totaal Grot e mant elschelp 1 1 81 82 4 137 141 0 Pleuronectidae 0 Scophthalmus maximus 0 Pisces, indet 0 1 1 Oester 34 34 M ossel 11 Kokkel 4 4 0 Cerastoderma edule Gewone alikruik 2 2 0 Litt orina lit torea Wulk 2 2 0 Buccinum undatum Schelp, niet gedetermineerd Onbekend Latijnse naam 1 2 Schol Totaal Totaal g 1 3 Schelvis Schelpdieren 1 Klein zoogdier (SM ) Zoogdier, niet t e det ermineren Vis 5 M iddelgroot zoogdier (M M ) Totaal Vogels Totaal n 22 33 +++ 54 22 6 Totaal 6 Totaal 467 243 Pect en maximus 0 Ost rea edulis 0 M yt ilus edulis 0 M ollusca 76 0 6 0,9 6 0,9 710 19651,5 Indet. * Het gedeeltelijke runderskelet uit spoor 197 best aat uit 31 element en. * * Het varkensskelet uit vondst nummer 39 best aat uit 26 elementen. 113 Tabel 7.3. Verdeling van type sporen per soort. Type spoor Rund Schaap/ Geit Varken Hakspoor 30 1 1 Snijspoor 4 5 2 Vraatspoor 2 1 1 36 7 4 Totaal 7.3.2 Schaap/geit In het complex zijn zowel elementen van schaap als van schaap/geit gevonden. Vijf schedels zijn afkomstig van schaap. Voor schaap/geit zijn, net als voor rund, vooral elementen aanwezig uit de kop, voor- en achterpoot. Het was niet mogelijk om een leeftijdsverdeling te maken aan de hand van postcraniale leeftijdsgegevens (bijlage 3.4.9). Aan de hand van de gebitselementen kan wel een leeftijdsindeling worden gemaakt (bijlage 3.4.10). Omdat het aantal gebitselementen zeer klein is, geeft de leeftijdsopbouw slechts een globaal beeld van de slachtleeftijd. Op basis van deze globale leeftijdsopbouw kan worden geconcludeerd dat het overgrote deel van de dieren werd geslacht toen zij drie jaar of ouder waren (afbeelding 7.2). Het aantal slachtsporen op de resten van schaap/geit is zeer gering (tabel 7.3). Het gaat hier vooral om snijsporen op middenhands- en middenvoetsbeenderen. Ook zijn er slachtsporen waargenomen op een schouderblad en op een onderkaak. Er is een compleet middenhandsbeen van schaap/geit aangetroffen. Aan de hand van de grootste lengte van dit element (134,6 mm) kan een schofthoogte van ongeveer 66 cm worden bepaald. Schaap/ geit 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0-2 jr 3-8 jr Aant al Afbeelding 7.2. Leeftijdsopbouw voor schaap/geit aan de hand van gebitselementen (n=10). 114 7.3.3 Varken Het complex bevat zeer weinig resten van varkens. Het grootste deel van de aangetroffen varkensresten behoort tot één skelet, afkomstig uit een uitbraaksleuf (spoor 130). Gezien de geringe hoeveelheid overige varkensresten was het niet mogelijk om een leeftijdsopbouw te maken aan de hand van postcraniale elementen (bijlage 3.4.11). Gebitselementen zijn geheel afwezig. De aangetroffen varkensresten (exclusief het skelet uit de uitbraaksleuf) zijn afkomstig uit de voor en achterpoot. Er zijn slachtsporen waargenomen op een scheenbeen en op een dijbeen. Ook is op één schouderblad een snijspoor en een vraatspoor waargenomen. Varkensskelet (spoor 130) In een uitbraaksleuf is een gedeeltelijk skelet van een jong varken aangetroffen. Het skelet bestaat uit 25 elementen (bijlage 3.4.12). De schedel is min of meer in zijn geheel aanwezig, net als de linker en rechter onderkaak. Van de romp zijn een aantal ribben en een borstwervel aanwezig. Van de voorpoten zijn de schouderbladen, een opperarmbeen, twee spaakbenen en een ellepijp gevonden. De achterpoten zijn vertegenwoordigd door een deel van het bekken en het linker scheenbeen. Alle aangetroffen skeletelementen zijn onvolgroeid. Dit duidt erop dat het varken nog geen jaar oud was toen het overleed. Aan de hand van de slijtage van de kiezen in de onderkaak kan worden vastgesteld dat het varken een leeftijd had van tussen de 2 en 7 maanden. Op het varkensskelet zijn geen sporen aangetroffen. 7.3.4 Hond Er is een incomplete schedel van een hond aangetroffen in spoor 62 (‘kuil voor kleiwinning’). In de bovenkaak van de hond zijn alle gebitselementen doorgebroken. Dit geeft aan dat de hond ten minste ouder was dan 6 tot 7 maanden.98 Het is interessant om te vermelden dat bij deze hond aan beide zijden van het bovenkaaks gebit de tweede premolaar (P2) ontbreekt en er ook geen tandholte voor dit element aanwezig is. Dit is waarschijnlijk een erfelijke afwijking. 7.3.5 Vogels Het aantal aangetroffen vogelresten is vrij klein (tabel 7.2). Drie resten konden op soort worden gebracht. Het betreft een element van kip en twee elementen van gans; één tamme gans en één kolgans. Men kan er van uitgaan dat kippen en ganzen in de Late Middeleeuwen als tamme vogels werden gehouden. De kolgans is een wilde vogel. 7.3.6 Vissen De op soort gebrachte visresten zijn bijna allen afkomstig van zeevissen. De enige uitzondering is één element van paling. De paling is een katadrome vis. Dit betekent dat deze vis leeft in zoet water en paait in zout water. Toch werd de paling meestal in zoet water gevangen. De rest van het visspectrum bestaat uit elementen van kabeljauwen, platvissen, tarbot en enkele elementen van de doornhaai. Er zijn vrij veel forse elementen van kabeljauw aangetroffen, wat erop duidt dat de kabeljauwen die in Sluis werden gegeten van aanzienlijke grootte waren. Aan de hand van enkele complete elementen kon worden bepaald dat deze kabeljauwen ongeveer een meter lang waren (tabel 7.4).99 Ook de platvissen zijn goed vertegenwoordigd. Omdat het onderscheid tussen de verscheidene soorten platvis vaak moeilijk is te maken, zijn de meeste resten slechts als ‘platvis’ aangeduid. 98 De aanwezigheid van hond in de assemblage geeft aan dat er honden in de omgeving aanwezig waren die de vraatsporen aangetroffen op het dierlijk botmateriaal kunnen verklaren. 99 Rojo 1986. 115 In een paar gevallen konden resten van schol worden geïdentificeerd. Aan de hand van een os anale van een schol kon een grootste lengte van ongeveer 41 cm worden bepaald. 100 Tabel 7.4. Lengtereconstructies voor kabeljauw en schol 101 Spoor Element 195 art iculare Soort M aat W aarde (mm) Grootste lengte (cm) kabeljauw Hm 31,65 90,87 Lm 90,42 103,66 kabeljauw Lm 102,71 109,1 195 praeoperculum kabeljauw Hm 99,1 99,3 Wm 30,72 104,3 Lengte 80,82 40,98 195 maxillare 195 os anale schol 7.3.7 Schelpdieren Het complex bevat enige handverzamelde resten van schelpdieren (tabel 7.2). Deze resten bestaan voor het grootste gedeelte uit oesters en mosselen. Tevens zijn resten van kokkels, de gewone alikruik en wulk aangetroffen. Aangezien dit allen eetbare soorten zijn gaat het hier hoogstwaarschijnlijk om consumptieafval. Een groot deel van de oesters (n=29) is aangetroffen onder de vlijlaag van een fundering (S157). De overige schelpen komen uit de gedempte depressie. Daarin is ook een Grote mantelschelp gevonden. Deze schelp wordt ook wel Jakobsschelp genoemd, hoewel dat eigenlijk een andere soort is.102 In een ophooglaag (S23) en in de getrapt aangelegde kuil (S62) is veel schelpenmateriaal aangetroffen. Dit materiaal is bemonsterd. De monsters van beide contexten bevatten naast kokkels, mosselen en alikruiken ook andere, niet eetbare soorten. Bovendien zijn van de eetbare soorten niet alleen gewone, maar ook heel kleine exemplaren aanwezig. 7.4 Interpretatie Rund lijkt het belangrijkste zoogdier binnen de voedseleconomie van Sluis te zijn geweest. De verdeling voor skeletelementen voor rund laat zien dat elementen uit de kop, voor- en achterpoten aanwezig zijn. Elementen uit de romp zijn gedetermineerd als ‘groot zoogdier’. Uit elk deel van het lichaam zijn wel enige elementen aanwezig. Dit wijst erop dat alle delen van het rund werden gegeten. Het hoge aantal middenhands- en middenvoetsbeenderen samen met het grote aantal onderkaken duidt wellicht op lokale slacht. Het grote aantal onderkaken van rund is opvallend. Veel van deze onderkaken vertonen overeenkomstige haksporen, welke in de meeste gevallen zijn waargenomen in het gebied rond de laatste premolaar (valse kies) en de eerste molaar (ware kies). Mergextractie vormt een mogelijke verklaring voor deze sporen. Alen en Ervynck beschrijven in een artikel een experiment waarbij de onderkaken van runderen eerst worden verhit, waarna zij doormidden worden gehakt.103 Door de kaken te verhitten wordt het merg in de kaken vloeibaar. Wanneer de kaken vervolgens worden doorgehakt kan men het merg er uit laten lopen en laten stollen. Deze werkwijze kan ook brandsporen op de onderkant van de kaken als gevolg hebben. Op de kaken uit Sluis zijn geen brandsporen waargenomen. Dit kan worden verklaard door het feit dat er vaak nog resten huid en vlees aan de kaken zit. Tijdens het verhitten van de onderkaken verbrandt dit weefsel. Wanneer het botmateriaal vervolgens in de grond terecht komt vergaat het weefsel en zijn er geen brandsporen op de kaak zelf te zien. 100 Brinkhuizen 1989. 101 Met dank aan F. Kerklaan voor de lengtereconstructies. 102 De Jakobsschelp (Pecten jacobaeus) heeft meer vierkante ribben in plaats van de meer afgevlakte ribben van de Grote mantelschelp (Pecten maximus): www.pectensite.com. 103 Alen & Ervynck 2002. 116 De leeftijdsopbouw geeft aan dat er vooral oude dieren werden gegeten. Misschien waren dit afgedankte melkkoeien of trekdieren die vanaf het platteland naar de stad werden verhandeld. Het gedeeltelijke runderskelet met slachtsporen uit spoor 197 geeft aan dat jonge runderen ook werden geslacht en gegeten. Hoewel resten van schaap/geit wel aanwezig zijn in het complex, lijken deze dieren maar een bescheiden bijdrage te hebben geleverd aan de voedselvoorziening. De leeftijdsopbouw voor deze soort geeft aan dat er vooral dieren van drie jaar en ouder werden geslacht. Dit wijst er op dat deze dieren aanvankelijk werden gehouden voor hun melk en/of wol. Varkens speelden hoogstwaarschijnlijk geen belangrijke rol binnen de voedseleconomie te Sluis. Op basis van het geringe aantal vogelresten is het moeilijk om met zekerheid uitspraken te doen over de rol van vogels binnen de voedseleconomie. Resten van kip en gans zijn aangetroffen. Deze vogels werden in de Late Middeleeuwen als tamme dieren gehouden. Of zij door de bewoners van Sluis zelf werden gehouden of dat zij van buiten de stad werden aangevoerd en op de markt werden verhandeld, is moeilijk te zeggen. Beide mogelijkheden sluiten elkaar overigens niet uit. De aanwezigheid van een element van de kolgans wijst erop dat er in de stad ook jachtwild werd gegeten. Vis maakte te Sluis een behoorlijk deel uit van het menu. Gezien het feit dat Sluis dicht bij de kust ligt, is het aannemelijk dat zeevis een substantieel onderdeel uitmaakte van de voedselvoorziening. Kabeljauw en platvis hebben de overhand. Kabeljauw werd in overvloed gevangen en stond bekend als een goede zeevis voor arm en rijk.104 Het gaat voornamelijk om vrij grote kabeljauwen. Zulke grote dieren kwamen niet voor aan de kust en zijn op open zee gevangen. De aanwezigheid van paling geeft aan dat er ook in zoet water werd gevist. Platvissen zoals bot en schol werden ook in grote getalen gevangen. Verse platvis was vooral aan de kust en in de steden van Holland als voedsel bekend. Gedroogde schol werd via Deventer naar het achterland verhandeld.105 De doornhaai is waarschijnlijk een bijvangst. Het is bekend dat haaien vissen uit netten aten en daardoor soms per ongeluk ook in het net van de vissers terecht kwam. Haaien werden niet als goed voedsel beschouwd, maar in tijden van schaarste at men deze dieren wel. Vers werden zij wel in Zeeland maar niet in Holland gegeten.106 De tarbot stond in Sluis ook op het menu. Tarbot vormt een bijvangst van de kustvisserij op platvis en kabeljauw. Omdat de vis niet veel wordt gevangen, is hij maar mondjesmaat verkrijgbaar en een vrij dure vis. Niet iedereen kon het zich daarom veroorloven om deze vis op tafel te zetten. Deze vis werd dus doorgaans meer door het welgestelde gedeelte van de bevolking gegeten. De oesters, mosselen en kokkels behoren tot het consumptieafval en zijn waarschijnlijk aan de kust verzameld. Het geringe aantal van soorten zoals de gewone alikruik en de wulk wijst erop dat dit waarschijnlijk bijvangsten waren. De bemonsterde schelpen uit de ophooglaag en de getrapt aangelegde kuil betreffen waarschijnlijk geen maaltijdresten. Daartegen pleit namelijk het voorkomen van niet eetbare soorten en van weliswaar te eten, maar heel kleine, juveniele schelpdieren. Het kan zijn dat deze schelpen zijn verzameld als versteviging of ten behoeve van de kalkbranderij, maar de schelpen kunnen ook als flux dienen bij de metaalproductie. 104 Egmond 2005, 85, 95 105 Egmond 2005, 82 106 Egmond 2005, 86, 96 117 De Grote mantelschelp is natuurlijk wel eetbaar, maar zal niet om deze reden tussen het afval terecht zijn gekomen. De schelp is waarschijnlijk een pelgrimsinsigne, maar omdat hij is afgebroken, is het niet duidelijk of er een gat in heeft gezeten waarmee de schelp aan de kleding is bevestigd. De jakobsschelp werd door pelgrims gebruikt als insigne voor de bedevaart naar Santiago de Compostela. De vondst van de schelp wil overigens niet zeggen dat de drager ook daadwerkelijk naar Noord Spanje is afgereisd. De schelp werd namelijk ook gebruikt als onderscheidingsteken, waarmee de pelgrim zich onder bescherming stelde van de pelgrimsheilige Sint Jacobus. 107 In tegenstelling tot de echte Jakobsschelp (Pecten jacobaeus), die alleen in het Mediterraine gebied voorkomt, is de Grote mantelschelp (Pecten maximus) ook langs de Atlantische kust en de Noordzee te vinden. 7.5 Vergelijking Sluis – Hulst In het verleden is al eerder onderzoek gedaan naar de laatmiddeleeuwse voedseleconomie in Sluis.108 Dit onderzoek betreft vondsten uit een andere tijdsperiode en daarom kunnen deze gegevens niet worden vergeleken met de data uit dit rapport. In een poging om een beeld te schetsen van de laatmiddeleeuwse voedseleconomie in Sluis en omstreken worden de gegevens uit Sluis vergeleken met gegevens van een laatmiddeleeuwse stadswijk te Hulst. In Hulst is in 2007 een terrein opgegraven wat deel uitmaakt van de laatmiddeleeuwse stadskern van Hulst. De opgraving leverde botmateriaal op uit de 14 e-15e eeuw en uit de 16e-17e eeuw. Een gedeelte van het materiaal kon niet nader gedateerd worden dan de 13 e-20e eeuw. Het materiaal uit de 14e-15e eeuw is gedeeltelijk afkomstig uit een beerbak.109 De data uit Sluis zal worden vergeleken met de data uit Hulst betreffende het materiaal uit de 14 e-15e eeuw. De onderlinge verhoudingen tussen de drie belangrijkste soorten lijken in Hulst min of meer hetzelfde te zijn. Net als in Sluis is in Hulst rund de dominante soort, gevolgd door schaap/geit en varken. Ook het spectrum voor vogels en vissen in Hulst is vergelijkbaar met dat van Sluis. Te Hulst is vooral kip aangetroffen, alsmede enkele resten van eend. Het visspectrum bevat kabeljauw en platvis.110 De verdeling van skeletelementen voor runderen uit Hulst wijst erop dat deze dieren in de 14 e en 15e eeuw nog op of in de buurt van de vindplaats werden geslacht. 111 Voor Sluis wijst de verdeling van skeletelementen voor rund er in ieder geval op dat alle delen van het dier werden gegeten. De leeftijdsopbouw van runderen in Hulst laat zien dat het merendeel van de dieren geslacht werd tussen de leeftijd van 3-4 en 5 jaar.112 In Sluis werden vooral oude runderen geslacht. De aanwezigheid van een element van een doodgeboren kalf te Hulst wijst erop dat runderen ter plaatse werden gehouden. 113 In Hulst werden schapen/geiten ter plekke gehouden en geslacht. De leeftijdsopbouw voor schaap/geit uit Hulst laat zien dat dieren voornamelijk werden geslacht tussen de drie en drieënhalf en tussen de vier en vijf jaar.114 Dit komt overeen met het beeld uit Sluis waar ook vooral volwassen dieren met een leeftijd van drie jaar of ouder werden geslacht. 107 Janssen & Thelen 2007, 170. 108 Laarman 2002, 2003. 109 Grimm 2009. 110 Grimm 2009, 34. 111 Grimm 2009, 10. 112 Grimm 2009, 11. 113 Grimm 2009, 9. 114 Grimm 2009, 12-13. 118 Ook varkens werden in Hulst ter plekke gehouden en geslacht. De meeste dieren werden geslacht voor zij twee jaar oud waren. 115 Omdat varkens geen secundaire producten zoals melk, wol of trekkracht leveren, werden zij enkel voor hun vlees gehouden en op relatief jonge leeftijd geslacht. Net als in Sluis zijn in Hulst resten aangetroffen van kabeljauwen en platvissen. Het betreft resten van vrij grote kabeljauwen, welke waarschijnlijk op open zee zijn gevangen. De kabeljauw kwam waarschijnlijk in gezouten vorm aan in Hulst.116 Drogen en inzouten waren destijds de meest gangbare manieren om ervoor te zorgen dat vis langer bewaard kon worden. Verse zeevis werd vooral gegeten dichtbij havenplaatsen waar deze vis werd verhandeld. Hoe meer landinwaarts, hoe groter de kans dat men voornamelijk gedroogde en gezouten vis kende. 117 Het is mogelijk dat deze kabeljauwen nabij Sluis aan land kwamen en vanuit daar verder landinwaarts werden verhandeld. 7.6 Conclusie Het dierlijk botmateriaal van de Smeedtoren te Sluis biedt de mogelijkheid een globaal beeld te schetsen van de laatmiddeleeuwse voedseleconomie te Sluis. Rund was dominant binnen de voedselvoorziening, gevolg door schaap/geit en varken. Er zijn geen aanwijzingen dat deze dieren ter plekke zijn gehouden. Runderen werden mogelijk wel ter plekke geslacht. Vooral oude runderen werden geslacht. Het gaat wellicht om afgedankte melkkoeien of trekdieren die van het platteland naar de stad zijn gevoerd. Jongere runderen werden ook geslacht en gegeten. Het grote aantal onderkaken van rund met gelijksoortige haksporen vormt een aanwijzing dat mergextractie mogelijk deel uitmaakte van de economie te Sluis. Schapen/geiten werden voornamelijk op oudere leeftijd geslacht. Dit geeft aan dat zij eerst werden gehouden voor hun melk en/of wol. Varkens speelden geen rol van belang binnen de voedseleconomie. Het geringe aantal vogelresten wijst op de aanwezigheid van kippen en ganzen in Sluis. Het is mogelijk dat deze dieren door de bewoners binnen de stad werden gehouden of dat zij van elders werden aangevoerd. Een element van de kolgans wijst er op dat er in de stad ook jachtwild werd gegeten. Vis speelde waarschijnlijk een belangrijke rol binnen de voedselvoorziening. Er werden vooral grote kabeljauwen en platvissen gegeten. De grote kabeljauwen zijn waarschijnlijk op open zee gevangen. Tarbot stond ook op het menu, alhoewel deze vis wellicht niet voor iedereen betaalbaar was. Bijvangsten zoals de doornhaai werden ook gegeten. Schelpdieren leverden eveneens een bescheiden bijdrage aan het menu. Het gaat hier vooral om oesters en mosselen. De schelpen die in een ophooglaag en een getrapt aangelegde kuil zijn gevonden, betreffen waarschijnlijk geen voedselafval, maar ophoogmateriaal of grondstof voor het vervaardigen van (metalen?) voorwerpen. De jakobsschelp zal van een pelgrim zijn geweest die Sluis aandeed of van zijn bedevaart was teruggekeerd. Wanneer de data uit Sluis en Hulst tezamen worden beschouwd, wordt duidelijk dat rund bij beide vindplaatsen naar voren komt als dominante soort. In Hulst werden vooral jong-volwassen runderen geslacht. Te Sluis werden voornamelijk oude runderen gegeten. In beide vindplaatsen werden met name oude schapen/geiten geslacht, welke in eerste instantie werden gehouden voor hun wol en/of melk. Zowel in Sluis als in Hulst werd zeevis zoals kabeljauw en platvis gegeten. 115 Grimm 2009, 14-15. 116 Grimm 2009, 20. 117 Egmond 2005, 93. 119 8 Leer J.A. Verweij (Van WelLeer) 8.1 Inleiding Tijdens het archeologisch onderzoek werden 27 leerfragmenten gevonden. Na een eerste waardering van het materiaal zijn de leerfragmenten geconserveerd en geanalyseerd door ‘Van Welleer’, analyse, conservering en restauratie van Archeologisch leer. 8.2 Methode Het leer werd in plastic zakken verpakt aangeleverd. Het materiaal is gewassen en geconserveerd in Polyethyleenglycol 600 en geanalyseerd. Na analyse zijn de uitkomsten ingevoerd in een database. Van vier fragmenten kon het type vastgesteld worden. Voor de typenindeling is gebruik gemaakt van de typologie ontwikkeld door O. Goubitz. (Goubitz, 2001). Na analyse is het leer weer verpakt in plastic. 8.3 Resultaten van de analyse In totaal zijn 27 fragmenten onderzocht. Alle fragmenten behoren tot de categorie schoeisel. Op basis van de aanwezigheid van min of meer complete binnenzolen is het minimum aantal exemplaren vastgesteld op vier. De binnenzool met vondstnummer 182, afkomstig uit gracht spoor 195, is onderdeel van een kinderschoen en heeft een lengte van 18 cm, bij benadering maat 27, krimp in de grond en na opgraving niet meegerekend. De binnenzool met subnummer 1d heeft een lengte van 23,5 cm. De binnenzool met subnummer 1f heeft een lengte van 13 cm.118 Dit geeft respectievelijk schoenmaten 35 en 20 weer. De binnenzool met subnummer 2b heeft een lengte van 22,5 cm, maat 34. Tabel 8.1 Lengte van de binnenzolen omgerekend naar schoenmaat Vondstnr. cm maat 182 18 cm 27 Subnr. 1d 23,5 cm 35 Subnr. 1f (13 cm) 20 Subnr. 2b 22,5 34 Van de kinderschoen met vondstnummer 182 zijn naast de eerder genoemde binnenzool, het bovenleer, een bovenleer sluitfragment en de contrefort (hielversteviging) bewaard gebleven. Het bovenleer is te veel beschadigd om de sluitingswijze vast te stellen en ook naaigaatjes ontbreken, waardoor het niet mogelijk is om het type van deze schoen te bepalen. De kinderschoen met subnummer 1a bestaat uit een bovenleerfragment en een tong (afbeelding 8.1a) en behoort tot type 35. Dit type wordt gekenmerkt door een inkeping over de voorvoet waaraan een tong werd bevestigd. De schoen sloot via rolknoppen of staartknoppen, één op het voorblad en een aantal in het bovenleer. Type 35 kent een lage en een halfhoge variant. Een rolknop werd gemaakt door een reepje leer tot halverwege op te rollen en het uiteinde door de rol te steken. Dit uiteinde werd aan de binnenkant van het bovenleer bevestigd en de rolknop werd door een knoopsgat getrokken. Voor een staartknop werd er een knoop gemaakt in een reepje leer. Het ene eind werd aan de binnenkant van het bovenleer vastgezet; het andere werd door een knoopsgat getrokken. Subnummer 1a heeft een knop op het voorblad. Eén knoopsgat is nog intact, twee andere zijn beschadigd. 118 De overige binnenzolen komen uit vondstenzakken zonder vondstkaartjes en hebben daarom een subnummer gekregen. Uit het evaluatieverslag blijkt dat deze vondsten afkomstig waren uit de gracht spoor 195/spoor 209, respectievelijk de vondstnummers 180, 182 en 188. 120 De naaigaatjes aan de bovenkant van het bovenleer wijzen erop dat er nog een fragment aan bevestigd is geweest. Vermoedelijk gaat het om een halfhoog exemplaar. Hoewel wat moeilijker te herkennen, omdat het fragment zwaar beschadigd is, behoort het fragment met subnummer 1b ook tot type 35 (afbeelding 8.1b). Het heeft een inkeping over de voorvoet, een knop op het voorblad en 3 knoopsgaten. Op het bovenleerfragment met subnummer 1c zijn vier bevestigingsgaten zichtbaar. In de bovenste bevind zich een rolknop. Vermoedelijk gaat het hier ook om een fragment dat tot type 35 behoort. subnummer 1a: bovenleer en t ong subnummer 1b: bovenleerfragment subnumm er 1c: bovenleerfragm ent met rolknop Afbeelding 8.1. reconstructie Type 35 subnummer en reconstructie Subnummer 2a bestaat uit een binnenzool en een bovenleerfragment. In het bovenleerfragment zijn 3 knoopsgaten nog in tact, de overige 4 knoopsgaten zijn beschadigd. De naaigaatjes van de hielversteviging, de contrefort, geven aan dat het hier om een halfhoge schoen voor volwassenen gaat. Vermoedelijk kan dit fragment ook toegeschreven worden aan type 35. 121 Afbeelding 8.2. subnummer 2a: bovenleerfragment 8.4 Datering De datering van schoeisel is breed omdat de meeste schoeiseltypen meerdere eeuwen gemaakt werden. Type 35 kan wel in de 14e eeuw worden gedateerd. 122 9 Botanische macroresten C. Moolhuizen 9.1 Inleiding Tijdens een archeologische begeleiding van het project ‘De Smeedtoren’ zijn verschillende sporen bemonsterd ten behoeve van onderzoek aan botanische macroresten. Na de waardering zijn vijf monsternummers geselecteerd voor verdere analyse (zie tabel 9.1). Aan de hand van een analyse kunnen conclusies getrokken worden over de lokale voedseleconomie van de toenmalige bewoners van het plangebied en de aanwezige natuurlijke vegetatie in hun directe omgeving. Tabel 9.1: Geanalyseerde macrobotanische monsters van Sluis de Smeedtoren. Monsternummer Put Vlak Spoor Opmerkingen 63 3 1 62 Verbrande laag in getrapte kuil 102 9 2 195 Grachtvulling (monster 1) 103 9 2 195 Grachtvulling (monster 2) 104 9 2 195 Grachtvulling (monster 3) 105 9 2 195 Grachtvulling (monster 4) Monsternummer 63 komt uit spoor 62, een getrapt aangelegde kuil die lijkt te zijn gegraven om klei te winnen. Dit spoor was gevuld met schelpen, die vermoedelijk consumptieafval zijn. Tijdens de waardering zijn hierin verkoolde botanische resten aangetroffen. De overige geanalyseerde monsters zijn afkomstig uit een gracht (spoor 195). In de vulling hiervan werden tevens sporen van nijverheid aangetroffen, waaronder hoeveelheden bot (slachtafval). De datering van de gracht ligt in de 14e eeuw. In de gracht werden vier vullingen onderscheiden: twee mestpakketten telkens afgewisseld door een laag grachtsediment (slib/bagger). Monsters 102 tot en met 105 zijn afkomstig uit de verschillende vullingen van de gracht. 9.2 Methoden Alle macrorestenmonsters zijn in twee volumes verdeeld. Een volume van 0,5 l is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 0,25 mm en het restende volume (maximaal 4,5 l) is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 0,5 mm. Deze fracties zijn vervolgens bekeken onder een binoculair met een vergroting van maximaal 50x en uitgezocht tot er geen nieuwe soorten werden aangetroffen of de kans hierop statistisch verwaarloosbaar was. Van alle monsters, die gewaardeerd zijn op de aanwezigheid van vruchten en zaden, is een fractie van 4,5 l gezeefd over zeef met een maaswijdte van 0,5 mm, terwijl een fractie van 0,5 l is gezeefd over een fijnere zeef met een maaswijdte van 0,25 mm. De residuen van beide fracties zijn vervolgens bekeken onder een binoculair met een vergroting van maximaal 50x en doorgekeken totdat er geen nieuwe soorten meer gevonden werden en de ontdekking daarvan statistisch verwaarloosbaar was. Voor determinatie van de vruchten en zaden is gebruik gemaakt van de “Digitale zadenatlas”, de “Zadenatlas der Nederlandsche Flora” en “Dichotomous Keys for the Identification of the Major Old World Crops.119 De naamgeving van de plantensoorten die als macroresten gevonden worden is op deze determinatiewerken gebaseerd. 119 Beijerinck 1947; Cappers et al. 2006; Hubbard 1992. 123 Voor de indeling in plantengroepen is onder andere gebruik gemaakt van de “Herziening van de indeling in ecologische soortengroepen voor Nederland en Vlaanderen”, de “Nederlandse Oecologische Flora” en de “Heukels flora”.120 De resultaten van de macrorestenanalyse zijn weergegeven in een tabel (tabel 9.1). Wel moet opgemerkt worden, dat deze indeling gebaseerd is op de huidige relatie tussen het voorkomen van plantensoorten en hun omgeving. 9.3 Resultaten 9.3.1 Algemeen De resultaten van de botanische analyse staan in de bijlage. De conservering en concentratie botanische macroresten in de monsters is over het algemeen goed. Met name de monsters uit de grachtvulling waren erg rijk aan botanische macroresten. Hieronder zullen eerst de monsters uit de gracht gezamenlijk besproken worden, en vervolgens de verkoolde laag uit spoor 62. De cultuurgewassen en wilde planten worden afzonderlijk besproken. Beide zijn onderverdeeld in verschillende categorieën, zoals oliehoudende soorten, fruitsoorten en granen. Voor de wilde plantensoorten zijn de groepen akkers en moestuinen, ruderale soorten en tredplanten, graslandplanten en ten slotte oever- en waterplanten aanwezig. Hierbij moet worden opgemerkt, dat sommige wilde soorten die voorkomen in de monsters waarschijnlijk verzameld werden voor consumptie, ondanks hun aard toch ingedeeld worden bij de cultuurgewassen. Dit om de gezamenlijke beschrijving van geconsumeerde soorten, zoals sommige vruchten, bij elkaar te houden. 9.3.2 Grachtvulling In de grachtvulling (monsters 102 t/m 105) zijn tal van cultuurgewassen aanwezig. Zo zijn verschillende resten van eetbare gewassen gevonden, zoals granen, fruit en oliehoudende gewassen. Daarnaast zijn ook resten van de natuurlijke vegetatie aanwezig in deze monsters. Een deel hiervan behoort tot de afvalresten en zijn met de voedselresten in de gracht terecht gekomen, terwijl een ander deel behoort tot de vegetatie die in de buurt van de gracht heeft gestaan. Het is niet altijd mogelijk dit onderscheid te maken. Verder vertonen de vier monsters zeer veel overeenkomsten, en is geen duidelijke trend te onderscheiden in de verschillende lagen waaruit de monsters afkomstig zijn. 9.3.2.1 Cultuurgewassen Granen In de monsters zijn enkele verkoolde graankorrels en veel onverkoolde kafresten aanwezig van broodtarwe (Triticum aestivum). Eenmaal is een korrel van rogge (Secale cereale) aangetroffen. Broodtarwe wordt al gegeten sinds de IJzertijd. Het voordeel van deze graansoort is dat het een naakt graan is. Dat wil zeggen, dat er geen kaf strak om de graankorrel heen zit. Door deze eigenschap was er een stap minder nodig in het dorsproces. Bovendien bevat broodtarwe gluten, waardoor gerezen brood gemaakt kan worden, en daarbij levert het meer korrels per halm.121 Rogge is ooit als secundair graan ontstaan. Dit wil zeggen dat het als graanonkruid begonnen is, en later de status van graan kreeg.122 Rogge was als onkruid al vanaf de IJzertijd aanwezig, maar was in de Middeleeuwen uitgegroeid tot één van de belangrijkste gewassen. Het kan gekweekt worden op plaatsen waar dat met tarwe niet meer mogelijk is, omdat het meer kou, vochtigheid en juist droogte verdraagt. Ook gedijt rogge goed op voedselarmere gronden. 120 Meijden 2005; Tamis, et al. 2004; Weeda, et al. 1985; Weeda, et al. 1987; Weeda, et al. 1988; Weeda, et al. 1991; Weeda, et al. 1994. 121 Bakels 1997, 19; Kalkman 2003, 38-40. 122 Weeda, et al. 1994, 122-126. 124 Een nadeel van rogge is het gebrek aan gluten, waardoor het brood dat van rogge gebakken wordt niet zo mooi rijst, maar het kan wel gemengd worden met broodtarwe. Op die manier levert het beter brood op dan met rogge alleen.123 Fruitsoorten In de monsters van de grachtvulling zijn vruchten van vijg (Ficus carica), appel/peer (Malus/Pyrus), kers (Prunus avium), braam (Rubus fruticosus), moerbei (Morus nigra), gewone vlier (Sambucus nigra) en druif (Vitis vinifera) aanwezig. Vijg is een schijnvrucht die veel suiker bevat en daarom goed gedroogd kan worden. 124 Eén vijg bevat zeer veel kleine pitjes (de eigenlijke vruchtjes) wat deels verklaart waarom er zoveel resten van gevonden worden. Tegenwoordig worden vijgen in Nederland niet veel meer gekweekt, maar in de Middeleeuwen was dit door het warmere klimaat in die periode wel mogelijk. 125 Uit historische bronnen is bekend dat in Nederland toen hier en daar wel vijgen werden verbouwd, maar dat was waarschijnlijk lang niet voldoende om de grote vraag naar vijgen tijdens de traditionele vastenperiode te dekken. Het is dan ook aannemelijk dat een groot deel van de vijgen werd geïmporteerd uit het Mediterrane gebied.126 Gedurende de Kleine IJstijd (ca. 15301700) konden waarschijnlijk helemaal geen vijgen in ons land worden gekweekt, maar dit valt na de gebruiksperiode van deze gracht. De zwarte moerbei is afkomstig van dezelfde botanische familie als de vijg, de moerbeifamilie (Moraceae).127 De zwarte moerbei is een kleine boom waarvan de vruchten eetbaar zijn en een zoete smaak hebben.128 Uiterlijk lijken de vruchten wat op bramen en frambozen, maar ze zijn geen familie (afbeelding 9.1). Moerbeien zijn goed vers eetbaar maar kunnen ook in wijn of jam verwerkt worden.129 De soort is een Karolingische introductie in de fruitteelt en komt oorspronkelijk uit het Middellandse Zee gebied en het Nabije Oosten (voornamelijk Iran). 130 In de 17e en 18e eeuw werd de boom veel aangeplant in Europa, maar tijdens de gebruiksperiode van de gracht werden moerbeien wellicht nog ingevoerd. 123 Kalkman 2003, 46-47. 124 Kalkman 2003, 175 125 Kalkman 2003; Van Haaster 1997 126 Van Haaster 2006, 154. 127 Van der Meijden 2005, 400 128 Kalkman 2003 129 Kalkman 2003; Van Haaster 1997 130 Van Haaster 1997 125 Afbeelding 9.1. Moerbei (Morus nigra). Foto: Van der Meijden 2005. De druivenpitten uit de gracht kunnen afkomstig zijn van verse druiven, maar ook van gedroogde druiven, dus van krenten of rozijnen. Net als gedroogde vijgen werden deze gedurende de vastenperiode in grote hoeveelheden gegeten. Druiven werden gegeten als tafelfruit of gebruikt voor wijn. Tegenwoordig worden tafeldruiven vooral uit het Middellandse Zeegebied geïmporteerd.131 Druiven werden al in de 9e eeuw verbouwd in de zuidelijke Nederlanden en later ook in de noordelijke Nederlanden.132 Het is mogelijk dat de druivenpitten afkomstig zijn van verse druiven die zijn gekweekt in de Nederlanden. 133 De zoete kers is een inheemse soort die ook in het wild voorkomt. Hij kan niet narijpen na de pluk zoals veel andere fruitsoorten, en moet dus rijp geplukt worden. Dit maakt de vrucht kwetsbaar. Zoete kersen moesten daarom niet te lang bewaard worden en het liefst binnen een dag gegeten worden.134 De kersen zullen dus in de omgeving gekweekt of verzameld zijn. De pitten van appels en peren uit de grachtmonsters kunnen niet op uiterlijke kenmerken van elkaar onderscheiden worden. Zowel appels als peren maakten in de Late Middeleeuwen een grote groei door in het aantal rassen. 135 Ze kunnen vers als tafelfruit gegeten worden, maar ook verwerkt tot moes of andere producten. De peer is een Karolingische introductie in de fruitteelt en werd na zijn introductie aanvankelijk gekookt of gebakken genuttigd. 136 Bramen kunnen zowel in het wild verzameld zijn voor consumptie als verbouwd zijn in een moestuin.137 In het wild komt de braam voor op droge tot natte, al of niet voedselrijke grond in bossen, heggen en ruigten en om omgewerkte grond. Braam kan overal goed groeien en heeft een voorkeur voor ruigten op stikstofrijke grond (hetgeen bij een nederzetting veel voorkomt). 138 131 Kalkman 2003 132 Van Haaster 2008, 65 133 Van Haaster 2006, 156. 134 Kalkman 2003; Van Haaster 1997 135 Van Haaster 1997, 86 136 Van Haaster 1997, 65; Kalkman 2002, 163 137 Kalkman 2003, 164. 138 Weeda et al 1987, 65-66; Van der Meijden 2005. 126 De gewone vlier kent meerdere toepassingen. De bessen kunnen worden verwerkt tot bijvoorbeeld sap, jam of vlierbessenwijn en –jenever. Van de bloesems wordt ook wel siroop gemaakt.139 Het hout splintert niet en is geschikt om kleine voorwerpen van te vervaardigen. De vlier groeit als inheemse soort, net zoals braam, op vochtige en stikstofrijke gronden. 140 Waarschijnlijk werd de vlier niet verbouwd, maar werden de bessen verzameld. Oliehoudende gewassen In de grachtvulling zijn resten van diverse noten en oliehoudende zaden aangetroffen. Zo zijn schaalfragmenten van hazelnoten (Corylus avellana) en walnoten (Juglans regia) aanwezig. Oliehoudende gewassen, waarvan resten aanwezig zijn in deze monsters, zijn lijnzaad (Linum usitatissimum) en hennep (Cannabis sativa). Zowel lijnzaad als hennep zijn gewassen die zowel oliehoudende zaden als vezels leveren. Lijnzaad is afkomstig van de vlasplant, die in Europa al vele duizenden jaren in cultuur is. Vlas werd veel gekweekt om de vezels uit zijn stengelbast, waar linnen van gemaakt wordt. De vezels werden gewonnen uit de stengels. Het is bij de teelt van belang, dat de vlasplanten snel omhoog groeien en niet teveel vertakken. Daarom worden vlasplanten, die dienen ter verkrijging van vezels dicht op elkaar geplant.141 Na een reeks aan bewerkingen, namelijk het drogen, repelen, roten, opnieuw drogen, brakelen, zwingelen en hekelen van de stengelvezels, zijn ze klaar om gesponnen en bijvoorbeeld tot textiel geweven te worden. Daarnaast werd het verbouwd om de olie uit zijn zaden. De planten die worden verbouwd voor het verkrijgen van lijnolie dienen juist zo veel mogelijk bloemen te hebben, en worden daarom verder uit elkaar geplant. De olie kon medicinaal toegepast worden, maar werd in de Nieuwe Tijd vooral gebruikt als bestanddeel van olieverf, vanwege zijn sneldrogende eigenschappen. 142 Het zaad van de hennepplant is goed geschikt voor consumptie, en werd uitgeperst voor de olie.143 Hennepzaadolie is zeer gezond omdat het veel essentiële vetzuren bevat. De olie kan ook toegepast worden in producten als verf. Het zaad kan ook gebruikt of verwerkt worden tot diervoeder. De hars van hennep kan medicinaal gebruikt worden. In Europa zijn er uit de Middeleeuwen enkele berichten over de medicinale waarde van de hars bekend. Hennep is in het verleden voor zowel de vezel als de olie verbouwd. 144 In 16e - en 17e-eeuwse kruidenboeken wordt hennep geroemd om zijn geneeskrachtige werking. Het komt echter nog niet in de kookboeken voor. Volgens Dodoens is hennep slecht verteerbaar als voedsel, maar helpt het tegen winderigheid, geelzucht en oorpijn.145 Hennep levert grovere vezels dan linnen, die vooral geschikt zijn voor producten als touw en zeil.146 Het voorkomen van zaden van lijnzaad en hennep duidt erop dat deze waarschijnlijk niet voor de vezels verbouwd zijn, maar om (de olie in) de zaden zelf. De walnoot is een Romeins importproduct en komt vanaf de Romeinse tijd zowel verwilderd als aangeplant voor. Het is tevens een voorbeeld van de Romeinse introductie van boomgaarden. Gedroogde walnoten zijn lang houdbaar, en goed te vervoeren over lange afstand. De teelt van walnoot kan daarom beter met pollen worden aangetoond dan met macroresten. 147 Hazelaar groeit in het wild op open plekken in loofbos en aan bosranden. De hazelnoten zijn ook rauw goed eetbaar. 139 Kalkman 2003, 172. 140 Weeda, et al. 1988, 163-168. 141 Kalkman 2003, 260-262. 142 Bakels 1997, 18; Kalkman 2003, 260-262. 143 Kalkman 2003, 204. 144 Van Haaster 2008, 17. 145 Dodoens 1554. 146 Van Haaster 1997, 58. 147 Pals 1997, 33; Kalkman 2003, 183. 127 Ze worden al sinds het Mesolithicum verzameld voor consumptie, toen ze een belangrijke voedselbron vormden, maar zijn in vrijwel alle tijdsperiodes verzameld en gegeten. Hazelnootdoppen worden dan ook veelvuldig gevonden in archeologisch materiaal. 148 Overige gebruiksplanten In monster 105 is een vrucht van selderij (Apium graveolens) aangetroffen. Selderij komt van nature voor in brakke milieus. Daarbuiten houdt de soort alleen gekweekt stand. Naast het gebruik van de zaden als toekruid, kunnen de bladeren als snijselderij gegeten worden. Er bestaan daarnaast verschillende kweekvormen zoals bleekselderij en knolselderij. Aan het voorkomen van de zaden kan tijdens het huidige onderzoek niet afgeleid worden om welke variant het gaat. Alleen knolselderij kan worden uitgesloten, omdat deze pas sinds 1700 na Chr. buiten Italië gekweekt wordt. 149 Monsternummer 103 bevat een vrucht van hop (Humulus lupulus). Deze slingerplant is inheems en komt vrij algemeen voor in bijvoorbeeld elzen- en wilgenbossen, of in heggen langs rivieren. Hoewel het vooral bekend is als toevoeging bij het brouwen van bier, was de plant aanvankelijk voor andere doeleinden in gebruik. De bittere geurstof uit de klieren van de hopbellen werd bijvoorbeeld gebruikt als rustgevend middel. De eerste aanwijzingen voor grootschalig gebruik van hop voor bier in West-Europa stammen uit de 14e eeuw. In het geval van de grachtmonsters zou de hop met dit doel gekweekt kunnen zijn. Wel is het zo dat wanneer hopbloemen zaden gaan maken, dit de smaak van het bier benadeelt.150 9.3.2.2 Wilde planten Akkers en moestuinen Ook resten van natuurlijke vegetatie komen voor in de grachtvulling, zij het in lagere concentraties dan die van cultuurgewassen. Veel van de aangetroffen onkruidsoorten in de monsters zijn soorten die gedijen op akkers of in moestuinen, onder meer vanwege hun voorkeur voor voedselrijke grond. Resten hiervan kunnen na het schonen van graan of het wieden van tuinen als afval in de gracht terecht zijn gekomen. Voorbeelden hiervan zijn bolderik (Agrostemma githago), melganzenvoet (Chenopodium album), vogelmuur (Stellaria media), gekroesde en gewone melkdistel (Sonchus asper en S. oleraceus), uitstaande/spiesmelde (Atriplex patula/prostrata), beklierde duizendknoop (Persicaria lapathifolia), schapenzuring (Rumex acetosella), herik (cf. Sinapis arvensis), knopherik (Raphanus raphanistrum), grote of bleke klaproos (Papaver dubium/rhoeas), behaarde boterbloem (Ranunculus sardous), kroontjeskruid (Euphorbia helioscopia) en akkerandoorn (Stachys arvensis). Minder gebruikelijk zijn de vondsten van naaldenkervel (Scandix pecten-veneris), heggendoornzaad (Torilis japonica), getande veldsla (Valerianella dentata) en mogelijk geoorde veldsla (Valerianella cf. rimosa). De verzameling akkeronkruiden laat zien dat de mogelijke akkers en moestuinen waarvan ze afkomstig zijn, (zeer) voedselrijk waren. De aanwezigheid van resten van melganzenvoet, beklierde duizendknoop en melde in het bijzonder laten zien dat de akkers en moestuinen 148 Maes 2006; Bakels 2009, 159; Kalkman 2003, 182; Weeda, et al. 1985, 100. 149 Körber-Grohne 1987, 241. 150 Weeda, et al. 1985, 123; Kalkman 2003, 224. 128 bemest waren, omdat deze soorten goed gedijen op of nabij mesthopen. Een andere mogelijkheid is echter dat deze planten in de nabijheid van de (eveneens voedselrijke) gracht hebben gestaan. 151 Uit de vondst van soorten als heggendoornzaad, naaldenkervel en veldsla blijkt dat er sprake moet zijn geweest van graanteelt op kalkrijke grond. Dit is namelijk de omgeving waarin deze wilde planten gedijen. Tegenwoordig komt alleen van deze soorten alleen heggendoornzaad nog aan de Zeeuwse kust voor. De overige soorten komen slechts nog voor in het fluviatiel en Zuid-Limburgs district.152 Dit leidt tot de gedachte dat destijds graan is ingevoerd, dat in deze districten verbouwd werd. Bekend is dat er in de Middeleeuwen via Slepeldamme, in de buurt van Sluis, graan en vee werden aangevoerd.153 De Flora Batava maakt er echter melding van, dat naaldenkervel en geoorde veldsla in het verleden wel op Zeeuwse akkers gestaan hebben, wat weer pleit voor lokale teelt (afbeelding 9.2).154 Bolderik is een onkruid dat met name groeit tussen graan dat als wintergewas verbouwd wordt, zoals rogge (afbeelding 9.3).155 Een welkome aanvulling op de veldflora kan het niet geweest zijn, want bolderik is een zeer giftige soort, die door zijn afmetingen maar moeilijk uit het graan te zeven is.156 Figuur 9-2 Door de vondst van soorten als knopherik, herik, melkdistel, vogelmuur en zwarte nachtschade lijkt het erop dat er ook hakvruchtakkers of moestuinen aanwezig zijn geweest. 157 Hakvruchten zijn gewassen zoals bieten, die gepoot of gezaaid worden in rijen met daartussen open stroken. Hierdoor kan de boer de boer onkruid bestrijden tijdens de groei van het gewas. Vroeger gebeurde dit vooral handmatig met een gereedschap genaamd de hak, vandaar de naamgeving van de groep gewassen. 158 De eenjarige planten van zeer stikstofrijke bodem groeien op plaatsen waar de bodem zodanig intensief bewerkt wordt, en de aanwezigheid wijst erop dat er moestuinen of hakvruchtakkers aanwezig waren. Dit is niet verbazend, gezien de aangetroffen resten van fruitsoorten en kruiden die op een dergelijke manier verbouwd kunnen zijn. 151 Weeda et al 1985, 138, 163, 166. 152 Van der Meijden 2005. 153 Orisant.com/verdronken/lijst 154 Kops, Hartsen & Van Eeden 1868, plaat 989; Kops 1800, plaat 35. 155 Bakels 2010, 15. 156 Weeda et al 1985, 203. 157 158 Weeda et al. 1987, 48; 1991, 175. Weeda, Schaminee & Van Duuren 2005, 168; Körber-Grohne 1994, 331. 129 Ruderale en betreden plaatsen Ook van tredplanten, zoals grote weegbree (Plantago major) en gewoon varkensgras (Polygonum aviculare) zijn macrobotanische resten teruggevonden in de grachtvulling.159 Tredplanten komen voor plekken die sterk belopen worden. De vondst van resten van planten als stinkende kamille (Anthemis cotula), distel (Cirsium/Carduus), kleefkruid (Galium aparine) en krulzuring type (Rumex crispus-type) laten zien dat er ruderale plaatsen in de omgeving aanwezig waren. Deze plekken zijn vaak door de mens verrijkt in voedingsstoffen. Kleefkruid en stinkende kamille kunnen echter ook in en rond akkers voorkomen. In het geval van kleefkruid is dit hier zeker denkbaar, aangezien dit ook een soort van kalkrijke akkers is. 160 Afbeelding 9.3: Bolderik en klaproos zijn beide soorten die op graanakkers voor komen. Foto:J.A.A. Bos. Heide en veen Van zowel struikhei (Calluna vulgaris) als van veenmos (Sphagnum sp.) zijn resten gevonden. Heideplanten werden vaak gebruikt worden om bijvoorbeeld bezems of borstels van te maken, waar ze door de aanwezigheid van vezelbundels goed geschikt voor zijn. Daarnaast konden heide en veen als brandstof gebruikt worden. 161 Heide komt voor op plekken waar de grond voedselarmer wordt, bijvoorbeeld door uitputting na een periode van akkerbouw. Ook in duinen komt struikhei voor, mits er geen carbonaat van bijvoorbeeld schelpgruis aan het oppervlak ligt. De plant bezit wel een hoog gehalte calcium en is daarmee, ondanks zijn voorkomen op zuurdere grond, niet strijdig met de vondst van soorten van kalkrijke bodems. 162 Beide soorten kunnen in de omgeving van Sluis gegroeid hebben. 159 Weeda et al 1985, 141; 1987, 36; 1988, 253. 160 Weeda et al 1985, 153; 1988, 105; 1991, 66; Bakels 2009, 37. 161 Kalkman 2003, 260, 278. 162 Weeda et al 1988, 38. 130 Graslanden Met graslandvegetatie worden niet enkel soorten aangeduid uit de grassenfamilie (Poaceae), maar ook soorten uit andere families die hier een plek in hebben. Zo zijn ook in de grachtmonsters naast grastaxa als dravik (Bromus sp.), beemd- of struisgras (Poa/Agrostis-type) en zwenk- of raaigras (Festuca/Lolium-type), resten van verschillende andere planten uit dit vegetatietype aangetroffen. Hieronder zijn scherpe/kruipende boterbloem (Ranunculus acris/repens) en egelboterbloem (Ranunculus flammula). Ook hazenpootje (Trifolium cf. arvense) had een plek in de graslanden.163 Een dergelijk milieu kan in de nabije omgeving van de gracht gelegen hebben, maar de zaden kunnen ook via dierlijke mest (runderen) in de gracht terecht zijn gekomen. Oevers en water De oevers van de gracht waren begroeid met verschillende planten van vochtige en natte grond, blijkens de verschillende resten oevervegetatie. Het betreft hier soorten als zegge (Carex sp.), zeegroene/rode ganzenvoet (Chenopodium glaucum/rubrum), gewone waterbies (Eleocharis palustris), water-/akkermunt (Mentha aquatica/arvensis), blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus), mattenbies (Schoenoplectus lacustris) en grote brandnetel (Urtica dioica). Deze oevergemeenschap komt voor wanneer er sprake is van voedselrijke omstandigheden, waarbij de grond met name is verrijkt in stikstof. Soorten als blaartrekkende boterbloem en grote brandnetel komen vaak voor op periodiek droogvallende oevers, wat zou kunnen wijzen op een wisselende waterstand in de gracht.164 In enkele monsters zijn resten van waterdrieblad (Menyanthes trifoliata) aangetroffen. Deze waterplant zal in de gracht gegroeid hebben, en laat zien dat het water in de gracht ondiep was. 165 Vaak bestaan er overgangssituaties van natte graslanden met oeverplanten, naar de oevervegetaties. De soorten die in dergelijke vegetaties groeien, kennen vaak veel overlap. Zo kunnen gewone brunel, mattenbies en gewone waterbies alle op natte graslanden voorkomen. 9.3.3 Verbrande laag in getrapte kuil 9.3.3.1 Cultuurgewassen In het monster uit de verbrande laag in de getrapte kuil, monsternummer 63, zijn vrijwel alleen verkoolde macroresten aanwezig. Het materiaal bestaat met name uit onkruiden, naast een enkele korrel van gerst (Hordeum vulgare) en fragmenten van hazelnootdoppen. Gerst is een van de eerst verbouwde gewassen en was tot aan de Middeleeuwen het voornaamste verbouwde gewas in Europa. Van alle granen is gerst daarbij het meest resistent tegen zout en droogte. Het is niet geschikt om brood mee te bakken en werd dan ook vooral als pap gegeten. Verder kan gerst ook worden gebruikt om bier mee te brouwen. 166 Voor het maken van bier is echter mout nodig: de ontkiemde graankorrels. Op de halfverkoolde gerstkorrel zijn echter geen sporen aangetroffen van ontkieming In het monster zijn resten aanwezig van hazelnoot. Hazelaar groeit in het wild op open plekken in loofbos en aan bosranden. De hazelnoten worden al sinds het Mesolithicum verzameld voor consumptie en kunnen rauw gegeten worden (afbeelding 9.4). 167 163 Weeda et al 1985, 239, 242; 1987, 246. 164 Weeda et al 1985, 126, 246. 165 Weeda et al 1988, 98. 166 Bakels 1997, 19; Kalkman 2003, 44-45. 167 Bakels 2009, 159; Kalkman 2003, 182. Weeda, et al. 1985, 100. 131 9.3.3.2 Wilde soorten Akkeronkruiden en ruderale soorten In het monster uit de verbrande laag zijn minder resten van wilde planten gevonden dan in de gracht. De resten van akkeronkruiden in dit monster zijn afkomstig van bolderik, dreps of dravik (Bromus cf. secalinus), kleefkruid, beklierde duizendknoop, melganzenvoet en zwarte nachtschade. Veel van deze soorten hebben relatief grote zaden, wat erop kan wijzen dat het hier om dorsafval gaat dat van een grove zeef komt. Het dorsproces van graan omvat veel stappen, waarvan het zeven over verschillende maaswijdtes er enkele van uitmaken. 168 Vanwege de lage concentratie kan echter niet worden aangetoond dat de verkoolde resten een eenheid vormen, dat wil zeggen samen weggegooid zijn na het zeven. Afbeelding 9.4: Hazelnoot wordt al sinds het Mesolithicum onafgebroken gegeten. Foto: J.A.A. Bos Natuurlijke vegetatie In het monster zijn verder enkele resten van gewoon varkensgras en zuring (Rumex sp.) aanwezig, wat op met stikstof verrijkte plekken en intensieve betreding wijst. 169 In kleine hoeveelheden zijn resten aangetroffen van scherpe of kruipende boterbloem, enkele zeggetypen, mattenbies, gewone of slanke waterbies, heide en veenmos. Waarschijnlijk is hier, net als bij de grachtmonsters, sprake van een overgangssituatie tussen grasland en oever in de nabije omgeving van het bemonsterde spoor. Heide en veenmos zullen op de voedselarme plekken in het landschap hebben gestaan, terwijl waterbies en mattenbies de voedselrijke, nattere plaatsen innamen.170 168 Hillman 1984, 10. 169 Weeda et al 1985, 141, 146. 170 Weeda et al 1985, 242; 1994, 251, 265. 132 9.4 Conclusies De botanische monsters uit de gracht en de verbrande laag van het project Smeedtoren te Sluis heeft uiteenlopende gegevens over de voedseleconomie en lokale vegetatie van de laatmiddeleeuwse site aan het licht gebracht. Er kon echter geen duidelijke verandering in de lagen van de gracht worden waargenomen. De voedseleconomie omvatte verschillende granen, fruitsoorten en planten die olieën en vetten leverden. Zowel broodtarwe en rogge, beide veel gegeten graansoorten in Middeleeuwen, maakten deel uit van het dieet. Daarnaast werden vijg, zwarte moerbei, kers, braam, druif en appel of peer en de notensoorten walnoot en hazelnoot geconsumeerd. Hennep en lijnzaad zijn waarschijnlijk om hun oliehoudende zaden gebruikt. Ten slotte werden van selderij ofwel de bladeren gegeten als groente, of de zaden als keukenkruid. Het onkruidbeeld dat de grachtmonsters geven, is interessant vanwege de (tegenwoordig) zeldzame soorten. De graanonkruiden van kalkrijke gronden als naaldenkervel en geoorde veldsla groeien tegenwoordig alleen in Zuid-Limburg en het fluviatiel district. Het blijkt echter dat deze soorten tot enkele eeuwen terug ook in Zeeland voorkwamen, en we hier mogelijk toch met lokale teelt van wintergraan te maken hebben. Ondanks de kalkrijke akkers moeten er in de omgeving ook ontkalkte plaatsen zijn geweest, getuige de vondst van struikhei. Verder blijken er moestuinen of kleine hakvruchtakkers te zijn geweest, waar mogelijk fruit, respectievelijk selderij gekweekt werd. De nabije omgeving van de gracht laat een milieu zien waar ruderale plekken en graslandvegetatie elkaar afwisselen. Er was sprake van een overgangsvegetatie tussen de vochtige grachtenoevers en graslanden, met soorten die in beide vegetatietypen gedijen, mits de grond vochtig genoeg is. De vondsten uit de verbrande laag geven een afwijkend beeld. De verkoolde plantenresten bestaan waarschijnlijk uit voedsel- en dorsafval. Hierin is de aangetroffen graansoort gerst, en de enige andere eetbare soort is hazelnoot. Ook hier is waarschijnlijk sprake van een overgangssituatie tussen oevers en graslandvegetatie in de directe omgeving geweest, evenals plekken waar struikhei groeide. 133 10 Overige deelspecialismen 10.1 Inleiding Ten behoeve van de evaluatie zijn een aantal vondstcategorieën gewaardeerd die vervolgens ten behoeve van de eindrapportage, na overleg met het bevoegd gezag, niet verder zijn uitgewerkt. Het betreft slakmateriaal, hout- en stroresten en menselijk skeletmateriaal. Hieronder worden de resultaten van deze waarderingen weergegeven. 10.2 Slakmateriaal Vijf monsters (M057, M064, M074, M082 en M108) zijn macroscopisch onderzocht. M057 (afkomstig uit een aslaag uit structuur 3 in werkput 8) betreft grote stukken smeedslak, steenkoolfragmenten en –gruis en stukken die een conglomeraat zijn van slak, hamerslag, steenkoolgruis en roest. Dit betreft het afval dat in een smederij verwacht kan worden. M064 (afkomstig uit spoor 162 in werkput 3) bestaat voornamelijk uit organisch gemagerde gebrande leem. Het betreft waarschijnlijk de lemen wand van een gebouw. M074 is afkomstig uit spoor 173 in werkput 8, de smederij structuur 3. Het betreft een conglomeraat van leem, steenkool en hamerslag, bij elkaar gehouden door roest. M082 is afkomstig uit spoor 176 uit werkput 8, die geïnterpreteerd werd als een smederij, structuur 3. In dit monster bevinden zich silicaatrijke stukken (smeed-)slak, steenkool, mortel en een kleine hoeveelheid hamerslag, dewelke aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van een smederij. De inhoud van monster 108 (afkomstig uit grachtvulling spoor 196 in werkput 9) bestaat uit geblakerde takjes, geblakerd hout, houtskool, mest en versinterd as. Daarnaast bevat het wat gebrande leem, baksteen en ijzer (spijker). Het lijkt op de resten van een brandstapel. De onderzochte monsters zijn divers van inhoud. Slechts één monster (M057) kan eenduidig als resten uit een smederij worden gedetermineerd. Uit het vooronderzoek is reeds bekend dat zich binnen het plangebied een smederij bevond. De overige monsters bevatten in het algemeen bouwafval, deels verbrand en deels gecombineerd met smeedafval. Verdere uitwerking van het materiaal is niet noodzakelijk. 10.3 Hout en stro Tijdens het archeologisch onderzoek zijn de resten van een laatmiddeleeuwse stadswijk aangetroffen, waaronder een gracht (spoor 195) met een houten beschoeiing (spoor 210). Het hout is beschreven en gedetermineerd en de mogelijkheden voor een dendrochronologische datering zijn onderzocht. Daarnaast is een monster van een mogelijk pakket stro (monsternummer 181 uit spoor 195) gewaardeerd. De twaalf onderzochte stukken hout zijn matig tot goed geconserveerd. Van spoor 217 (muurfundering die begrenzing vormde met houten beschoeiing spoor 210 en gracht spoor 195) is één houtmonster verzameld. Monsternummer 110 betreft een bewerkt stuk rondhout met een diameter van ca. 11 cm. De houtsoort is fijnspar/lariks (Picea/Larix). Op het oppervlak zijn in lengterichting vier banen zichtbaar waar de stam licht bewerkt is, waardoor de oorspronkelijk ronde doorsnede min of meer vierkant is gemaakt. Mogelijk gaat het hier om een fragment van een paal, al zijn er geen aanwijzingen voor een punt aangetroffen. Uit spoor 194 (grachtvulling) komt monster 138. Monsternummer 138 betreft een tangentiaal stuk eikenhout (Quercus, stamcode (stc) 16). Het is bewerkt. Uit de houten beschoeiing spoor 210 zijn tien houtmonsters verzameld. Monsternummer 139 bevat twee fragmenten van tangentiale eikenhouten planken. Eén ervan is aan een uiteinde aangepunt. De kapvlakken bevinden zich op de smalle zijden over een lengte van 19 cm. Monsternummers 140, 141 en 146 zijn balken gemaakt van getrapte stukken eikenhout met pengaten er in. Waarschijnlijk gaat het om hergebruikt hout. Op het eerstgenoemde monsternummer zijn zaagsporen herkenbaar op de plaats waar de ‘trap’ in het hout is gemaakt. 134 De nummers 140 en 141 zijn vierzijdig aangepunt. Monsternummers 142 en 143 betreffen vierzijdig gerechte balken van fijnspar/lariks. De oorspronkelijke stamdiameter is circa 8 cm geweest. Monsternummers 144 en 145 zijn eiken palen met een vierzijdige punt van circa 30 cm lengte. Het eerstgenoemde stuk is gemaakt van een vierzijdig gerechte balk, de andere paal is gemaakt van een radiaal stuk hout. Uit gracht met spoornummer 195 is één monster verzameld. Monsternummer 181 bevat een monster uit een pakketje organisch materiaal. Het betreft een dunne laag parallel aan elkaar liggend plantaardig materiaal, mogelijk stro. Hierin zijn fragmenten van stengels en bladeren van minimaal twee soorten grassen (anders dan graan of riet), stengels van herik en mogelijk stro herkend. Verdere analyse van de resten zou weinig nieuwe informatie opleveren en is daarom ook niet uitgevoerd. In totaal werd de houtsoort, bewerkingswijze en de geschiktheid voor dendrochronologische analyse van 10 houten constructiedelen bepaald. De monsternummers 140, 141 en 146 hebben zestig of meer jaarringen, de twee eerstgenoemde stukken hebben bovendien spint. Ze zijn daarmee geschikt voor dendrochronologisch onderzoek. Er is echter voorgesteld om geen analyse te laten plaatsvinden omdat deze delen mogelijk hergebruikt zijn, waardoor hooguit een terminus post quem datering haalbaar is. Tevens liet de analyse van het aardewerk een voldoende scherpe datering van het betrokken spoor (gracht spoor 195) toe. 10.4 Menselijk skeletmateriaal In het Programma van Eisen werden meerdere vragen met betrekking tot het, binnen het plangebied aanwezige, kerkhof gesteld. Deze hebben echter voornamelijk betrekking op het eigenlijke kerkhof en zijn ruimtelijke omgeving en inrichting, minder op fysisch antropologische analyse van de skeletten op zich. Voor aanvang, en tijdens het onderzoek, werd door de bevoegde overheid gesteld dat de begravingen enkel op hoofdlijnen dienden gedocumenteerd te worden. Skeletten dienden enkel gelicht om te worden herbegraven. Wel dienden drie skeletten archeologisch te worden gelicht voor verdere analyse en eventuele C-14 datering ter datering van het kerkhof. Tijdens de archeologische begeleiding werd duidelijk dat het een reguliere begraafplaats betreft en niet, zoals eerder nog werd geopperd, een begraafplaats van soldaten. In totaal werden 39 inhumaties met bewaard skeletmateriaal gedocumenteerd waarvan 9 gedeeltelijk waren verstoord. De conditie van het botmateriaal was slechts matig, voornamelijk veroorzaakt door de zandige zuurstofrijke ondergrond. Binnen de inhumaties bevonden zich zowel mannen, vrouwen en kinderen. Alle inhumaties werden individueel gelicht en onmiddellijk na het veldwerk door de gemeente herbegraven op de gemeentelijke begraafplaats. Drie skeletten (spoor 34, 39 en 83) werden archeologisch gelicht. Navraag bij fysisch antropologe C. vander Linden (Tot op het Bot) leert dat fysisch antropologische analyse van slechts drie skeletten weinig zin heeft en geenszins kan leiden tot betrouwbare uitspraken omtrent het kerkhof en zijn samenstelling. Er is dan ook voorgesteld om geen verdere fysisch antropologische analyse op de skeletten te verrichten. De gevraagde radiokoolstofdatering op twee skeletten lijkt eveneens weinig bij te dragen. De begravingen zijn te jong om een scherpe datering te verkrijgen. Bovendien dient opgemerkt dat de stratigrafische positie, de relatie met de Oude Roomsche Kerk en de aardewerkvondsten in de grafkuilen toelaten om het kerkhof globaal te dateren. Exacte begin en einddatum van de begravingen zal hierdoor niet worden verkregen maar dit valt ook niet te achterhalen met twee C-14 dateringen. Bovendien merken we op dat Sluis, gezien zijn geografische ligging, de consumptie van vis een belangrijk deel van de voeding uitmaakt. Een hoge mate van visconsumptie leidt bij radiokoolstofdatering tot het zogenaamde reservoireffect waarbij grote afwijkingen (100 jaar) in datering kunnen ontstaan. Hierdoor is dan ook voorgesteld om geen C-14 datering toe te passen ter datering van de skeletten. Het bevoegd gezag is hiermee akkoord gegaan. 135 11 Beantwoording onderzoeksvragen 1. Wat is de datering en fasering van de binnen het plangebied aanwezige archeologische resten? Er werden sporen aangetroffen daterend tussen de vroege 14 e eeuw en de tweede helft van de 19e eeuw. Dertiende-eeuwse sporen en vondsten ontbreken totaal. Globaal kan de fasering in twee delen worden opgesplitst: de laatmiddeleeuwse bebouwing waarvan de vroegste exponenten in de veertiende eeuw dateren. Het merendeel van de huizen dateert uit de 14 e-15e eeuw. Binnen de laatmiddeleeuwse bewoning is tevens een gedeeltelijke herinrichting van het terrein waarneembaar (dempen gracht, optrekken nieuwe bebouwing). Na de 16 e eeuw werd het noordelijke deel van het terrein opgehoogd en ingericht (soldatenbarakken). In de 19 e eeuw werd het noordelijke deel ingericht als kerkhof. 2.Wat is de exacte omvang (horizontaal en verticaal) van de binnen het plangebied aanwezige archeologische resten? Binnen het gehele plangebied werden structuren aangetroffen. Hoewel sommige delen van het plangebied niet werden verstoord, dan wel begeleid, kan worden gesteld dat de laatmiddeleeuwse sporen zich uitstrekken over het gehele plangebied, zij het dat het geen aaneengeschakelde bebouwing betreft. Sporen uit de Late Middeleeuwen werden direct onder de verstoorde bovenlaag aangetroffen vanaf circa 1.70 meter +NAP. De natuurlijke komafzettingen werden aangetroffen vanaf 1.08 meter +NAP. Het noordelijke deel van het plangebied werd in de 17e eeuw opgehoogd. Het huidige maaiveld bedraagt circa 3.05 meter +NAP. Sporen uit de Nieuwe Tijd werden net onder de verstoorde bovenlaag aangetroffen vanaf 2.64 meter +NAP. De horizontale verspreiding van sporen uit de Nieuwe Tijd beperkt zich tot het noordelijke (opgehoogde) deel van het plangebied. 3. Wat is de gaafheid van de binnen het plangebied aanwezige archeologische resten? Zijn er zones binnen het plangebied verstoord? Tot welke diepte en wat is de oorzaak van verstoring? Lokaal zijn binnen het plangebied delen van structuren verstoord. Dikwijls zijn deze verstoringen echter beperkt in diepte en te wijten aan bouw- en sloopactiviteiten uit de 20 e eeuw. Door de beperkte diepteligging van sommige sporen werden daardoor echter meerdere structuren aangetast, echter niet in die mate dat reconstructie niet meer mogelijk blijkt. Grote verstoringen werden vastgesteld op de plek van de voormalige bibliotheek waar na sloop een diepe met water gevulde kuil achterbleef en kuilen gevuld met sloopafval ter plaatse van het voormalige schoolgebouw. 4. Welke gebouwplattegronden of andere structuren zijn aanwezig? In totaal werden 21 structuren gedocumenteerd (voor beschrijving zie hoofdstuk 3) waaronder twee straten, tien (delen van) woonhuizen, een perceelsmuur en een kerkhof. 5. In welke mate komen de aangetroffen structuren overeen, dan wel wijken ze af van gegevens uit historische kaarten en schriftelijke bronnen? En idem met de gegevens uit het vooronderzoek? Tijdens het vooronderzoek werd reeds vastgesteld dat enige historische referentie voor het kerkhof ontbreekt. Tijdens deze begeleiding werd vastgesteld dat wat de Late Middeleeuwen betreft, het geen aaneensluitende bebouwing was. Overeenkomsten met oud kaartmateriaal betreffen de aanwezigheid/ligging van de Visschersstraat en de Vleeshouwerijstraat. 136 Daarnaast werd heel wat laatmiddeleeuwse bebouwing aangetroffen zoals zichtbaar op oud kaartmateriaal. Voor projecties wordt verwezen naar bijlage 7. 6. Waar zijn afvalkuilen, beer- en/of waterputten en erfafscheidingen aanwezig? Met uitzondering van een perceelsmuur werden geen erfscheidingen herkend. Gezien de beperkte verstoringsdiepte konden geen afvalkuilen worden onderzocht, noch werden deze aangetroffen in het vlak. Enkele kuilen met bouwafval werden wel aangetroffen. Opvallend is het ontbreken van beer- en waterputten (m.u.v. de verstoorde 17 e-18e-eeuwse op het noordelijke deel). Dit kan mogelijk verklaard worden door het feit dat er slechts beperkt gegraven werd op de achterterreinen van de woningen. 7. Werden resten aangetroffen van de voormalige Visscherstraat? Zo ja, wat is de opbouw van deze? Ja, de opbouw bestond uit vlak geplaatste rol/ballastkeien die in de klei werden geplaatst. De straat zelf was 5,7m breed. Het middendeel (1,9m breed) bestond uit grote keien. Dit gedeelte van de weg was zeer waarschijnlijk toegankelijk voor paard en kar. Aan beide kanten (tevens1,9m breed) lagen kleine keien. Deze delen van de weg worden geïnterpreteerd als de ‘voetgangerszone’. In werkput 11 werd geen goed bewaard bestraat wegdek aangetroffen enkel de resten van een verhard puinpad (spoor 198-199). Mogelijk betreft het een voorloper van de Visscherstraat, al kan niet worden uitgesloten dat het een funderingslaag betrof. 8. In hoeverre komt deze overeen met de opbouw van eerder aangetroffen wegen in de kern van Sluis? De opbouw van de Visscherstraat komt overeen met de eerder aangetroffen wegen in de kern van Sluis. 9. Wat is de mate van conservering van de binnen het plangebied aanwezige archeologische resten? De conservering van de archeologische resten is goed. De geringe bouwactiviteiten na de 16 e eeuw hebben voor een goede gaafheid van de archeologische waarden gezorgd. Lokaal zijn verstoringen opgetreden door bebouwing uit de 20e eeuw maar deze zijn beperkt in omvang en diepte. Ook het organisch materiaal alsook metaalvondsten zijn gezien de anaërobe, kleirijke ondergrond, goed bewaard. De bombardementen hebben weinig tot geen herkenbare verstoring in het plangebied aangebracht. 10. Welke archeologische sporen en structuren konden in situ bewaard worden en vanaf welke diepte werden ze bewaard? Op een diepte van maximaal 0.35 meter + NAP werd een nieuw rioleringsnet aangelegd. Voor de bouw van het appartementencomplex (blok 07) en de woningen (blokken 01 tot en met 06) is ten behoeve van de funderingen van de wooneenheden een bouwput gegraven tot een maximale diepte van 1.09 meter +NAP. Het peil van de fundering van bouwblok 1 (thv werkput 4) bedroeg 1,09m+NAP. Muren en structuren werden hier reeds aangetroffen vanaf ca. 1,5m+NAP. Dit muurwerk werd dus voor 40 cm afgetopt. Het peil van de fundering van bouwblok 2 (thv de werkputten 6 en 7 van het proefsleuvenonderzoek) bedroeg 1,19m+NAP. Muurwerk werd hier aangetroffen vanaf 1,5m+NAP. Deze muren werden afgetopt. De vloeren bleven onaangeroerd in situ bewaard. 137 Het bouwpeil van de funderingen van blok 3 (thv werkputten 1 en 2 van het proefsleuvenonderzoek) bedraagt 2,69m+NAP. Alle sporen zijn in situ bewaard. De funderingen van bouwblok 4 (thv. werkput 2) werden aangelegd op 2,19m+NAP. Skeletten werden reeds aangetroffen vanaf 2,40m+NAP. Deze zijn dus deels gelicht. De sporen in werkput 5 konden allemaal in situ worden bewaard aangezien ze zich onder het funderingspeil van bouwblok 5 (1,39m+NAP) bevonden. Het peil van de fundering van bouwblok 7 (thv werkput 1) bedroeg 2,11m+NAP. Alle sporen konden dus in situ worden bewaard aangezien ze vanaf 2,10m+NAP werden aangetroffen. Daarnaast werden ook nog een aantal rioleringen aangelegd op ca. 0,56m+NAP thv de werkputten 7, 8, 9 en 10. Hiervoor diende een groot aantal muren te worden afgetopt of volledig weggegraven. Vandaar dat voor werkput 8, waar structuur 3 werd aangetroffen, het plan werd aangepast en de riolering hoger werd aangelegd opdat deze woning met intacte resten van de Visscherstraat toch in situ kon worden bewaard. Voor een overzicht van de sporen en structuren die al dan niet in situ zijn bewaard en vanaf welke diepte, wordt verwezen naar de advieskaart zichtbaar op afbeelding 12.1 in hoofdstuk 12. 11. Wat is het belang (bezien vanuit lokaal, regionaal en landelijk perspectief) van de binnen het plangebied aanwezige archeologische resten? Het landelijk belang is beperkt maar in regionaal en lokaal perspectief betekent het (gedeeltelijke) onderzoek van een middeleeuwse stadswijk een belangrijke aanvulling op de geschiedenis van de stad Sluis en in ruimer perspectief van de regio, met name omdat Sluis in de Late Middeleeuwen een belangrijke handelsstad was. De aangetroffen structuren zijn, met name voor wat de stadsontwikkeling en bouwtechnieken betreft, van aanzienlijk belang. Voor het eerst werd het gebruik van vakwerkbouw vastgesteld in de omgeving. Het aantreffen van enkele uitstekende contexten, geschikt voor archeozoologisch en -botanisch onderzoek, vult een lacune binnen het reeds uitgevoerde onderzoek in Sluis aan. 12. Zijn er objecten die verband houden met transportmiddelen (schepen of hergebruikte resten van schepen in allerlei constructies zoals huizen, waterputten, beschoeiingen, grafkisten etc.; middelen voor landvervoer)? Op de onderzoekslocatie zijn fragmenten van maalstenen uit tefriet en serpentiniet aangetroffen. Het tefriet is afkomstig uit de Eifel en is als scheepsinventaris vermoedelijk via transport over de Rijn in Sluis terecht gekomen. Het serpentiniet met herkomstgebied de Alpen, Sauerland en Zweden is tevens als scheepsinventaris in Sluis verhandeld. Het leisteen, dat gebruikt is als dakbedekking van de huizen, is vanuit de Ardennen en de Eifel naar Sluis vervoerd. Tot slot worden het gerold vuursteen en veldsteen vermeld die gebruikt zijn bij de aanleg van de Visscherstraat. Het gerold vuursteen afkomstig van de Franse en Engelse Kanaalkust, alsook afkomstig uit de Oostzee, is als ballastkei door de zeilschepen meegenomen en zo tot in Sluis geraakt. Veldsteen werd vanuit Oost- en west-Vlaanderen alsook Henegouwen en Brussel verhandeld tot in Zeeuws-Vlaanderen voor het gebruik in het wegdek. 13. Welke producten werden er in deze stadswijk verhandeld, hoe is de verspreiding van diverse producten en wat is daarvoor de verklaring? Op de onderzoekslocatie werden voornamelijk runderen en schaap/geit verhandeld. Er zijn geen aanwijzingen dat de dieren ter plekke zijn gehouden. De runderen zijn vermoedelijk wel ter plekke geslacht. Het betreft vooral oudere runderen. Het gaat wellicht om afgedankte melkkoeien of trekdieren die van het platteland naar de stad zijn vervoerd. Het groot aantal runderonderkaken met gelijksoortige haksporen vormt een aanwijzing dat mergextractie deel uitmaakte van de plaatselijke economie. 138 Ook de Vleeshouwerijstraat verwijst naar deze activiteit. Schapen en geiten zijn in de eerste plaats gehouden voor hun melk en wol en pas op oudere leeftijd geslacht. Daarnaast werd er gehandeld in kabeljauw dat op open zee werd gevangen. Op de onderzoekslocatie werden redelijk wat onkruidsoorten aangetroffen die gedijen in moestuinen. Zij leveren een bewijs voor de aanwezigheid van kleine moestuinen en hakvruchtakkers in de onmiddellijke omgeving van de woonhuizen. Daarnaast werd graansoorten zoals broodtarwe en gerst, fruit zoals vijg, zwarte moerbei, kers, braam, druif, appel, peer en noten zoals walnoot en hazelnoot geconsumeerd. Daarnaast werden er resten aangetroffen van hennep en vlas, gebruikt voor het vervaardigen van touw en linnen. Het importaardewerk is afkomstig uit het Duitse Rijnland, het Maasland, het gebied tussen de Noord-Duitse rivieren Weser en Werra, Frankrijk, Portugal, Spanje en China. Ongetwijfeld zal er handel geweest zijn met de Brugse lakenhandel, maar de twee textielloden die bij de opgraving in Sluis zijn gevonden, komen uit de noordelijke Nederlanden namelijk Delft en Leiden. 14. Zijn ambachten geconcentreerd in bepaalde delen van de wijk en wat is daarvoor de verklaring? Hoe is het productieproces opgebouwd? Wat is de inrichting van de werkplaatsen en welke materialen en technieken worden toegepast? In de aanwezige afvallagen en hun samenstelling kan veralgemenend gesteld worden dat bij de Visscherstraat voornamelijk schelpresten aangetroffen werden. Slachtafval werd dan weer voornamelijk aangetroffen bij de Vleeshouwerijstraat. Structuur 8 in werkput 3 kan gerelateerd worden met een smederij. En binnen structuur 2 werd een maalsteen aangetroffen in de achterkamer. Zonder bijhorende afvalcontexten kan echter enkel gegist worden naar eventuele producten die hier werden verwerkt. Verder werden binnen het plangebied enkele stookplekjes aangetroffen maar bemonstering noch vondstmateriaal leverde hier bruikbare resultaten met betrekking tot de functie. Gezien de omvang lijkt het eerdere te gaan om huishoudelijke haarden/stookplaatsen. 15. Is er een complete plattegrond van een laatmiddeleeuws huis teruggevonden? Zo ja wat zijn de exacte afmetingen daarvan? Er zijn twee complete huisplattegronden aangetroffen. Structuur 1 meet 12.80 bij 4.00 meter binnenwerks. Structuur 3 heeft een lengte van 20.40 meter, de breedte bedraagt minimaal 6.40 meter. 16. Is er sprake van verschillen in rijkdom, en zo ja: komt deze tot uiting in materiële cultuur en voedingspatroon? Gezien geen bijhorende afvalcontexten werden aangetroffen kunnen de bewoners van de woonhuizen niet op basis van vondstmateriaal op hun rijkdom, noch voedingsgewoonten, worden beoordeeld. De macrobotanische resten die afkomstig zijn uit de grachtvulling duiden niet op eventuele bovenmodale huishoudens. Het aangetroffen laatmiddeleeuwse en vroegmoderne importaardewerk hangt nauw samen met de zeevaart, dewelke kenschetsend is voor het bodemarchief van Sluis. Juist in Sluis worden regelmatig vondsten gedaan die op andere plaatsen in het land niet voorkomen. 17. Vertonen de verschillende groepen een afwijkende wooncultuur? Zie vraag 16. 139 18. Is er sprake van sporen van zoutproductie? Zo ja, welke zijn deze en wat is de datering? Tijdens de archeologische begeleiding werden geen sporen van zoutproductie aangetroffen. Tijdens het eerder uitgevoerd proefsleuvenonderzoek werd er in de ophoogpaketten in het noordelijk deel van de onderzoekslocatie ter hoogte van de toen aangelegde werkputten 1 en 2 zelas aangetroffen wat het restproduct van zoutproductie is. Deze zelaslagen bevinden zich echter in secundaire context en houden geen verband met eventuele zoutproductie binnen het plangebied. 19. Werden er begravingen aangetroffen? Bevatten deze menselijke skeletresten? Ja, er werden in totaal 39 inhumaties gedocumenteerd. 20. Hoeveel individuen werden aangetroffen? Wat is het geslacht, leeftijd, grootte van deze individuen? Zijn er opvallende kenmerken op de skeletten zichtbaar en zo ja, welke zijn deze? Er werden 39 individuen vastgesteld waaronder zowel volwassenen en kinderen, mannen en vrouwen. Tijdens het veldonderzoek konden geen pathologieën worden waargenomen. Hierbij dient echter opgemerkt te worden dat geen fysisch antropoloog in het veld aanwezig was en dat de begravingen op hoofdlijnen werden gedocumenteerd. 21. Wat is de oriëntatie van de graven? Komen deze overeen met de resultaten uit het vooronderzoek? Alle begravingen zijn enkelvoudig. De meest begravingen zijn klassiek west-oost georiënteerd met het hoofd in het westen en de voeten in het oosten. Het gebruik om met het hoofd richting het westen te begra-ven, dateert al van vroeg in de christelijke traditie toen men geloofde dat de terugkeer van Christus aan het einde der tijden in het oosten zou plaatsvinden en dat men bij de weeropstan-ding deze gebeurtenis moet kunnen aanschouwen. Opvallend is dat in het zuidwesten van de onderzoekslocatie de skeletten in omgekeerde richting zijn begraven. Opvallend is dat in het zuidwesten van de onderzoekslocatie de skeletten in omgekeerde richting zijn begraven. Of deze afwijkende oriëntering als straf gediend kan hebben of het gevolg is van een vergissing, kan spijtig genoeg niet meer achterhaald worden. Het is bekend dat bij sommige rechthoekige kisten geen onderscheid was tussen het hoofd- en het voeteinde en dat men soms letterlijk het noorden kwijtraakte bij het vervoeren van de overledene naar de begraafplaats en het ter aarde bestellen van de overledene. Het feit evenwel dat het enkel de skeletten in het meest zuidwestelijke deel van de begraafplaats betreft die een atypische oriëntering vertonen, pleit eerder voor de eerste hypothese van straf. Mogelijk betrof het criminelen of heidenen op de grens van of net buiten het kerkhof, in niet gewijde grond. 22. Wat is de datering van het grafveld? De samenstelling van de inhumaties duidt op een regulier kerkhof (zowel mannen, vrouwen als kinderen) vermoedelijk behorend tot het kerkhof rondom de Oude Roomsche Kerk. Wellicht is dit kerkhof niet lang in gebruik geweest, gezien de beperkte verticale en horizontale spreiding van de graven. Een begindatering is moeilijk te stellen, in ieder geval na de 17 e-eeuwse ophoging van het terrein en vermoedelijk gelijk met de bouw van de Oude Roomsche Kerk, eind 18 e eeuw of eerste helft 19e eeuw. Keramiekvondsten in de grafkuilen omvatten in ieder geval aardewerk uit de 17e en 18e eeuw. Dit betreft aardewerk dat bij de aanleg van de grafkuilen werd verspit. Het lijkt aannemelijk om het gebruik van het kerkhof in de 19 e eeuw te dateren. 140 23. Werden er aanwijzingen gevonden voor de begrenzing van het grafveld in combinatie met de eerdere onderzoeksresultaten? Een fysieke begrenzing werd niet aangetroffen. Wel kan gesteld worden dat de begravingen plaatsvonden op het noordelijke, opgehoogde deel van het plangebied. De zuidoostelijke begrenzing van het kerkhof dient zeer waarschijnlijk gezocht worden in spoor 1 en spoor 12 (twee ophooglagen) in werkput 2. Deze lijn komt overeen met de perceelsgrens die zichtbaar is op de Kadastrale Minuut. 24. Werden er resten van houten kisten aangetroffen? Zo ja, wat is de datering en herkomst van de kisten? Begraving in kisten kon worden aangetoond door de aanwezigheid van spijkers die aan de randen van het graf werden aangetroffen. De bewaringscondities waren, door de zuurstofrijke omstandigheden, echter dermate slecht dat geen houtresten of kistdelen werden aangetroffen. 25. Bevatten de graven ook bijgiften? Zo ja, wat is de aard, functie en datering van deze bijgiften? Welke informatie leveren ze over het geslacht, de status of materiële cultuur van het individu? Geen van de graven bevatte bijgiften. De vondsten die binnen de grafkuilen werd aangetroffen betreffen opspit. Eén skelet (spoor 36) had bij de heup een rekenpenning en een munt maar het is onduidelijk of deze werkelijk bij de inhumatie zijn meegegeven of secundair in de grafkuil zijn terechtgekomen. Deze munt dateert uit de 17e eeuw. 26. Houden de graven verband met de Oude Roomsche Kerk of met de Nieuwe Roomsche Kerk. En welke zijn de aanwijzingen daarvoor? De graven houden verband met de Oude Roomsche Kerk. Belangrijkste aanwijzing daarvoor is de horizontale begrenzing van het kerkhof welke zich niet verder uitstrekt richting Vleeshouwerijstraat. 27. Wat is de ruimtelijke spreiding van de graven? Liggen de graven in één laag of zijn ze gestapeld? Er werd één begravingsniveau vastgesteld. De skeletten werden weliswaar in twee vlakken opgegraven en een enkel graf toonde een kleine overlapping maar van gestapelde begravingen of langdurig gebruik van het kerkhof is geen sprake. De ligging van de begravingen laten verder geen specifieke indeling van het kerkhof herkennen. 28. Wat is de ruimtelijke opzet van de Oude Roomsche kerk en hoe zien de verschillende fasen eruit? Er werden geen resten van de Oude Roomsche kerk aangetroffen. Deze vraag is dus niet te beantwoorden. 29. Zijn er archeologische vondsten aangetroffen die (vooral pelgrimssouvenirs) iets kunnen zeggen over de populariteit van een bedevaartsoord, maar ook van de persoonlijke geloofsbeleving die hieraan ten grondslag lag? Er werd slechts één pelgrimssouvenir aangetroffen, namelijk een fragment van een grote mantelschelp, die als pelgrimssouvenir rond de nek werd gehangen. 141 Het enige aangetroffen metalen religieus insigne betreft een insigne met de beeldtenis van de Heilge Benedictus, de grondlegger van het kloosterleven in de Latijnse kerk. Zijn regel is een afgewogen ritme van acht uur bidden, acht uur werken en acht uur rusten. 30. Werden er aan de hand van dit onderzoek andere interpretaties gedaan dan in het vooronderzoek naar voren kwamen? Zo ja, welke zijn deze? Er werden geen noemenswaardige andere interpretaties gedaan dan in het vooronderzoek naar voren kwam. Een groot deel van de onderzoekslocatie bleek intact (in tegenstelling tot de verwachting dat de Tweede Wereldoorlog grote schade zou hebben aangebracht). De aangetroffen resten dateren effectief enerzijds tussen de tweede helft van de 14 e eeuw tot de eerste helft van de 16e eeuw en anderzijds na de 17e eeuw. 142 12 Conclusies In opdracht van bouwbedrijf De Delta heeft Grontmij Nederland bv in 2010 en 2011 een archeologisch onderzoek uitgevoerd in het plangebied Smeedtoren te Sluis in de gemeente Sluis. In het kader van de ontwikkeling van een appartementencomplex en individuele woningen binnen het plangebied werd in een eerdere fase een bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd, in een later stadium gevolgd door een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven, waarbij de huidige onderzoekslocatie aangeduid werd als behoudenswaardige vindplaats. De Gemeente Sluis heeft in het kader van de planontwikkeling gesteld dat een vervolgonderzoek door middel van een Archeologische Begeleiding protocol opgraven diende te worden uitgevoerd om de archeologische waarden, die door de toekomstige werkzaamheden werden bedreigd, ex situ veilig te stellen. De omvang van het archeologisch onderzoek werd daarmee in oppervlakte en diepte beperkt tot de door de bouwwerkzaamheden te verstoren delen. Het bureauonderzoek heeft uitgewezen dat de ondergrond van Sluis bestaat uit Afzettingen van het Laagpakket van Walcheren (Afzettingen van Duinkerke, ontwikkeld als Duinkerke IIIb transgressie op Duinkerke II afzettingen) op Afzettingen van het Hollandveenlaagpakket op Afzettingen van het Laagpakket van Wierden (Pleistoceen zand). Sluis is in de late 13e eeuw ontstaan als een strategisch aan het Zwin gelegen havenplaats voor de overslag van goederen naar Brugge en heeft tot in de eerste helft van de 15 e eeuw een grote bloeiperiode gekend. De onderzoekslocatie maakt deel uit van de vroegste stadskern aan de haven. De stad is door oorlogen vanaf de 15e eeuw in verval geraakt. De nadruk kwam in de latere eeuwen op de militaire functie als vestingstad te liggen. De westzijde van de onderzoekslocatie is in de 17e/18e eeuw bebouwd met soldatenbarakken. De functieverandering van dit stadsdeel heeft ertoe bijgedragen dat de percelering van dit stadsdeel grootschaliger werd. In de 20e eeuw kreeg dit stadsdeel langzaam zijn woonfunctie terug. Na de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog werd de onderzoekslocatie in 1946 opnieuw bebouwd met een school. Tussen 1969 en 1973 is de school herbouwd. Op de open ruimte ten oosten van de school werd een gymzaal (Vleeshouwerijstraat) en een bibliotheek (Burg. van Hootegemstraat) aangelegd. Verwacht werd dat een groot deel van de onderzoekslocatie tijdens de Tweede Wereldoorlog te lijden zou hebben gehad onder oorlogsgeweld, maar dit bleek tijdens het proesleuvenonderzoek niet juist. Tijdens het proefsleuvenonderzoek werden reeds vanaf 0,1 m-mv resten van een laatmiddeleeuwse woonwijk met woonhuizen en weginfrastructuur aangetroffen daterend uit de 2e helft van de 14e eeuw tot in de eerste helft van de 16e eeuw. Onder het muurwerk bevonden zich antropogene lagen met plaatselijk kuilen en mestpakketten die teruggaan tot de oudste fasen van Sluis. Hierin bevond zich informatie over de oudste laat 13 e-14e-eeuwse ontwikkelingen van de stad, toen de agrarische component nog belangrijk was. Tevens werden vanaf ca. 0,5 m –mv skeletten aangetroffen, die te dateren zijn in de 18 e en 19e eeuw en behoorden tot de begraafplaats van de Oude Roomsche kerk. Naar aanleiding van de resultaten uit het proefsleuvenonderzoek werd een archeologische begeleiding protocol opgraven verplicht gesteld voor het plangebied. Tijdens de archeologische begeleiding werden de resten aangetroffen van een laatmiddeleeuwse woonwijk met huizen langs weerszijden van twee middeleeuwse straten. De vindplaats wordt op basis van het volledig ontbreken van proto-steengoed (1200-1300) en bijna steengoed (1275-1325) gedateerd vanaf 1325. De woonhuizen waren zeer goed bewaard en representeren de overgang van houtskeletbouw naar versteende woningen. Het betrof voornamelijk diepe smalle huizen met een voorvertrek, een middengedeelte en een achtervertrek. 143 De meeste huizen worden op basis van hun baksteenformaten gedateerd in het midden van de 14e eeuw. Ze bestonden bovengronds uit met leem bestreken houten vakwerkmuren. Mits goed beschermd kan leem enkele honderden jaren meegaan. De woonhuizen hadden enerzijds een bakstenen tegeldak, waarbij de daktegels los op het dak lagen en onderling bevestigd werden met mortel alsook rieten daken. Op de kaart van Jacob van Deventer is een woonwijk zichtbaar van groepjes van woonhuizen waartussen zich braakliggend terrein bevindt (bijlage 7). Dit is een weergave van een stad die reeds in verval is. Op de kaart van Van Dale die de situatie schets in het midden van de 15 e eeuw is een aaneengesloten huizenblok zichtbaar. Uit het archeologisch onderzoek blijkt dat de echte waargetrouwe situatie een middenweg is van beide kaarten, namelijk woonhuizen gegroepeerd langs de Visscherstraat, hier en daar afgewisseld met stukken braakliggend terrein. Tijdens het onderzoek werden op verschillende delen van het onderzoeksgebied de resten aangetroffen van de laatmiddeleeuwse Visscherstraat. De straat was vervaardigd uit blauwe rolkeien. Hij was ca. 5,7m breed en opgedeeld in twee ‘voetgangers’zones langs beide kanten van de straat van ca. 1,9m breed en een centrale zone tevens van ca. 1,9m breed voor paard en kar. Haaks op deze straat waren langs de westelijke zijde minimaal 6 panden ingepland, namelijk in het zuiden de structuren 10 en 11, afgewisseld met een stuk braakliggend terrein, structuur 13, terug afgewisseld met een stuk braakliggend terrein, vervolgens de structuren 1 en 2 wederom afgewisseld met een stuk braakliggend terrein en tot slot structuur 3. Zoals hierboven reeds vermeld betrof het diepe smalle huizen met een voorvertrek, middendeel en achtervertrek, opgetrokken in vakwerk, met bakstenen tegeldaken, gefundeerd op bakstenen muren. In structuur 3 werd een aanzienlijke hoeveelheid smidse-afval aangetroffen. Dit pand was dus hoogstwaarschijnlijk in gebruik als smederij. Aan de overzijde van de straat werden de resten aangetroffen van minimaal 8 panden die beduidend smaller en kleiner waren dan die aan de westzijde (structuren 14 tem 19, 9 en 20). De aangetroffen resten van deze panden waren aanzienlijk fragmentarischer. Vloeren waren slechts zeer sporadische en fragmentarisch bewaard. Ook deze panden hadden een bakstenen fundering waarop in het verleden vlechtwerkwanden waren geplaatst. Ze waren ook van laatmiddeleeuwse oorsprong. In het noordoosten van het onderzoeksterrein werden de resten van vermoedelijk drie structuren aangetroffen (structuren 6, 21 en 7). Deze waren in tegenstelling tot voorgaande structuren niet haaks maar evenwijdig met de straat ingepland. Structuur 13 dient waarschijnlijk geïnterpreteerd te worden als een achterplaats en niet zozeer als een voorloper van de Vleeshouwerijstraat. Deze was vermoedelijk een stuk oostelijker gelegen. De verschillende vondsten, alsook monstername uit sporen leert ons heel wat over deze stadswijk te Sluis. De rijkdom aan laatmiddeleeuwse en vroegmoderne importen die samenhangen met de zeevaart kenschetst het bodemarchief van Sluis. Juist in Sluis worden regelmatig vondsten gedaan die op andere plaatsen in het land niet voorkomen. De laatmiddeleeuwse aardewerk-importen zijn afkomstig uit het Duitse Rijnland, het Maasland, Frankrijk, Portugal en Spanje. Nieuwetijds importen komen uit het gebied tussen de NoordDuitse rivieren Weser en Werra en China. De aansluiting op de internationale zeehandelnetwerken komt sterk naar voren, met onder de vondsten een duidelijk vroegere component dan we in meer noordelijke Nederlandse kust- en havenplaatsen gewend zijn. Luxe importen uit de 15e eeuw zoals de Spaanse lusterwaar komen daar vrijwel niet voor. Dit is een gevolg van de kortstondige maar relatief vroege bloeiperiode van Sluis, na het inzakken van de laatmiddeleeuwse handelssteden Brugge en Gent. Ook het aangetroffen natuursteen wijst erop dat Sluis een grote zeevaart kende. Maalsteenfragmenten uit tefriet en serpentiniet werden in Sluis verhandeld en zijn afkomstig uit respectievelijk de Eifel als de Alpen, Sauerland en Zweden. 144 Het leisteen, dat gebruikt is als dakbedekking van de huizen, is vanuit de Ardennen en de Eifel naar Sluis vervoerd. Het gerold vuursteen, gebruikt bij de aanleg van de Visscherstraat en afkomstig van de Franse en Engelse Kanaalkust, alsook uit de Oostzee, is als ballastkei door de zeilschepen meegenomen en zo tot in Sluis geraakt. Veldsteen werd vanuit Oost- en WestVlaanderen alsook Henegouwen en Brussel verhandeld tot in Zeeuws-Vlaanderen. De metaalvondsten van de archeologische begeleiding leren ons ook het één en ander over het stedelijk wonen en de handel. De kledingvondsten zijn de weerspiegeling van de middenstand. De toenmalige bewoners waren op de hoogte van de Noordwest-Europese mode, gezien de gelijkenissen met andere grote Nederlandse steden alsook gebieden langs de Oostzee en Groot-Brittannië. Enkele metaalvondsten leren ons iets over de inrichting van de huizen. Sommige burgers hadden fraai met metaal beslagen versierde houten kisten. Woningen werden kunstmatig verlicht door middel van metalen kandelaars. De verschillende munten, rekenpenningen en gewichten duiden op een levendige handel zowel met de Nederlandse provincies (Overijssel, Friesland, Utrecht en Holland), en België (Vlaanderen), alsook met verder verwijderde landen als Duitsland (Neurenberg) en Frankrijk. Naast de vele aanwijzingen voor handel, zijn er weliswaar in mindere mate ook aanwijzingen voor nijverheid. Enkele vingerhoeden en scharen behoren tot de huisvlijt, twee lakenloden tot de textielnijverheid. Hoewel er ongetwijfeld handel geweest zal zijn met de Brugse lakenhandel, komen de twee textielloden die tijdens de archeologische begeleiding zijn gevonden uit de noordelijke Nederlanden (Delft en Leiden). Het vele smidse-afval is een indicatie voor een professioneel uitgeoefend ambacht. De aan-, maar vooral afwezigheid van bepaalde metaalvondsten wijst erop dat de toenmalige stadswijk geleidelijk aan in verval is geraakt. De bevolking heeft de tijd gehad zijn dagdagelijkse voorwerpen mee te verhuizen. Uit het dierlijk botmateriaal blijkt dat mergextractie deel uitmaakte van de plaatselijke economie. Er werd op open zee gevist naar grote kabeljauwen Van vlas werd linnen gemaakt. Veel van de aangetroffen onkruidsoorten in de monsters wijzen erop dat op de onderzoekslocatie moestuinen aanwezig waren. Naast laatmiddeleeuwse resten werden ook resten uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Deze beperken zich tot het noordwestelijke deel van de onderzoekslocatie. Het betreft onder andere de restanten van erfscheidingen en bakken. Structuur 22 (muurfundering) kan worden geassocieerd met de erfscheiding die zichtbaar is op de kadastrale minuutkaart van 1832. Daarnaast werden 39 skeletten aangetroffen daterend uit de Nieuwe Tijd. De zuidoostelijke begrenzing van het kerkhof dient gezocht worden in spoor 1 en spoor 12 (2 ophooglagen) in werkput 2. Deze lijn komt overeen met de perceelsgrens die zichtbaar is op de Kadastrale Minuut. De samenstelling van de inhumaties duidt op een regulier kerkhof (zowel mannen, vrouwen als kinderen) vermoedelijk behorend tot het kerkhof rondom de Oude Roomsche Kerk. De meest begravingen zijn klassiek west-oost georiënteerd met het hoofd in het westen en de voeten in het oosten. Opvallend is dat in het zuidwesten van de onderzoekslocatie de skeletten in omgekeerde richting zijn begraven. Of deze afwijkende oriëntering als straf gediend kan hebben of het gevolg is van een vergissing, kan spijtig genoeg niet meer achterhaald worden. Het is bekend dat bij sommige rechthoekige kisten geen onderscheid was tussen het hoofd- en het voeteinde en dat men soms letterlijk het noorden kwijtraakte bij het vervoeren van de overledene naar de begraafplaats en het ter aarde bestellen van de overledene. Het feit evenwel dat het enkel de skeletten in het meest zuidwestelijke deel van de begraafplaats betreft die een atypische oriëntering vertonen, pleit eerder voor de eerste hypothese van straf. Mogelijk betrof het criminelen of heidenen op de grens van of net buiten het kerkhof, in niet gewijde grond. Er werd naar gestreefd het grootste deel van de gedocumenteerde sporen in situ te bewaren. In sommige werkputten werd het aangetroffen muurwerk afgetopt (zie afbeelding 12.1). 145 Afbeelding 12.1. Advieskaart. Schaal 1:750. 146 13 Literatuurlijst en bronnen Alen, A. en A. Ervynck, 2002. The large scale and specialised late medieval urban craft of marrow extraction: archaeological and historical evidence from Malines (Belgium), confronted with experimental work, in J. Mulville en A. Outram (eds.), The Zooarchaeology of Fats, Oils, Mils and Dairying , 193-200. Baart, J.M., 1977. Opgravingen in Amsterdam. 20 jaar stadskernonderzoek. Amsterdam. Baart, J.M, W. Krook en A.C. Lagerweij, 1990. 'Italiaanse en Nederlandse witte faience (16001700)', Mededelingenblad Nederlandse vereniging van vrienden van de ceramiek, 138, 4-48). Bakels, C.C., 1985. Het onderzoek van plantenresten. In: KJ Steenhouwer & AHC Warringa, Archeologie in de praktijk. Methoden en technieken voor de (amateur-) archeoloog, 180-197. Bakels, C.C., 1997. De cultuurgewassen van de Nederlandse Prehistorie, 5400 v. Chr.-12 v. C. In: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders, van het Neolithicum tot 1500 AD. Wageningen, 15-24. Bakels, C.C., 2009. The Western European Loess Belt. Agrarian History, 5300 BC-AD 1000. Springer. Bartels, M H., 1999. Steden in scherven 1 vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht, Nijmegen en Tiel (1250-1900), Zwolle. Beijerinck, W., 1947. Zadenatlas der Nederlandsche Flora. Wageningen. Betts, I.A. & R.I. Weinstein, 2010. Tin-glazed tiles from London. London 2010 Beuningen, van H.J.E. - Koldeweij, A.M. en Kicken, D., 1993. Heilig en Profaan 2, 1200 laatmiddeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties. Cothen. Beuningen, van H.J.E. en Koldeweij, A.M., 1993. Heilig en Profaan, 1000 laatmiddeleeuwse insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen, Cothen. Bitter, P., S. Ostkamp & N.L. Jaspers, 2012. Classificatiesysteem voor (post)middeleeuwsaardewerk en glas = Het Deventer Systeem (sinds 1989). Deel 1: Keramiek. Digitale opzoekschema’s, Versie april 2012, Alkmaar/Amersfoort. Bogaers, J.E., 1967. Stempel van het Tiende Legioen in Deventer. In: Nieuwsbulletin KNOB 1967, 26. Bos, S., s.d., Oord en duit uit noord en zuid. Zwolle. Brinkhuizen, D.C., 1989. Ichthyo-archeologisch onderzoek: methoden en toepassing aan de hand van Romeins vismateriaal uit Velsen (Nedeland). Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. Bruijn, A. 1992. Spiegelbeelden. Werra-keramiek uit Enkhuizen 1605. Zwolle. Cappers, R.T.J., R.M. Bekker & J.E.A. Jans, 2006. Digitale zadenatlas van Nederland. Eelde (Groningen Archaeological Studies, 4). 147 Claeys, J., N.L. Jaspers en S. Ostkamp (red.), 2010. Vier eeuwen leven en sterven aan de Dokkershaven. Een archeologische opgraving van een postmiddeleeuwse stadswijk op het Scheldekwartier in Vlissingen, Amersfoort (ADC Monografie 9/ ADC Rapport 1635). Clevis, H. & J. Kottman, 1989. Weggegooid en teruggevonden. Aardewerk en glas uit Deventer vondstcomplexen 1375-1750. Kampen. Davis, S.J.M., 2000. The Effect of Castration and Age on the Development of the Shetland Sheep Skeleton and a Metric Comparison Between Bones of Males, Females and Castrates. Journal of Archaeological Science 27, 373–390. Clercq, W. de, Dreesen, R., Dumolyn, J., Lelout, W. & J. Trachet, 2017. Ballasting the Hanse: Baltoscandian Erratic Cobbles in the Later Medieval Port Landscape of Bruges. European Journal of Archaeology 2017, 1-27. Meyer, G.M. de en E.W.F. van den Elzen, 1982. De verstening van Deventer. Huizen en mensen in de 14e eeuw, Groningen. Depuydt, S., 2007. Archeologisch onderzoek Brugstraat-Burgemeester van Hootegemstraat (plan Smeedtoren) te Sluis, ArcheoMedia rapport nr. A06-284-R, Capelle aan den IJssel. Dierendonck, R.M. van, 2016. Nieuwe wijn uit oude zak(k)en, Evaluatie van de Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland (POAZ) 2009-2015. SCEZ, Middelburg. Driesch, A. von den, 1976. A guide to the measurement of animal bones from archaeological Sites. Cambridge: Mass (Peabody Museum Bulletin 1). Egmond, F., 2005. Het Visboek; de wereld volgens Adriaen Coenen 1514-1587, Zutphen. Gawronski, J. en J. Veerkamp, 2005. Bakstenen. Bouwstenen van Amsterdam. Amsterdam Monumenten en Archeologie 3. Amsterdam. Gawronski, J. en J. Veerkamp, 2005. Plavuizen. Amsterdamse vloeren archeologisch bekeken. In: J. Gawronski, F. Schmidt & M.Yh. van Thoor (red.) Amsterdam Monumenten en Archeologie 4. Amsterdam, 121-131. Gazenbeek, A.E., 2012. Bouwkeramiek en natuursteen, in: A.C. Aarts. Scherven, schepen, schoeiingen. LR 62: Archeologisch onderzoek in een fossiele rivierbedding bij het castellum van de Meern, Utrecht (Basisrapportage Archeologie 43). Gazenbeek, A.E., 2013. Bouwkeramiek en natuursteen. In: C.R. Brandenburgh & J. de Bruin (red.). Met de voeten in het water. Archeologisch onderzoek aan de oostzijde van castellum Matilo te Leiden. Leiden. Gazenbeek, G., 2013. Keramisch bouwmateriaal. In: X.C.C. van Dijk, met bijdragen van S. Baetsen, J. van Dijk, G. Gazebeek, H. van Haaster, M. van der Linden, P. de Rijk, R.J.A.M. Thijssen & G. Venner. Tussen twee wallen. Een opgraving van prehistorische en middeleeuwse bewoningssporen aan de Elsenewal in Nieuwstadt, gemeente Echt-Susteren. RAAP-RAPPORT 2600, Weesp. Goubitz, O., Driel Murray, C. en Groenman van Waateringe, W., 2001. Stepping through time. Archaeological footwear from Prehistoric times until 1800. Zwolle, 2001. 148 Grant, A., 1982. The use of tooth wear as a guide to the age of domestic ungulates, in B. Wilson, C. Grewe, K., 1993. Aquädukt-Marmor – der Fundstellenkatlog wächst. In : Archäologie im Rheinland 1992, Köln, 79 – 82. Grigson and S. Payne (eds), Ageing and Sexing Animal Bones from Archaeological Sites. Oxford: British Archaeological Reports, 91-108 (BAR British series 109). Grimm, J., 2009. Archeozoölogisch onderzoek van het middeleeuws en post-middeleeuws botmateriaal van opgraving de Bierkaaistraat, Hulst. Gutierrez, A., 2000. Mediterranean Pottery in Wessex Households (12th to 17th centuries), British Archaeological Reports 306, Oxford, 15-73. Habermehl, K.H., 1975. Die Alterbestimmung bei Haus- und Labortieren. Berlin. Ham, N.H. van der & M.W.A. de Koning, 2005. Verkennend archeologisch onderzoek aan plangebied De Smeedtoren te Sluis, bureauonderzoek en verkennend booronderzoek (controleboringen), ArcheoMedia rapport nr. A05-363-I, Capelle aan den IJssel. Hambleton, E., 1999. Animal Husbandry Regimes in Iron Age Britain. A comparative study of faunal assemblages from British Iron Age sites. Oxford: Archaeopress (BAR British Series 282). Haslinghuis, E.J., 1953. Bouwkundige termen. Woordenboek der westerse architectuurgeschiedenis. A. Oosthoek’s Uitgevers Mij. Utrecht. Heeringen, van R.M. - Hendrikse, H. - Kuipers, J.J.B. Geld uit de belt. Middelburg. Hesse, S., 2005. Dachziegel als Quelle kulturhistorischer Informationen. In: W. Melzer (Hrsg.) Mittelalterarchäologie und Bauhandwerk. Beiträge des 8. Kolloquiums des Arbeitskreises zur archäologischen Erforschung des mittelalterlichen Handwerks. Soester Beiträge zur Archaeologie 6), 159-172. Hessing, W.A.M., M.M.M. Alkemade , R.M. van Heeringen, R. Schrijvers & R.M. van Dierendonck, 2008. Archeologie naar deltahoogte. Een onderzoek naar de Zeeuwse archeologiebeoefening, Middelburg. Hillman, G., 1984. Interpretation of archaeological plant remains: The application of ethnographic models from Turkey. In: Van Zeist & Casparie (red.): Plants and Ancient Man. Studies in palaeoethnobotany. A.A. Balkema, Rotterdam/Boston. Hollestelle, J., 1961. De steenbakkerij in de Nederlanden tot omstreeks 1560. Arnhem Hubbard, R.N.L.B., 1992. Dichotomous Keys for the Identification of the Major Old World Crops Review of Palaeobotany and Palynology 73, 105-115. Huisman, D.J., R.C.G.M. Lauwerier, M.M.E. Jans, A.G.F.M. Cuijpers en F.J. Laarman, 2006. Degradatie en bescherming van archeologisch bot, in Praktijkboek Instandhouding Monumenten II-11. Den Haag. 149 Hurst, J., D.S. Neal, H.J.E. van Beuningen, 1986. Pottery produced in Nonh-. West Europe 1350-1650, (Rotterdam Papers VI), Rotterdam, 1986. Janssen, H.L., 1986. Bricks, Tiles and Roofing-tiles in 's-Hertogenbosch during the Middle Ages, in: D. Deroeux, ed., Terres cuites architecturales au moyen âge (Textes du Colloque de St. Omer, 7-9 juin 1985) (Mémoires de la Commission départementale d'Histoire et d'Archéologie du Pas-de-Calais 22/2), Arras 1986, 73-93. Janssen, H.L. & A.A.J. Thelen, 2007. Tekens van leven. Opgravingen en vondsten in het Tolburgkwartier in ’s-Hertogenbosch, Utrecht. Jaspers, N.L, 2007. ‘Met de Franse slag. Franse compendiariofaience uit Nederlandse bodem (ca. 1600-1660)’, Vormen uit Vuur 199 (2007/4), pp. 2-16. Jaspers, N.L., 2013. "Roomwit en de Melkmeyt. Buitenlandse witte faience uit Nederlandse bodem (1500-1680)", in: T. Eliëns (red.), Delfts Wit. Het is niet alles blauw dat in Delft blinkt. Geschiedenis van een nationaal product. Volume V. Den Haag, 45-76. Jeannin & Bonvalot 2009. Y. Jeannin & N. Bonvalot. Terre cuite architecturale en FrancheComté: un aperçu de la question. In: J. Chapelot, O. Chapelot en B. Rieth (red). Terres cuites architecturales médiévales et modernes. CRAHM, Caen, 2009. 355-384 Kalkman, C., 2003. Planten voor dagelijks gebruik: botanische achtergronden en toepassingen. Utrecht. Kempen, P.A.M.M. van & I.A. Schute, 2001. Binnenstad Sluis, gemeente Sluis-Aardenburg; een archeologische inventarisatie en verwachtingskaart, RAAP rapport nr. 718, Amsterdam. Kipp, F., 1990. Water en vuur. Brandpreventie en het middeleeuwse dak. In: H.L. de Groot (red.), Het vuur beschouwd. Utrecht, 77-106. Koldeweij, A.M. en Willemsen, A., Heilig en Profaan, laatmiddeleeuwse insignes in cultuurhistorisch perspectief. Kops, J., 1800. Flora Batava. Sepp & Zoon, Amsterdam. Kops, J., Hartsen, F.A. & Van Eeden, F.W., 1868. Flora Batava of Afbeelding en beschrijving van Nederlandsche gewassen. Sepp & Zoon, Amsterdam. Körber-Grohne, U., 1994. Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie. Stuttgart. Laarman, F.J., 2002. Dinsdagstraat 23. In: Intern Verslag Archeozoölogie / ROB. Laarman, F.J., 2003. Dinsdagstraat 23. In: Intern Verslag Archeozoölogie / ROB. Laleman, M.C. & G. Stoops, 2008. Baksteengebruik in Vlaamse steden: Gent in de middeleeuwen. In: Jaarboek Abdijmuseum Ten Duinen 1138. Nova Monasterii Vol. 7, 2008, 163 – 184. Langendijk, C A. - Boon, H F., Vingerhoeden en naairingen uit de Amsterdamse bodem. Amsterdam. 150 Lauwerier, R.C.G.M., 1997. Laboratorium protocol archeozoölogie. Amersfoort: ROB. Lenting, J.J. - Gangelen, H. - Westing, H., Schans op de grens. Bourtanger bodemvondsten 1580 - 1850. Groningen. Lister, F.C. & R.H. Lister, 1987. Andalusian ceramics in Spain and New Spain: a cultural register from the third century B.C. to 1700. Tucson, Arizona. Lythgoe, J., en G. Lythgoe, 1976. Vissen van de Europese kustwateren en de middellandse Zee. Baarn. Man, M.G.A. de, 1980. Keuze uit de geschriften van Marie G.A de Man. Middelburg. MangartzF., 1998. Die Antiken Steinbrüche der Hohen Buche bei Andernach. Topographie, Technologie und Chronologie. Vulkanpark-Forschungen Band 1. Mainz 1998. Mangartz 2008: F. Mangartz, Römischer Basaltlava-Abbau zwischen Eifel und Rhein. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Band 75, zugleich VulkanparkForschungen. Untersuchungen zur Landschafts- uns Kulturgeschichte Band 7. Mainz, 2008. Meijden, R. van der, 2005. Heukels’ Flora van Nederland. Groningen/Houten). Nijdam, L.C, J. Huizer & M. Benjamins, 2008. De archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart voor de kernen Aardenburg, Oostburg, IJzendijke en Sluis in de gemeente Sluis : rapportage behorende bij de archeologische beleidsadvieskaart voor de kernen Aardenburg, Oostburg, IJzendijke en Sluis. Amersfoort . Nijssen, H., en S.J. de Groot, 1987. De vissen van Nederland. Utrecht. Pals, J.P., 1997. Introductie van cultuurgewassen in de Romeinse Tijd. in: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, 53-104. Wageningen. Provincie Zeeland, 2017: Wie wat bewaart, die heeft wat. Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland 2017-2020. Middelburg. RöderJ., 1974. Römische Steinbruchtätigkeit am Drachenfels. In: Bonner Jahrbücher, 174, 509544. Röhlen, U. & C. Ziegert 2010. Lehmbau-Praxis. Planung und Ausführung. Berlin. Rojo, A., 1986. Live Length and Weight of Cod ( Gadus Morhua ) Estimated from Various Skeletan Elements. North American Archaeologist 7(4), 329-351. Rosen, J., 2009a. La faïence de Nevers 1585-1900. Tome 1. Histoires et techniques, Dijon. Rosen, J., 2009b. La faïence de Nevers 1585-1900. Tome 2. L'age d'or du XVIIe siècle, Dijon. Stopford, J., 2006. Ontwerp- en lay-outaspecten van middeleeuwse vloertegels in NoordEngeland. In: Jaarboek Abdijmuseum Ten Duinen 1138. Novi Monasterii Vol. 5 – 2006, 81-99. 151 Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I. Hoste, 2004: Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003. (Gorteria, 30-4/5). Teichert, M., 1975. Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Widerristhöhe bei Schafen, in A.T. Clason (ed), Archaeozoological Studies, 51-69. Amsterdam. van Haaster, H., 1997. De introductie van cultuurgewassen in de Nederlanden tijdens de Middeleeuwen, in: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, 53-104. Van Sabben, C. en J. Hollem, 1987. Antieke tegels. Haarlem. Vince, A.G., J.E. Pearce & K.H. Armitage, 1981. Early medieval roof tiles from London. In: Antiquaries Journal 61, 359-362. Visser, N.J.G. de, 2017. Archeologiebeleid & Onderzoeksagenda Sluis 2017. Eerste herziening. (EDUFACT rapport 7). Middelburg. Wattenberghe, J.E.M., 2012. AB de Smeedtoren, Sluis. Evaluatieverslag. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1985. Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties. Deventer 1). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1987. Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde planten en hun relaties, 2). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1988. Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde planten en hun relaties, 3). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1991. Nederlandse oecologische flora. Deventer (Wilde planten en hun relaties, 4). Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1994. Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hun relaties. Deventer, 5). Weeda, E.J., Schaminée, J.H.J., Duuren, L. van, 2005. Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland deel 3. Kust en binnenlandse pioniermilieus. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Wets, T., 2008. Vroeg baksteengebruik in Brugge. In: Jaarboek Abdijmuseum Ten Duinen 1138. Nova Monasterii Vol. 7, 2008, 147 – 162. Willemse, A., 1998. Kinder delijt. Middeleeuws speelgoed in de Nederlanden. Nijmegen. 152 14 Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen Verklarende woordenlijst Voor bodemkundige begrippen wordt verwezen naar: H. de Bakker en J. Schelling: Systeem van bodemclassificatie voor Nederland – De hogere niveaus. Stiboka/Pudoc, Wageningen 1966. AMK digitaal bestand van alle bekende behoudenswaardige archeologische terreinen in Nederland dat door de RCE in samenwerking met de desbetreffende provincie is opgesteld. Op de kaart staan terreinen met archeologische status aangegeven. De kaart baseert zich op gegevens uit ARCHIS. Statustoekenning vindt plaats nadat het terrein is getoetst aan een aantal door de RCE gehanteerde criteria (kwaliteit, zeldzaamheid en contextwaarde). Antropogeen door menselijk handelen. ARCHIS het geautomatiseerde Archeologisch Informatiesysteem voor Nederland. Dit bestaat uit een databank waarin allerlei gegevens over archeologische vindplaatsen en terreinen in Nederland zijn opgeslagen, daterend van de Prehistorie tot de Nieuwe Tijd. Erosie verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten en los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door wind, ijs en stromend water. Geul rivier- of kreekbedding. Holoceen geologisch tijdvak, vroeger Alluvium genoemd, binnen het Quartair, van ongeveer 10.000 jaar geleden tot nu, met daarin o.a. het Mesolithicum, Neolithicum, de Bronstijd, de IJzertijd, de Romeinse tijd en de historische tijd. In situ bewaard gebleven op de oorspronkelijke plaats. Dit met name met betrekking tot onverstoorde archeologische sporen en vondsten. Indicatie een aanwijzing voor de aanwezigheid, ter plaatse of in de nabijheid, van een archeologische vindplaats. Kwartair geologische periode van 2 miljoen jaar geleden tot nu, de tijd van het menselijk leven op aarde, omvattend het Pleistoceen en het Holoceen. Langsgevel een gevel zonder top of lijst, meestal in de lange zijde van een bebouwingsblok. Moernering veenafgraving, hoofdzakelijk ten behoeve van zoutwinning en de winning van brandstof (turf). OM-nummer het landelijk registratienummer ten behoeve van archeologisch onderzoek, uitgegeven door het Centraal Informatiesysteem. Osendrop een druipgoot of druipstrook is een smalle ruimte tussen twee huizen. Deze ruimte werd gebruikt om het hemelwater af te voeren tussen twee naast elkaar gelegen huizen in een tijd dat er nog geen dakgoten en regenpijpen bestonden. Pleistoceen geologisch tijdvak binnen het Quartair, van ongeveer 2 miljoen jaar geleden tot 10.000 jaar geleden, met daarin o.a. de eerste mensensoorten en het Paleolithicum (oude steentijd). Prehistorie dat deel van de geschiedenis waarvan geen geschreven bronnen bewaard zijn gebleven. Regressiefase periode waarin de zee-invloed afneemt (als gevolg van een daling van de zeespiegel of als gevolg van sluiting van strandwallencomplex) na een transgressiefase. Schepenbank vroegere rechtbank van schepenen (vroegere stadsbestuurders en rechters). 153 Sediment Site Tertiair Transgressiefase Vesting Vestingwerk Voorplaats Voorvertrek Vindplaats Vondst Weichselien afzetting gevormd door bezinksel of neerslag. een plaats waar in het verleden menselijke activiteiten hebben plaatsgevonden. geologische periode van 65-2 miljoen jaar geleden, waarin zich de belangrijkste ontwikkelingen van de zoogdieren voordeden. fase waarin de invloed van de zee zich in het binnenland uitbreidt (als gevolg van stijging van de zeespiegel of als gevolg van erosie van het strandwallencomplex). versterkte stad; soms ook een groter verdedigingsgebied. permanent verdedigingswerk. plaats of open ruimte voor een huis of een ander gebouw; soms ook: al dan niet betegelde binnenplaats vóór een huis of ander gebouw; voorplein, voorhof. voor een ander gelegen vertrek, kleiner vertrek dat voor een hoofdvertrek is gelegen. een ruimtelijk begrensd gebied waarbinnen zich archeologische informatie bevindt (monument, type monument, aard archeologische waarde, archeologische indicatie). alle soorten mobilia: roerende of roerend geraakte onderdelen van onroerende goederen afkomstig van archeologisch veldwerk of uit bestaande collecties. geologische periode (laatste ijstijd, waarin het landijs Nederland niet bereikte) ca. 120.000-10.000 jaar geleden. Gebruikte afkortingen AB Archeologische Begeleiding AMK Archeologische Monumentenkaart ARCHIS ARCHeologisch Informatie Systeem Archis 2 BP before present (voor heden); C14 jaren; het nulpunt ‘heden’ is hierbij volgens internationale afspraak gesteld op 1950 (n.Chr.); de werkelijke kalender- of zonnejaren (gekalibreerde C14-jaren) zijn weergeven in jaren v.Chr. en n.Chr. C14 koolstof 14, isotoop van het normale koolstof 12; radioactief element dat voor dateringsmethoden gebruikt wordt. GHG Gemiddelde Hoogste Grondwaterstand GLG Gemiddelde Laagste Grondwaterstand Gwt grondwatertrap IVOb Inventariserend Veldonderzoek door middel van boringen IVOp Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie -mv Beneden het huidige maaiveld mv maaiveld n.Chr. (jaren) na Christus NAP Nieuw Amsterdams Peil RCE Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed RGD Rijks Geologische Dienst (tegenwoordig onderdeel van TNO-NITG Bodem) SCEZ Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland StiBoKa Stichting Bodem Kartering (tegenwoordig onderdeel van Alterra Wageningen) v.Chr. (jaren) voor Christus 154 Bijlage 1. Velddata 1.1 Sporenlijst grondsporen en muurwerk 1.2 Vondstenlijst 1.3 Fotolijst 1.4 Tekeningenlijst 1.5 Monsterlijst 1.1.1 Sporenlijst grondsporen Spoor 1 2 3 7 8 9 Put 1 1 1 1 1 1 10 1 11 2 12 13 14 2 2 2 17 Vlak 1 1 1 1 1 verdieping oostgevel verdieping zuidgevel Profiel Hoofdtype laag laag laag verstoring laag laag Subtype ophooglaag puinzone uitbraak? sleuf IVO of CYM ophooglaag Datering NTC > 1800 NT (> 1700) REC MT NT laag ophooglaag NT laag ophooglaag NT 1 1 1 laag laag laag ophooglaag ophooglaag ophooglaag NT NT NT 3 1 laag afbraak ophoog NTA-NTB 18 19 20 3 3 3 1 1 1 laag laag laag ophooglaag puinlaag 21 22 23 24 3 3 3 3 1 1 1 1 laag laag laag ophooglaag ophooglaag afval/ophoog 52 53 2 3 1 1 puinkuil kuil Spoorrelaties Opmerking bovenlaag recent doorwerkt Deels verstoord door sloopwerkzaamheden in Z. Met zelas!! 1e laag met menselijke resten. Enkel in noordelijke helft van de put. In de zuidelijke helft zit deze onder spoor 13. (Spoor 13 ontbreekt in noordwest profiel door recente verstoring. Wel in vlak in noordoost!!) sterk gelijkend op laag/spoor 20 Zeer dun laagje net in top van spoor 21 Laag met middeleeuwse baksteenbrokken4 en kalkmortel2. Varieert in dikte tussen 5 en 35 cm. Gestort puin of verharding met enkele (runder-?)kaken … niet te volgen, staat onder water, onder verstoringsniveau. poer, fundering?, uitbraak REC LMEB-NTB Spoor 54 Put 3 Vlak 55 56 57 58 2 2 2 3 1 1 1 1 59 3 1 60 3 61 Profiel Hoofdtype laag Subtype ophooglaag Datering NTB kuil kuil kuil laag kalkkuil puinkuil NTB-NTC NTB-NTC NT laag afbraak 1 laag ophooglaag 3 1 laag natuurlijk/ophoog 62 63 64 3 3 3 1 1 1 kuil aspot vlek stookkuil - kleiput 65 66 67 68 69 70 71 3 3 3 3 3 3 4 1 1 1 1 1 1 1 kuil insteek muuruitbraak insteek osendrop maalsteen kuil stookkuil 72 73 74 75 76 77 4 4 4 4 4 4 1 1 1 1 1 1 pot stookplaats stookplaats kuil stookplaats stookplaats 1 Spoorrelaties sterk gelijkend op spoor 13 19?? hoort bij 56 Opmerking sterk gelijkend op 19 en 21 vermengd met puin. Laag 20 en 19 zitten nier meer in vak 5 en 6. Lijkt eerder wat vermengd. Onder 59 komt zandige en lichter van kleur grijze klei die op spoor 21 lijkt. Met asresten, verbrande BAK, KER, … lokaal erg dun, en ligt dan op spoor 61 sterk gelijkend op 30 LMEB sterk gelijkend op 21-58 Leek eerst op dun laagje want schaafde weg en lag op BS-resten. Op sommige plaatsen loopt deze echter … door of komt deze onder ophoog vandaan --> met schone klei als ophoog aangevoerd of vergraven. LMEB LMEB enkel onderzijde bewaard vlek met mortel en puinbrokjes, slechts 2 cm. Dik LMEB LMEB gevuld met bovenliggende lagen ligger afvalkuil vroeg 14e eeuw op de hoop oorspronkelijk aspot? Spoor 78 79 Put 4 0 Vlak 1 Profiel 88 5 1 laag 90 91 5 5 1 1 kuil laag 92 93 94 5 5 5 1 1 1 laag vlek vlek ophooglaag 95 5 1 laag verstoring 96 5 1 laag afbraak 97 5 1 kuil of laag 98 99 5 5 1 1 100 161 5 3 1 uitbraaksleuf uitbraak of vlek?? kuil of laag kuil 162 3 167 8 1 169 8 1 coupe spoor 63 coupe spoor 62 Hoofdtype Vlek laag Subtype Datering ophoog/natuurlijk Spoorrelaties Opmerking sterk gelijkend op 61 ophoog sterk gelijkend op 19-20? Mogelijk indicatief voor locatie straat (zie spoor 89). Kuil met afbraakmateriaal Lokaal vermengd met wat meer puin van afbraak, moeilijk onderscheid te maken met bovenliggende laag. LMEB verbrande vlek zwarte bovenlaag: nazak kuil of depressie? Lijkt mengeling van spoor 91 en 92 met wat puin --> proefsleuf??? sterk gelijkend op 91, sterk gelijkend op 20 afvalkuil of laag; identiek aan spoor 100 afvalkuil of laag; identiek aan spoor 97 laag verrommelde laag met kalkmortel, baksteenpuin (rood), zand; stabilisatielaag van vloer zand groengrijs verstoord met kalkmortel, rood baksteenpuin + scherf; onderlaag van spoor 170 en spoor 174 Spoor 173 Put 8 Vlak 1 189 8 194 Profiel Hoofdtype Subtype 1 laag as-sintel-hamerslag? 9 1 beschoeiing 195 196 197 198 9 9 9 11 2 1 gracht kuil kuil pad 199 11 1 pad 200 201 202 9 9 9 2 203 204 205 206 207 208 209 210 211 2 2 2 natuurlijk kleiwinningsput 9 9.1 laag ophooglaag 9 9 9 9 9 9 9 9 9.1 laag bovenlaag LMEB stond vrijwel onmiddellijk onder water keienstraatje met enkele baksteenfragmenten aangevuld, verzakt door kuil spoor 201 sterk gelijkend op vlak put 5, identiek aan spoor 92 jonger dan spoor 167 laag Opmerking zone liggend tussen 2 baksteen vloertjes (spoor 171 en spoor 174), bestaat uit zand groengrijs, kalkmortel en zeer veel (roest) ijzerslakken (zie M74) en houtskool laag met as en sintels, aangekoekt aan vloer maar lijkt erop gestort; ligt bovenop spoor 171-174 houten balkje, aangebracht als beschoeiing bij aanbrengen van fundering spoor 222 pad bestaande uit baksteenpuin, kleinere fragmenten dan spoor 199 pad bestaande uit gebroken baksteenpuin, lichter van kleur dan spoor 198, ook iets grotere brokken dan spoor 198 laag kuil straat of koer 2 2 2 2 2 2 2 Spoorrelaties LMEB 9.1 9.1 1 Datering demping gracht Spoor 221 Put 9 Vlak 1 Profiel Hoofdtype kuil 233 9 1 vlek 234 9 1 vlek 235 10 1 hout 236 237 10 10 1 1 laag puinlaag Subtype uitbraak? Datering Spoorrelaties Opmerking deel van een grotere kuil, zie tekening, vol van baksteenpuin zwart, as, houtskool, ligt onder water, enkel vluchtig gezien klei, donkergrijs zwart, keramiek, baksteen houten boord/rand van vloer; volledig vergaan onder water 1.1.2 Sporenlijst muurwerk Spoor Put Vlak 4 1 1 Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Muur Fundering NT Put afvoer Struct uur Bakstenen Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering wild verband; soms strekse steen; meestal halve of driekwart klezoor 5 lagenmaat: 28,5 cm Min. 9 lagen, dan onregelmatige versnijding Funderi ng Spoorrelatie s spoor 6 1 1 Muur 20B 6 1 1 Muur Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d Steunbeer Noordzijde: 40x36cm: hand gebakken BS geel: 21x9,5x4; rood: 22x10x5; roze: 23x11x5 Vierkante put (55cm); machinale gele BS gemetseld met Portland cement; met insteek bouwzand 15 3 1 Straat/bin nenplaats Keien LMEB 16 48 3 2 1 1 Uitbraak muur Muuruitbraak LMEB NT 1600-1800 49 2 1 muur 50 2 1 51 2 1 goot 89 5 1 straat keienstraat 101 5 1 (muur)/vlo er (muur) vloertje - /10,5/5 - rood - /11/4,5 - geel geen geen hoogte in steenlagen: 1; 4,5cm breedte: 26cm op zandklei 102 5 1 muur muur 20,5/10,5/4 - rood - matighard - M020 20,5/10/4,5 - oranje-geel matig-hard - M020 zand; lichtgrijs; schelp, zacht kops, divers op zandklei 103 5 1 muur muur 22/10/4,3 - rood - hard M021 21,5/10/5 - geel - hard M021 klei; donkergrij s kops hoogte in steenlagen: 3; 14cm breedte in steenmaten: steens; 21cm hoogte in steenlagen: 5; 25cm breedte in steenmaten: NT NT 1600-1800 Opmerking B 38cm (anderhalf steen), gepakt met grijze, roesthoudende klei, minimaal 7 lagen. Recuperatiebakstenen (geel, oranje, rood: x12,5x5/25x6x-), BS met mantelrest, veel halve en kleiner/IJsel: 19x9x5 5 1600-1800 Reparaties/Fase ring Kalkmort el: LGR, zeer zandig + kalk (schelp) kops verband, soms driekwart of bredere kop ertussen max. 7 lagen 5 lagenmaat: H: 61cm V: 31cm breedte : 44cm spoor 4 Recuperatiemateriaal: halve, kwart en driekwart BS B tussen 9x13 h x 2 gebakken: geel, roze, rood latere fase van/op spoor 4; overlapt spoor 4 op verschillende hoogtes (zie foto) zie schets op spoorformulier Keien Matig 17/8/4 - oranje-roze - hard; M003 18/9/4,5 - oranje-roze hard 21/-/6 - geel - matig hard kalk; zand; grijs;weini g kalk (schelplag en) 18,5/8,5/4 - oranje-roze hard zand; lichtgrijs; weinig schelprest 24,5/115/6 - geel - hard 17/7,5/3,5 - geel - hard - /10,5/6 - rood - matig kalk; zand; witgrijs kops 17/8/3,5 - geel-bruin - hard - M004 21/9,4/5,2 - rood - matig M005 - /10,8/5,5 - geel - hard geen zie bij opmerking LMEB kops; af en toe stuk hoogte in steenlagen: > 14; > 74cm breedte: steens; 18cm 5 of 10-lagenmaat horizontaal: 95cm verticaal: 55cm bovenkant: 2,38+ NAP hoogte in steenlagen: 2; 9cm breedte: steens; 22cm bovenkant: 2,40+ NAP Of puinfundering => minder waarschijnlijk verstoord door kalkkuil en afbraak schoolgebouw, onderkant niet bereikt door grondwater recuperatie: af en toe strek: groter formaat, afgebroken in NO-ZW 5 bovenste lagen netter afgewerkt, eronder ook recuperatie fotonummer details: 15 Matig matig verstoord door kalkkuil fotonummer details: 15 slecht bovenste laag halfsteens, onderste laag steens fotonummer details: 24 matig goot bestaat uit centrale rij bakstenen (hele en halfjes, hergebruikt), kops wordt aan weerszijden afgeboord door 2 rijen bakstenen (vooral halfjes) op de gestrekte, lange kant hier en daar ook een plavuisdeel (zijde = 16 cm.) fotonummer details: 22 matig vermengd met enkele fragmenten baksteen (vnl. van afbraakfase) matig koud tegen 102 rommelig muurtje, tegen S102 aan, geen complete bakstenen, allemaal hergebruikt vloertje? fotonummer details: 46 slecht koud tegen 101 muurtje max. 3 lagen diep, opgebouwd uit verschillende hergebruikte bakstenen, veel halfjes fotonummer details: 46 matig ja fotonummer details: 47 matig ja parallel aan S49 op zandklei parallel S48 op zandklei hoogte in steenlagen: 1; 31cm breedte: 8cm ballastk eien op zandklei en op puin ja Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur Bakstenen Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering Funderi ng Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring Opmerking Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d steens; 22cm 104 105 5 5 1 1 VERVALT vloertje/st raatje 106 5 1 muur muur - /10,3/5 - geel - matig - /10,7/5,5 - rood - matig zand; lichtgrijs; schelp, zacht 107 5 1 muur muur 21,5/11,5/5,5 - geel matig/slecht - M23 21,5/10,3/5,5 - rood matig/slecht - M23 klei/zand; grijs; slap 108 4 1 vloer stookvloer 109 4 1 muur 21/10,5/5 - oranje-rood matig hard - hele baksteen opgaand - M015 - /11,5/4 - grijs-lichtrood halve baksteen van fundering - M015 - / 12/5,5 - geel - brok van fundering 110 4 1 vloer 20/10/5 - rood - hard M016 20,5/0,5/5 - ook versint 111 4 1 112 4 1 vloer 113 4 1 muur fundering LMEB 12/12,5/5 - oranjerood zacht M043 24,5/12,5/9,5 - oranjerood - zacht hoogte in steenlagen: minimaal 2 114 4 1 muur fundering LMEB 21/10,5/4,5 - oranjerood zacht/matig - ook versinterd -M044 22,5/11/5 - geel 24,5/12/5 - oranje -> op eind bij 113 23/11/5. hoogte in steenlagen: 2 breedte in steenmaten: anderhalf; 35cm - /13/6 - geel - matig - /10,3/4,5 - rood - matig - /10/4,3 - oranje-rood slecht LMEB hier en daar; M022 geen brokken en halve; 23,5/12/5 - oranje-rood verbrand -/12/5,5 - oranjerood hard - /2/5,5 - oranje middelhard -M017 wild hoogte in steenlagen: 1 op zandklei rommelig geheel, hergebruikte bakstenen, geen enkele complete baksteen; ook natuursteen fotonummer details: 48 slecht ja hoogte in steenlagen: 2; 8cm breedte in steenmaten: steens; 28cm hoogte in steenlagen: min. 9; min. 52cm breedte in steenmaten: anderhalf; 35cm 5-lagenmaat; verticaal: 29 cm. hoogte in steenlagen: 1 op zandklei muurtje opgebouwd uit hergebruikte bakstenen, geen enkele complete baksteen fotonummer detail: 49 matig ja ? onderkant niet bereikt deels in putwand fotonummer details: 50 goed ja verzakt en afgebroken slecht kops (slechts 1 laag) hoogte in steenlagen: 3; 18,5cm breedte in steenmaten: steens; 21cm op staal 2 versnijdingen (2 en 3 cm.), slechts 1 laag opgaand slecht parallel hoogte in steenlagen: 1 op zandklei boven op spoor 111 buitenste rand patroon begint parallel maar vertoont vanaf midden ook dwarsgeplaatste stenen, voornamelijk hele baksteen, de rand is afgeboord met dwarse, tussen de muur zit klei circa 5-10 cm., de westelijke rand wijkt schuin. matig nee boven op spoor 112 enkele met donkergrijze klei gestapelde brokken baksteen, vermoedelijk aangebracht bij ophoog vloer ter versteviging van de rand van spoor 110 slecht nee mogelijk identiek aan spoor 108, brokken en halve baksteen slecht nee onregelmatig metselwerk slecht nee verbinding met 110 en 111 niet duidelijk, voornamelijk enkel verstoorde hoek en wat losse stenen, maar verband is niet aan te tonen slecht nee geen klei; orange/gr ijs hoogte in steenlagen: 2; 14cm breedte in steenmaten: half hoogte in steenlagen: 1 op grijze klei, wel wat toevoeg ing van zand voor neveleri ng op staal; aantal versnijdi ngen: 1 boven op 113 klei …. Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur 115 4 1 116 4 1 22/11/5,5 - oranjerood matig hard -M045 22,5/10/5 oranjerood/geel-ook versinterde 117 4 1 23/11/5,5 - lichtoranje M046; 24/11,5/4,5 visgraat 118 3 1 vloer LMEB 1 20/9,5/4,5 - geelroze hard - M007 21/10/4,5 - geelroze - hard. visgraat hoogte in steenlagen: 1 119 3 1 vloer LMEB 1 20/9,5/4,5 - geelroze hard -M008 21/10/4,5 - geelroze - hard. visgraat 120 3 1-2 muur LMEB 1 24,5/11,5/5,5 - oranje matig hard - M010 24/11/5 - oranje matighard 24/12/5 - lichtbruin - matig hard ? 121 3 1-2 vloer LMEB 1 122 3 1 muur binnenmuur LMEB 1 13/11/5 - oranjerood matig hard - M011. idem spoor 120 123 3 1 muur buitenmuur LMEB 1 25/11,5/6 - paars - hard versinterd - M036 27/11/6,5 - oranje afwijkend 25,5/11,5/7 - rood 25,5/11,5/6,5 kalk; lichtgrijs; zand, schelp, M037 124 3 1 goot osendrop LMEB 125 3 1 gootje 126 3 1-2 muur straat Bakstenen Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering Funderi ng Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring -/14-8 - geelrood 21/10/5 - geelrood -/13/7 21/10,5/5 binnenmuur LMEB tussenmuur Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d baksteen(fragmenten) vermengd met ballastkeien kalkmorte l; lichtgrijs;s chelpkalk; hard; M048 zand;licht grijs; kalk (schelp), M009 hoogte in steenlagen: 5; 34cm breedte in steenmaten: anderhalf; 32cm op staal; aantal versnijdi ngen: 4 (2-26,5-?) ook veel halve, verband niet vast te stellen, verzakt en driekwart en brokken -> voornamelijk geen recuperatie (?) matig volledige stenen, schuin tegen muur aangelegd, afgewerkt met driehoek, lijkt een putje in te zitten (kan ook later verst.? zijn) -> gat met enkele fragmenten natuursteen (monster 47) er rond matig op zandklei parallel gelegd tegen muurwerk, aansluiting/afwerking niet bewaard broos en gefragmenteerd matig nee hoogte in steenlagen: 1 op zandklei parallel aan muurwerk, stenen broos, vloer incompleet matig nee hoogte in steenlagen: minimaal 4 breedte in steenmaten: steens; 25cm opgaand muurwerk bovenkant: 3 lagen op versnijding aantal versnijdi ngen: 1, breedte versnijdi ngen: ca. 4 cm. mortelrest op baksteen (pas vanaf hoogst bewaarde niveau uitgehard, eronder uitgespoeld), gebruik halve en enkele kwart bakstenen, ook verglaasde baksteen, net afgewerkt, gesloopt tot onder vloerniveau 1 versnijding aan zuidwestkant goed koud tegen 123/135 = spoor 138 vloer vlak 2, middenkamer structuur 1 dakpan -/14/2 - rood - matig glazuur - M038; -/16/1,7 - rood - matig glazuur 1 2 Opmerking 23,5/11/4,5 - rood - middel - M029 23/11/5 - rood - middel 22,5/11,5/5 - geel - hard versinterd formaa t: divers soort: ?; o.a. deel van een maalst een (M039) geen gekend hoogte in steenlagen: minimaal 4 breedte in steenmaten: steens; 25cm breedte in steenmaten: steens; 26cm 5 lagenmaat horizontaal 5 lagenmaat verticaal: 35 cm. zacht; zand; lichtgrijs; schelp, M040 breedte in cm: ca. 10 idem spoor 124 hoogte in steenlagen: 1 breedte in steenmaten: half; 10cm hoogte in steenlagen: minimaal 7; 28cm breedte in steenmaten: steens; 24cm 5-lagenmaat hard; zand; lichgrijs (wit); schelp, M030 geen gekend + vallende tand koud tegen spoor 123; in verband met spoor 135 1 versnijding / spoor 124 ligt op versnijding kwart, halve en volledige baksteen goed opgaand muurwerk - 1-steens x 4 lagen onderbouw/fundering = 1/5-steens versinterde bakstenen verband laag 1: strek-kop-strek-kop-… / laag 2: strek-strek-3/4-3/4-kop-strek / laag 3: strek-strekkop-kop-strek-strek-3/4-… vanaf/na NO-hoek spoor 130 wordt onderbouw/fundering 2-steens breed! zie foto 59 goed goed aantal versnijdi ngen: 1; breedte versnijdi ngen: 1/2 steen; breedte funderi ng: 36 technie k: mortel boven op 123; in verband met S125 gaat in westen over in spoor 125 welke in verband staat met spoor 123 onduidelijk gootje! op mortel boven op spoor 123 verlengde van spoor 124, maar enkel bakstenen (halfjes) in westen lijkt het toch in verband te staan met spoor 123 -> onduidelijk! koud tegen spoor 130 reeds in vlak 1 - steensmuurtje - vermoedelijk latere fase gele en rode uniforme stenen + stukje versinterde baksteen verband: strek-kop-3/4-3/4-kop-…/strek-kop-kopstrek-3/4-3/4-kop-kop-1/4-kop-… goed ja ja Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur Bakstenen Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering Funderi ng Spoorrelatie s ? waarschijnlijk oorspronkelij k koud tegen spoor 133 Reparaties/Fase ring Opmerking Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d schuin tegen muurwal gelegd, afgewerkt met driehoeken goed, verzakt nee diverse verbrande stenen -> geen stookplaats ook halve baksteen -> niet enkel voor afwerking! deels bewaard nee zuidwest zijmuur structuur 2 allemaal uniforme rode bakstenen 1 laag strekken-1 laag koppen-1 laag koppen -> geen staand verband/kruis/.. eigen uitvinding? staat tegen spoor 124 en spoor 123 goed ja verticaal 127 3 1 muur 128 3 1 129 3 130 buitenmuur LMEB 2 23/11/6 - geel - middel tot hard - M031 24/11,5/5,5 - rood - zachtmatig vloer LMEB 2 25/11/5,5 - oranjerood matig hard - ook verglaasde - M012 26/11,5/5,5 - oranjerood matig hard - zeer broos visgraat 1 vloer LMEB 2 22/10,5/5 - oranje/geel parallelle rijen 3 1-2 muur buitenmuur LMEB 1 M033 23/11/5 - rood - matig hard 23,5/11/5 - rood - matig hard 131 3 1 uitbraak muuruitbraak 132 3 2 vloer 133 3 2 muur achtermuur 2 M035 25/12/5,5 - rood - zachtmatig 23/11,5/5 - bakking: matig 134 3 2 muur voorgevel 'voorkamer' structuur 1 1 135 3 2 muur zuidgevel structuur 1 1 M018 27/13,5/5 - rood - zacht 22,5/10,5/5,5 - rood matig 22,5/1/5,5 - rood - matig monster 24 24,5/11/6,5 - geel - hard 26/12/7 - rood - hard 22,5/11/5 - rood - matig 136 3 2 vloer voorkamer structuur 1 1 23/10,5/5,5 - rood - zacht M019 visgraat 137 3 2 vloer 1 monster 42 formaat: divers visgraat 2 zzacht; kleiig zand; grijs; schelp, M032 zacht; zand; grijs; schelp/kal k, M034 geen gekend ? hoogte in steenlagen: minimaal 8 breedte in steenmaten: steens; 24cm 5lagenmaat;verticaa l 29cm. hoogte in steenlagen: 1 buitenmuur structuur 2 beetje verzakt rode en gele baksteen kriskras door elkaar, ook halfjes verband: laag 1: strek-3/4-kop-3/4-kop-1/4-3/4strek-strek-…/laag 2: kop-kop-3/4-kop-kop-kopstrek-kop-kop-kop-kop-3/4 op lichtgrij s zand, dikte funderi ng: 1 cm. hoogte in steenlagen: minimaal 8 breedte in steenmaten: anderhalf; 36cm 5-lagenmaat; 30,5cm. boven op spoor 124??, koud tegen spoor 133 kalkmorte l, lichtgrijs, hard schelpkal k - / 10,5 / 5 - rood - matig baksteenbrokjes + mortel uitbraak van S133 (vlak 2) visgraat hoogte in steenlagen: 1 hard; zand; grijs; schelp ? niet zichtbaar zand; lichtgrijs; hard + schelp kruis? zie schets hard; zand; lichtgrijs; schelp; monster 41 ? hoogte in steenlagen: min. 1 breedte in steenlagen: anderhalf; 40cm hoogte in steenlagen: min. 3 breedte in steenmaten: anderhalf; 36cm hoogte in steenlagen: min. 3 breedte in steenmaten: anderhalf; 39,5cm 5-lagenmaat verticaal: 34 cm. hoogte in steenlagen: 1 hoogte in steenlagen: 1 op zandklei ? ligt tegen S133 en S123 koud tegen S130 ? in verband met S135 ? koud tegen S120; in verband met S122-S133 op zandklei + puin op zandklei S137 kleine reparatie centraal --> andere bakstenen in verband met S136 vloer structuur 2 rommelig, geen complete bakstenen hoek achtermuur voorkamer structuur en deels weggebroken, sterk gelijkend op uitbraak S131 in vlak 1 redelijk zuidgevel minstens 8 steenlagen diep: onderkant niet bereikt 5 lagen boven 1e versnijding - zeker 3 versnijdingen dieper diepste punt op 50 cm. Onder hoogtemaat X141 goed ja wordt omsloten door S133 - S135 - S122 over de hele vloer zijn resten van brand aanwezig deels weggeslo opt ja reparatie in S136 ander bakstenen geen complete bakstenen redelijk ja Spoor Put Vlak 138 3 139 Profiel Hoofdtyp e Subtype 2 vloer 3 2 vloer 140 3 2 141 3 142 Datering Struct uur Bakstenen middenkame rvloer structuur 1 1 achterkamer Maatvoering Funderi ng monster 25 19,5/9/4,5 - groen glazuur - hard 20,5/10/5 - rood - zacht 27,5/14/5,5 - geel middelhard - + verbrand hoogte in steenlagen: 1 op zandklei vloer midden kamer in omsloten door S123 - S135 S120 - S122 verzakt geen uniforme stenen, verschillende formaten + halfjes rechtlijnig motief 1 monster 26 23/11/4,5 - rood - matig - /13/6,5 - geel/rozig middelhard - /11,5/4,5 - bruinrood middelhard - /13/5,5 - geel middelhard - verbrand hoogte in steenlagen: 1 op zandklei vloer achterkamer structuur 1 rechtlijnig motief verschillende baksteenformaten, vooral (veel) halfjes verschillende kleuren verzakt + brandsporen omsloten door S120 - S123 muur 2 monster 27 22/11/5 - geel - hard versinterd 23/11,5/5 - rood - hard hard; kalk; lichtgrijs/ wit; + schelp 2 muur 2 monster 28 22/11,5/4,5 - rood - zacht 22,5/12/5 - geel middelhard idem S140 8 1 muur zand/licht kleiig; grijs (M067) 153 3 1 muur gevelmuur LMEB monster 66 24/12/6 - rood middelhard 22/10,5/5,5 - geel middelhard 23/11/5 - rood - zacht 20/10/5 - oranjerood - ook gesinteld - /12/5,5 - geel 19,5/10/5 - oranjerood klei-leem; groengrijs kops hoogte in steenlagen: 6 breedte in steenmaten: anderhalf; 37cm 5-lagenmaat verticaal: 31cm op staal; aantal versnijdi ngen: 1 (4 cm) 154 3 1 muur langsgevel LMEB 26/13/5,5 - oranje - zacht 26/13/6,5 - geel - hard 21/10/9 - geel - hard 32/14/6,5 - rood leem; groengrijs kops breedte in steenmaten: anderhalf; 37-41 cm. aantal versnijdi ngen: 2 (4 cm.) 156 3 1 muur gevel 24/12/6 - geelrood - / - / - - oranje - /9,5/5 - geel 22/9/5 - geel leem; groengrijs 157 3 1 muur fundering 25,5/12/5,5 -oranjerood klei; groen/grij s; zandig 158 3 1 muur fundering 21,5/9,5/5 - geel - hard 22/10/5 - grijsgeel - hard 21,5/10,5/5 - donkerrood hard leem; groengrijs 159 3 1 vloer 23/11/5 - geel - hard 22/11/5 - donkerrood hard 23/11/4,5 - geelroze - hard 23/11/5 - oranje - hard Natuur steen Mortel Metselverband geen hoogte in steenlagen: min. 5 breedte in steenlagen: steens; 22,5cm 5-lagenmaat verticaal: 28cm hoogte in steenlagen: min. 3; 23cm breedte in steenmaten: steens breedte in steenmaten: anderhalf; 33cm hoogte in steenlagen: 3; 15cm breedte in cm: 2636 hoogte in steenlagen: 3 breedte in steenmaten: anderhalf; 32cm (1ste versnijding bovenkant, max. steens) hoogte in steenlagen: 1 op zandklei op staal; aantal versnijdi ngen: 1; breedte versnijdi ngen: 6 cm. Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring Opmerking koud tegen S126 tussenmuurtje achterruimte structuur 2 compartimentering steens muurtje geen duidelijk verband veel versinterde stenen koud tegen S126 evenwijdig met S140 sterk gelijkend op compartimenterend ook versinterde bakstenen gelijkaardig aan S140 i.v.m. opbouw - verband - … ingesneden in S21; in verband met S166 gebruik van recuperatiestenen (veel halve) deels in verband Het is enkel 1 steen die zich deels (5-tal cm.) binnen in S166 bevindt. voorgevel geen … , wijkt Conserve ring/gaaf heid redelijk In situ bewaar d ja goed ja ja volledige baksteen maar ook veel kwart en halve in zuidoost afgebroken hoekverband 32 cm. brede gevelmuur enkele versnijdingen 1 cm. vanaf 88 cm. voor gevel minimaal 3 bredere versnijdingen goed ook recuperatie in noordwest zit tegen S156 een fragment bewerkt natuursteen, onder S154 kleinere gele lijken enkel in het N-1ste meter voor te komen, maar wel in …. goed koud tegen S153, geen overlappinge n verrommeld, afgebroken slecht in verband met S158 recuperatie heel veel brokken en halve, onregelmatig ook keien, dievenhaken (???), SXX slecht veel brokken verzakt slecht parallel gelegd in niet verspringende rijen, ook enkele halve matig nee Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur Bakstenen 160 4 1 muur 163 7 1 kelder NT? 164 7 1 beerbak NT? 166 8 1 muur LME 168 8 1 plavuis 170 8 1 vloer 171 8 1 vloer 172 174 8 8 1 1 vloer 24/9,5/6 - roestbruin zacht - soort tufsteen 21,5/10/5 - bruinrood middelhard 22/10/5,5 - geel middelhard -- /10/5 - rood middelhard - met roest 175 8 1 muur 22,5/10/5 - rood middelhard 20/10/5,5 - geel middelhard 176 8 1 vloer monster 81 22/10,5/4 - roestbruin middelhard 23/11,5/6 - geel middelhard 178 8 1 uitbraaksp oor 179 8 1 vloer 21/10/5 - roodbruin - hard 20,5/10/5 - roodbruin hard 180 8 1 muur (poer) 22/11/5 - rood - zacht 22,5/10/4,5 - rood middelhard - /11,5/6 - geel - Natuur steen Mortel 28/13/5,5 - rood - zacht versinterd 26/12/6 - rood - zacht 21/10/5 - oranje matighard 22/10,5/4,5 - rood matighard 23/10,5/5 - geel - zacht trap; 18,5/9/4,5 - rozegeel - hard 18/9/4 Metselverband Maatvoering halfsteens (stukken) hoogte in steenlagen: 3; 20cm breedte in steenmaten: half hoogte in steenlagen: 16 (tot vloer); 55cm breedte in steenmaten: anderhalf; 35cm 5- of 10-lagenmaat horizontaal: 60cm klei; groengrijs Funderi ng Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring Opmerking Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d goed nee afboording van ophoogpakket waar vloer op ligt wand bepleisterd met witgrijze kalkpleister vloer: allemaal brokken geelroze: matighard B8,5 D4: liggen schuin en slordig baksteen volledige kelder --> recuperatie enkel muurrest en drie stenen van vloer bewaard muur staat op vloer, geen beer. monster 68 23/11/5,5 - rood middelhard 22/11/5,5 - rood middelhard 21/9,5/5 - rood middelhard monster 70 plavuis: 18/18/3 - oranje hard kalk; witgrijs; monster 69 hoogte in steenlagen: 5; 31cm breedte in steenlagen: anderhalf; 38cm kalkmortel is niet uitgehard, maar in tegenstelling tot S142 harder en met kalkbrokjes gebruik van recuperatie (veel halve stenen, maar niet zeker) diepte van muur is niet bereikt concentratie van plavuizen, niet in situ of verband gelegen op S169 21/11/5 - rood middelhard 21/10,5/5 - rood middelhard -- /10,5/5,5 - geel middelhard monster 72 22/10,5/5,5 - rood middelhard 21/10,5/5 - rood - zacht 22,5/11/5,5 - geel middelhard bakstenen vloertje in los verband met gebruik van volledige en halve stenen liggend op S169 in 2 verbanden geplaatst (zie tekening) vloer ligt op het zand en vertoont roestvlekken en concreties bovenop (voor roest zie monster 73) uitbraakspoor van S166 vloer in visgraat liggend op groengrijs zand met ijzerconcreties op oppervlak visgraat zand; grijsbruin hoogte in steenlagen: 2; 10,5cm breedte in steenmaten: steens; 22cm op zand (grijs) boven op S174 boven op S174; in verband met S175 tussen S174 en S176 bevindt zich een zwarte laag (zie monster 82) met roestconcreties S176 ligt een 5-tal cm. boven op S175 los verband waar halve en complete stenen door elkaar gebruikt worden S174 + S175 + S176 liggen koud tegen het uitbraakspoor S177 ligt boven S178 bakstenen vloer met 2 zones waar bakstenen in verschillende richting liggen (zie tekening) ligt gefundeerd op groengrijs zand met daaronder rood baksteenpuin wild hoogte in steenlagen: 3; 16cm boven op S179 en S181 springt een 3-tal cm. over S181 sterk gefragmenteerd in het vlak is enkel 1 laag dik te zien, maar in het profiel bevinden zich nog 2 lagen ja Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur Bakstenen Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering Funderi ng Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring Opmerking middelhard 181 8 1 muur 20/10/4,5 - roestbruin zacht 22/10/4,5 - rood - zacht 182 8 1 muur 183 8 1 vloer monster 86 21/11/5 - rood - zacht 21,5/10,5 - oranjerood zacht 20,5/10/5 - bruinrood zacht 20/10/4,5 - bruin - zacht M086 20,5/10/5,5 - bruingeel middelhard 184 8 1 "muur" 185 8 1 186 8 1 muur 187 8 1 keistraat 188 8 1 goot 190 191 192 193 212 10 10 10 10 9 1 1 1 1 1 muur vloer muur muur vloer hoogte in steenlagen: 8; 36cm breedte in steenmaten: anderhalf; 35cm hoogte in steenlagen: 2; 9,5cm breedte in steenmaten: anderhalf; 33cm zand, groengrijs , kleiig muur loopt dieper door (35 cm.) maar er zit vloer onder S183, dus dieptemuur wordt bepaald in vlak 2 boven op S183; koud tegen S181 halfronde muur die op S183 staat, staat koud tegen S181 koud tegen S181 en S185 vloer vertoont brandsporen vloer ligt op groengrijs zand hoogte in steenlagen: 1; 10cm boven op S183 bakstenen liggen op hun zijde in 2 verbanden (richtingen) (zie tekening) mortel is zand, grijsbruin hoogte in steenlagen: 2; 11cm breedte in steenmaten: anderhalf; 35cm koud tegen S183 en S187 diepte van muur werd niet achterhaald boven op S185 (voor een gedeelte) rommelig restant van muurtje, liggend op S186 opgetrokken in rode zachte baksteen veel gebruik van halve stenen mortel is zwartbruine aarde koud tegen S185 verschillende afmetingen, grootste 33x19 en 31x24 in het midden van de weg liggen de grootste stenen en die liggen ook hoger; de goot S188 ligt tussen de kleine keien. Misschien is de zone van de grote keien de zone van de karren en de zone van kleine en goot voor voetgangers. zie tekening 22/9,5/5 - rood - zacht M087 21/10/4,5 - groen - hard versinterd 21/10/5 - rood - matig hard 21/10/5 - rood middelhard - M088 21,5/10/5,5 - rood middelhard 21,5/10,5/5 - rood middelhard koud tegen S179 en S183 kalk; witgrijs; monster 89 21/10/5 - rood - zacht monster 90 hoogte in steenlagen: 2; 11cm breedte in steenmaten: anderhalf; 34cm op natuurs teen zand; bruingrijs Ligt gefundeerd in zand. Ligt in S187 en dient voor afwatering van de weg. De afboording gebeurt door langwerpige natuursteen (zie monster 91). De onderzijde bestaat uit vlakke natuursteen (monster 92) LME 21/9,5/5 - rozerood middelhard 20,5/9/5 - lichtoranje middelhard 21/9,5/5 - oranjegeel middelhard visgraat hoogte in steenlagen: 1 op zand koud tegen S213 Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e Subtype Datering Struct uur Bakstenen LME 7 22/10,5/50- bruinrood middelhard 22-10,5-4,5 - bruinrood middelhard Natuur steen Mortel Metselverband 213 9 1 214 9 1 keivloer 215 9 1 muur 216 9 1 muur LME 217 9 1 muur LME 6 24/10,5/5 - rood - zacht 24/10,5/5 - bruingeel middelhard monster 135 wild 218 9 1 vloer LME 6 21/9,5/5 - rozerood middelhard 20-9,5/5 - bruinrood middelhard 22/10/5 - bruingeel middelhard monster 134 Vlaams 219 9 1 vloer 6 20,5/10/5 - rood - zacht 21/10/5 visgraat 220 9 1 vloer LME 6 20/10/4,5 - bruinrood middelhard 21/10/4,5 - geel - hard deels versinterd monster 136 wild 222 9 1 muur LME 6 24/10,5/5 - rood - zacht monster 130 223 9 1 vloer 224 9 1 keistraat zandig; bruingrijs Maatvoering Funderi ng hoogte in steenlagen: 5 steenlagen bewaard; 30cm breedte in steenmaten: 2steens; 46cm 5 of 10-lagenmaat verticaal: 30 cm. op puin Spoorrelatie s Reparaties/Fase ring Opmerking De vertanding loopt onder de vloer (S212) door (stippellijn zie tekening) LME Keivloer waar S215 en S216 koud op staan, de vloer is fragmentarisch bewaard. Er werden vooral kleine keien gebruikt, maar ook rode baksteen (15%) op zijn zijde geplaatst. 23/10,5/5 - rood - zacht 20,5/10/5 - oranjerood middelhard 20/9/5 - groen - hard versinterd 25/11/5,5 - geel - zacht 20/9/4/ - rozerood - hard 22/10,5/5 - rood - zacht 20/10/4,5 - bruinrood middelhard (M133) 25/12/4 - rood - zeer zacht formaa t; 22/14/5 ; kei zandig; groengrijs zand/klei; witgrijs/gr oengrijs monster 127 zand; grijs; kalkbrokj es; monster 129 hoogte in steenlagen: 4; 25cm breedte in steenmaten: steens; 23cm hoogte in steenlagen: 4; 23cm breedte in steenmaten: 2steens; 41cm 5-lagenmaat horizontaal: 52 cm. hoogte in steenlagen: 14 (te zien); 86cm breedte in steenmaten: anderhalf; 36cm 10-lagenmaat verticaal: 59 cm 10-lagenmaat horizontaal: 1.04m op puin op klei op zand, groengr ijs op puin; op zand breedte in steenmaten: 3steens; 70cm boven op S214 Veel gebruik van halve stenen, voornamelijk rood, zachte bakking. Er is boven in de hoek ook een brok natuursteen aangetroffen (zie tekening), waarschijnlijk niet in situ. Muur sterk gefragmenteerd, staat op groengrijze klei (5-tal cm.) met daaronder bruingrijze zandige laag met klein puin. koud tegen S217 Vloer ligt op 5-tal cm. groengrijs zand met direct daaronder S219. koud tegen S217 Vertoont brandsporen. Vloer bevindt zich onder S218 en boven S220. De vloer ligt gefundeerd op groengrijs zand (5-tal cm.). De volledige vloer bestaat uit ongeveer dezelfde stenen, allemaal rood, zacht gebakken. Ligt op 5-tal cm. groengrijs zand met daaronder een puinlaag, vloer is sterk beschadigd. Muur is getand, zie tekening, maar sterk gefragmenteerd en de stenen zijn zeer zacht, daardoor moeilijk te bemonsteren. Ten zuidoosten van de muur bevindt zich een beschermingsplank, dikte 4,5 cm., maar te sterk gefragmenteerd om te bemonsteren. Rode bakstenen vloer, met bakstenen zeer zacht gebakken, vloer is zeer sterk gefragmenteerd. Vloer is gefundeerd op grijs zand; de vloer ligt 42 cm. onder het keistraatje. Baksteen en keien door elkaar gebruikt, baksteen allemaal rood en zacht gebakken (afm. 23x11x5,5), sterk gefragmenteerd door S221. Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d Spoor Put Vlak Profiel Hoofdtyp e 225 9 1 226 9 1 227 9 1 haard 228 9 1 goot rand: 20,5/9,5/5 - rood zacht midden: 22/11/6 - geel middelhard rand: --/11/6 - geel middelhard monster 119 229 9 1 muur? 24,5/11,5/5,5 - lichtoranje middelhard 23,5/11/5 - lichtoranje middelhard 21/9/4,5 - bruinrood - hard 230 9 1 muur 231 9 1 muur 232 9 9 muur Subtype Datering Struct uur Bakstenen 8 21/10/5,5 - rood - zacht 21,5/9,5/5 - lichtrood middelhard 20,5/10,5/5,5 - rood middelhard monster 119 zand; bruingrijs; kalkbrokj es; monster 122 25/12/5 - rood - zacht tot middelhard 24,5/12/5,5 - geel middelhard - restant van versintering monster 116 klei; groengrijs ; licht zandig; monster 112 25/12/5 - geel - zacht 25/11/5,5 - rood - zacht 24/12/5,5 - geel - hard deels versinterd monster 121 klei; groengrijs ; zandig; monster 114 9 9 9 25/12/5 - bruinrood - zacht 25/11,5/6 - rood - zacht 24/12/6 - rood - zacht 25/12/6 - groen 1 rood middelhard - versinterd monster 117 25,5/12/5 - groen versinterd 25/12/5 - rood middelhard 22/10,5/4,5 - geel middelhard monster: 123 zie S227 Natuur steen Mortel Metselverband Maatvoering hoogte in steenlagen: 5; 30cm breedte in steenmaten: steens (+ puinbrokjes); 30cm hoogte in steenlagen: (+ vertanding) 14; 76cm breedte in steenmaten: 2steens; 78cm 5-lagenmaat verticaal: 33 cm. Funderi ng Spoorrelatie s op klei, groengr ijs koud tegen S230 Loopt onder S228 door en is waarschijnlijk deels afgebroken voor de aanleg van S228. Bestaat uit 2 poeren die in verband gemetseld zijn. De poeren zijn vertand, de breedte van de vertanding is 9 cm.(zie tekening achterzijde formulier). De muur is aan de noordzijde (zijde van de poeren) vertand en even diep als de poeren. De breedte van de vertanding van de muur bedraagt 17 cm. koud tegen S230 Staat los van S225. De muur is gebouwd na S230 want de ruimte tussen de twee sporen is opgevuld met puin (puin behorend aan S226). De muur is opgebouwd uit recuperatie stenen; restanten witte kalkmortel op de bakstenen. in verband met S232 en 230 Zie tekening op achterzijde formulier. De ommanteling van de haard is deels de muur zelf en is via de poeren in verband met de muur gemetseld. De uitspringende ommantelingsmuurtjes steunen volledig op de vertanding van de hoofdmuur. De vertanding is 28 cm. breed en 5 lagen hoog (30 cm.), enkel aan zuidzijde te zien. op puin Reparaties/Fase ring Opmerking De rand wordt gevormd door stenen op hun zijde geplaatst, het midden door een baksteen liggend. Het middengedeelte bestaat uitsluitend uit gele stenen waar de zijden uit rode en gele bestaat. De stenen zijn los tegen elkaar geplaatst zonder mortel. zand; grijs; kalkbrokj es; monster 111 klei; groengrijs ; monster 113 zie S227 wild hoogte in steenlagen: 12; 64cm hoogte in steenlagen: 10; 62cm breedte in steenmaten: anderhalf; 37,5cm opgaand muurwerk bovenkant: 5 lagen hoogte in steenlagen: 2; 10cm op puin hoogte in steenlagen: 14; 76cm breedte in steenmaten: 2steens; 78cm 5-lagenmaat verticaal: 33 cm. op puin koud tegen S225 Sterk gefragmenteerd muurtje met waarschijnlijk herbruik van stenen. koud tegen S226 Muur staat gefundeerd op puin met daaronder groengrijze klei. Staat koud tegen S226. S230 staat in verband gemetseld met S227. De muur is licht getand. Na 5 lagen fundering (= getande) 3 cm. breder dan muur erboven. 2 stenen dik bewaard, loopt onder S228 boven op S231; in verband met S227 De vertanding is 28 cm. breed en enkel aan zuidzijde te zien. Wordt aan de zuidwestzijde afgebroken door een recente verstoring. De muur is voornamelijk opgetrokken uit rode zachte baksteen, maar er zijn er ook een paar gele en groene (versinterde). De voeg verspringt altijd. Zie tekening op achterzijde formulier. De vertanding begint onderaan met een baksteen in de lange zijde en daarop komt dan een kopse laag. Conserve ring/gaaf heid In situ bewaar d 1.2 Vondstenlijst Vondst 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Put 1 Vak 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 17 3 1 18 19 20 21 22 23 24 25 26 3 2 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 39 40 41 42 3 3 3 3 Profiel Spoor 1 4 1 2 3 Materiaal KER KER KER KER MXX KER GLS KER MXX KER KER KER KER KER KER KER Vondstomstandigheden aanleg noordelijke strook bij vrijleggen muur aanleg bij verdieping O-gevel aanleg put 1 bij vrijleggen muur (S4-6) aanleg put zuidelijke helft aanleg put zuidelijke helft aanleg put zuidelijke helft aanleg vlakvondst zuidelijke helft aanleg middendeel JCI(?) aanleg vlak aanleg vlak NO-hoek aanleg vlak vak 1 aanleg vlak vak 2 aanleg vlak vak 3 ten ZO van gevelmuur 3 KER aanleg vlak vak 3 ten NW van gevelmuur 26 30 32 42 45 36 KER KER MXX KER KER+MXX MXX KER KER MXX aanleg vlak aanleg noordelijke helft vlak 1 aanleg vlak 1, vak 1-2 gevonden onder skelet bij skelet S30 graf S32 graf S42 graf S45 2 munten in grafkuil ter hoogte van bekken 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 36 39 39 34 34 28 37 83 82 83 118 130 KER OMB KER MXX OMB MXX KER OMB KER KER ODB KER gevonden onder skelet skelet S39 in vulling graf S39 nagels van kist skelet S34 bij skelet S28 pijp gevonden onder skelet skeletdelen onder skelet uit grafvulling gevonden onder S118 gevonden in uitbraak van S130 dakpan 2 2 1 1 130 118 ODB KER MCU KER bot gevonden in uitbraak van S130 dakpan onder vloer (S118) op keienstraatje op keienstraatje 10 11 11 12 12 13 18 13 23 1-2 2 2 15 Vulling Vondst 43 Put 3 Vlak 1 Vak 2 44 3 1 45 3 46 Materiaal KER Vondstomstandigheden aanleg vlak 1, noordelijke helft vak 2 4 KER aanleg vlak 1, vak 4, zuidelijke helft boven spoor 53 1 4 KER aanleg vlak 1, vak 4, zuidelijke helft onderste meter 3 1 4 KER aanleg vlak 1, vak 4, zuidelijke helft bovenste meter 47 48 49 3 3 3 1 1 1 4 4 4 KER KER KER aanleg vlak in spoor aanleg vlak, noordelijke helft aanleg vlak, noordelijke helft, bovenste meter 50 3 1 4 KER spoor 17-21; aanleg vlak, noordelijke helft, onderste meter 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 3 5 3 5 5 4 5 5 5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 4 1 1 1 1 1 1 1 11 1 1 5 5 6 3 KER MXX KER KER KER KER KER KER KER MXX MXX KER KER KER KER KER KER KER MXX KER SXX KER KER MXX KER aanleg vlak, op vloer in O-profiel aanleg vlak, noordelijke helft aanleg vlak, open naast muur aanleg vlak, open naast muur aanleg vlak aanleg vlak aanleg vlak aanleg vlak vulling 2 vulling 1 stortvondst aanleg vak 5, vlak aanlegvlak 1, vak 5, op vlak aanleg vlak 1, vak 6 tussen twee gevelmuren in goot pot op kop in grond aspot dakpan detectorvondsten vlak en profiel aanleg vlak, onderzijde NO-deel 76 77 78 79 80 5 5 4 3 4 1 1 1 1 1 KER KER KER MXX KER aanleg vlak, centraal aanleg vlak, ZO-helft 81 82 5 5 1 1 KER KER aanleg vlak, NW-hoek, dakpan aanleg vlak, centraal & NO, dakpan 1 1 1 Profiel Spoor 21 54 5 5 66 59 62 62 62 59 60 72 63 96 2 92 94 93 91 71 Vulling aanleg vlak ZW-hoek stortvondsten aanleg vlak, bij muur spoor 101 en ten westen ervan detectorvondst vak 1 aanleg vlak, rond muren in NW-hoek Vondst 83 84 85 86 Put 4 4 4 4 Vlak 1 1 1 1 87 4 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 Vak Profiel Spoor 115 116 Materiaal KER KER KER KER Vondstomstandigheden op straat/koer, bij vrijleggen aanleg vlak, boven spoor 115 aanleg vlak NW-hoek, boven laag bij schoonmaken, tussen en naast muur 1 117 KER aanleg vlak, boven vloer en naast muur 3 3 3 4 3 5 5 3 3 3 3 1 1 2 1 2 1 1 2 2 2 2 118 118 128 113 119 KER KER ODB KER ODB MXX MXX KER KER MXX KER op vloer op vloer aanleg vlak 2, onder spoor 128 uit insteek spoor 113 aanleg vlak 2, onder spoor 119 detectorvondst vlak, ZO-hoek detectorvondst vlak, NO-hoek aanleg vlak 2, onder spoor 128 aanleg vlak 2, onder spoor 119 aanleg vlak 2, onder spoor 119 aanleg vlak 2, onder spoor 119, dakpan 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 3 3 5 5 5 4 3 3 3 7 7 7 7 7 7 7 7 3 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 2 128 118 102 103 106 115 157 157 157 146 146 KER KER KER KER KER KER ODB KER KER MXX KER KER KER KER KER KER KER KER onder vloer KER onder vloer tegen/rond spoor 102 tegen/rond spoor 103 tegen/onder spoor 106 onder spoor 115 bot dakpanfragment naast dakpan in fundering onderzijde beerbak onderzijde beerbak aanleg vak 1, onderste laag aanleg vak 2, middelste laag aanleg vak 2, bovenste laag aanleg vak 2, onderste laag aanleg vak 3, middelste laag aanleg vak 3, bovenste laag aanleg vak 2, in voorkamer, structuur 1, op vloer 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 3 3 3 7 7 7 8 8 8 8 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 134 136 134 KER KER KER KER KER KER KER KER KER KER naast O-muur voorkamer op vloer voorkamer op voorgevel voorkamer aanleg vak 4, onderste laag 98 118 119 119 119 1 2 2 2 4 146 2 2 2 1 Vulling Vondst 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 Put 8 8 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 0 3 7 7 8 8 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 146 8 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 Vak 1 1 Profiel Spoor Vulling Vondstomstandigheden 164 163 169 173 Materiaal KER KER KER ODB MXX KER ODB ODS KER ODB KER ODB MXX MXX MCU KER KER KER KER 1 178 KER uit uitbraaksleuf tegen spoor 175 aan 8 8 4 4 4 4 4 10 10 5 0 0 9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 178 187 71 71 71 71 71 dakpan scherven gevonden op keistraat hutteleem SXX verbrand 1 227 KER KER HLV SXX KER MXX HLN KER KER MXX MCU MXX KER 160 4 1 71 HLV hutteleem verbrand fragiel organisch 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 11 11 11 11 9 9 9 9 9 9 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 193 198 KER KER KER KER KER ODB KER ODB KER ODB baksteenfragment baksteenfragment op padoppervlak in laag: bij aanleg profiel bij aanleg profiel bij aanleg profiel bij aanleg profiel bij aanleg profiel bij aanleg profiel 63 63 63 63 63 63 63 63 161 161 161 1 1 1 197 197 195 195 195 195 4 4 1 1 spoor 63/1; coupe, laag 1 spoor 63/1; coupe, laag 1 spoor 63/1; coupe, laag 1 spoor 63/3; coupe, laag 3 sppor 63/3; coupe, laag 3 spoor 63/6; coupe, laag 6 spoor 63/5; coupe, laag 5 spoor 63/5; coupe, laag 5 coupe coupe coupe stortvondsten munt leeghalen leeghalen helden scherf liggend tussen spoor 171 en spoor 174 HLV met ingebakken motief aanleg vak 1, bovenste laag aanleg vak 1, onderste laag/vlak schaar vlakvondst detector stortvondst munt stortvondst in insteek op fundering bij schouwmantel Vondst 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 Put 9 9 9 9 0 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 3 3 Vlak 2 2 2 2 191 Vak Profiel Spoor 195 209 209 195 Vulling 1 2 2 Materiaal KER KER ODB MXX MXX KER ODB SXX OPH ODL OPH ODL KER KER ODB MXX SXX ODL KER KER Vondstomstandigheden dakpan, bij aanleg profiel tegen muur + onderliggende lagen tegen muur + onderliggende lagen uit gracht stortvondsten top top top top top top in gracht verdiepen langs muur aanleg profiel aanleg profiel aanleg profiel aanleg profiel aanleg profiel naast spoor 141 verdiepen tussen spoor 140 en spoor 141 verdiepen 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 195 195 195 195 195 195 195 195 209 209 209 209 209 141 140 1 1 1 1 1 1 3 2 140 KER tussen spoor 140 en spoor 141 verdiepen; dakpan 192 3 2 140 KER aanleg vlak 2, tussen spoor 140 en 141 193 3 2 130 KER aanleg vak 2, tussen spoor 130 en 140 194 195 196 197 3 3 3 3 2 2 2 2 141 141 130 130 KER KER KER KER aanleg vlak 2, naast spoor 141 verdiepen naast soor 141, onderin verdiepen tussen spoor 130 en 140 verdiepen tussen spoor 130 en 140; dakpan 198 199 9 9 1 1 2 4 227 KER KER aanleg vak 2, middelste laag aanleg vak 4 naast spoor 227, middelste laag 200 201 202 9 9 9 2 1 1 2 1 3 223 KER KER KER aanleg vak 2, onderste laag aanleg vak 1, bovenste laag aanleg vak 3, boven keienstraatje, spoor 223-224 203 9 1 3 223 MFE aanleg vak 3, boven keienstraatje, spoor 223-224 204 205 206 207 208 209 210 9 9 9 10 8 5 0 1 1 1 1 1 1 4 234 KER KER KER KER KER MFE MFE aanleg vak 4, in spoor 234 naast spoor 225 en 226 201 236 175 3 3 3 3 3 bij coupe op spoor 235 onder spoor 175 detectorvondst stortvondsten Vondst 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 Put 0 0 1 1 2 2 3 3 3 4 4 3 5 7 8 9 9 9 Vlak 229 230 231 232 233 234 235 236 9 9 9 9 9 9 3 0 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 Vak Profiel Spoor 1-2 3 4 5-6 195 195 195 195 195 195 195 195 63 Vulling Materiaal MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX MXX OPH ODS Vondstomstandigheden stortvondsten stortvondsten aanleg aanleg aanleg aanleg aanleg vak 1 en 2 aanleg vak 3 aanleg vak 4 aanleg aanleg aanleg vak 5 en 6 aanleg aanleg vlak 1-2 aanleg aanleg fragment mop, uit grachtvulling Sint-Jacobsschelp -> insigne, uit grachtvulling MXX GLS KER KER ODB KER KER MFE uit grachtvulling uit grachtvulling uit grachtvulling, onder structuur 6 uit grachtvulling uit grachtvulling uit grachtvulling, stort uit stort stortvondst 1.3 Foto 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Fotolijst Datum 14-122010 14-122010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 15-12-2010 17-12-2010 3-1-2011 3-1-2011 4-1-2011 4-1-2011 4-1-2011 4-1-2011 4-1-2011 5-1-2011 5-1-2011 5-1-2011 5-1-2011 5-1-2011 6-1-2011 Fotograaf R. Vanoverbeke Put 1 Vlak 1 J. Wattenberghe 1 1 spoor 2-3-4-5; W deel vlak 1 J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe R. Vanoverbeke D. Kneuvels D. Kneuvels J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 3 2 3 3 2 2 3 3 2 3 2 3 1 1 1 noord-westelijk deel steunbeer middenste strook verdieping oostgevel spoor 4 - spoor 6; detail fasering zuidelijk deel WP + verdieping zuidgevel 1 1 Spoor Profiel 5 4 1.1 1.2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Richting 6 48 39 34 51 50 Toelichting noordelijke deel Z NW detail noordelijke helft detail vak 1-2 vak 3 spoor 48-49 vak 2 vak 4, zuidelijke helft graf graf + skelet vak 4, noordelijke helft vak 5, noordelijke helft goot vak 5, zuidelijke helft muur vak 6, detail Foto 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Datum 7-1-2011 7-1-2011 7-1-2011 7-1-2011 Fotograaf J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke 7-1-2011 R. Vanoverbeke 7-1-2011 7-1-2011 10-1-2011 10-1-2011 10-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 11-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe R. Vanoverbeke J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe Put 3 3 3 3 3 3 3 4 4 5 5 5 2 4 4 4 4 4 3 3 5 5 5 5 5 3 3 3 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 Spoor 63 73 83 116 109 113 115 101 103 105 106 107 Profiel Richting Toelichting vak 3, overzicht muurwerk en vloeren detail vloer spoor …, vak 3 ZW detail vloer spoor …, vak 3 NO detail aspot vak 3, detail vloer vak 3, maalsteen op vloer detail muurwerk + plavuizenrij vlak 1, detail ZW-hoek spoor 73-74/76-77, detail sporen W-helft centrale deel O-helft skelet spoor 116-117 NW-hoek spoor 109 t/m 112, detail spoor 113-114, details detail detail muren vak 5 detail muren in vak 6 spoor 101-102, detailfoto's details detail detail details structuur 1 & 2 structuur 1 voorkamer structuur 1 middenkamer Foto 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Datum 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 12-1-2011 13-1-2011 14-1-2011 14-1-2011 14-1-2011 14-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 17-1-2011 18-1-2011 18-1-2011 18-1-2011 19-1-2011 19-1-2011 Fotograaf J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe T. Deville J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe Put 3 3 3 3 7 3 1 3 7 8 8 8 8 8 8 7 3 7 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 Vlak 2 2 2 2 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 2 Spoor Profiel 146 123 153 153 146 Richting Toelichting structuur 1 achterkamer structuur 1 & 2 goot en aansl. structuur & vloer voorkamer structuur 2 bakken spoor 123, 130, 133; detail compexe hoek spoor 153, 154, 156; detail aansluiting detail hoekverband onderzijde beerbak structuur 3 woning + keienstraat voorkamer + details tweede kamer + details derde kamer + verhoog achterkamer onderkant beerbak 164 62 163 kelder na leeghalen 9.1 1 1 1 1 1 218 220 1 detail vlak grondsporen detail put 9 houten beschoeiing structuur 7 + overzicht met straat NT muur ten w. van structuur 7 NT muur w + profiel structuur 6 oostmuur & vloer 1 (S218), details structuur 6 details structuur 6, westmuur fund. & vloer 3 (S220) laatste vakken 3 & 4 Foto 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 Datum Fotograaf 19-1-2011 19-1-2011 19-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 20-1-2011 21-1-2011 21-1-2011 J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe J. Wattenberghe D. Kneuvels 21-1-2011 24-1-2011 24-1-2011 24-1-2011 21-1-2011 21-1-2011 21-1-2011 21-1-2011 21-1-2011 24-1-2011 24-1-2011 24-1-2011 T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville T. Deville Put 9 9 9 10 9 3 7 9 8 3 4 4 4 9 9 9 3 2 11 11 3 3 3 4 5 11 9 9 Vlak 2 1 1 1 1 Spoor Profiel 227 3.1 7.1 9.1 2 1 1 1 2 1 1 175 141 71 219 225 220 Richting Toelichting detail poer/vloer vak 4 detail goot + muur structuur 9 detail haard + fundering structuur 9 vak 1 vak 3 pad deel 1 deel 2 spoor 175-176; coupe spoor 141-143; na leeghalen coupe coupe stookplek o coupe stookplek w structuur 6, vloer 2 muur + 2 poeren vloer, structuur 6 3.4 2.1 1 11.1 3.1 3.2 3.3 4.1 5.1 11.2 2 197 Vervalt, al gefotografeerd houten beschoeiing 9.2 1.4 Tekeningenlijst Tekening 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Datum 14-12-2010 15-12-2010 16-12-2010 3-1-2011 4-1-2011 5-1-2011 7-1-2011 10-1-2011 10-1-2011 10-1-2011 10-1-2011 12-1-2011 13-1-2011 Put 1 1 2 3 3 3 4 2 4 5 5 3 7-9 Vlak 1 14 15 16 17 18 19 20 21 17-1-2011 17-1-2011 18-1-2011 19-1-2011 24-12-2011 20-1-2011 24-1-2011 24-1-2011 8 3-4 9 9 11 3-7 11-9 9 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 2 1-2 Spoor Profiel Coupe 1/50 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/20 1/50 Tekenaar R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke D. Kneuvels R. Vanoverbeke J. Wattenberghe R. Vanoverbeke R. Vanoverbeke J. Wattenberghe Opmerking 1/20 1/20 1/20 1/20 1/50 1/20 1/20 1/20 D. Kneuvels T. Deville T. Deville D. Kneuvels T. Deville J. Wattenberghe T. Deville T. Deville riolering coupes A3-formaat riolering riolering put 9 (deel 2) vlak 1 profielen; A3 formaat profielen; A3 formaat profielen; A3 formaat profielen A3-formaat vak 1-2 vak 3-4 vak 5-6 deel 1 deel 2 deel 1 deel 2 vak 3-vlak 2 riolering put 7, put 9 (deel 1) 1.5 Monsterlijst Monster 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Put 1 3 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 3 3 5 5 5 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 Vak Profiel Spoor 6 23 48 51 51 63 118 119 120 120 122 128 131 129 109 110 112 134 136 102 103 105 107 135 138 139 140 141 126 126 127 127 130 130 133 123 123 124 124 124 135 137 113 114 116 117 Vulling Materiaal SKA ODS KER KER KER AS KER KER MORTEL KER KER KER MORTEL KER KER KER KER KER KER KER KER SXX Kwantiteit KER KER KER KER KER KER KER MORTEL KER MORTEL KER MORTEL KER KER MORTEL KER SXX 2 3 3 4 2 2 3 baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen 2 baksteen 2 baksteen MORTEL KER KER KER KER KER Toelichting mortel baksteen baksteen baksteen inhoud aspot baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen 3 2 2 baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen natuursteen uit straatje/vloertje baksteen baksteen plavuis en dakpan natuursteen mortel mortel baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen Monster 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 Put 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 8 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Vak Profiel Spoor 117 116 153 156 154 157 158 157 159 160 Vulling Materiaal SXX MORTEL KER KER KER KER KER ODS KER KER AS Kwantiteit Toelichting baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen schelpen baksteen baksteen as/FE-slag, aanleg vlak 1 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 7 7 7 7 3 3 3 3 8 8 8 8 8 8 8 8 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 142 143 146 146 63 63 162 161 148 142 166 166 168 170 171 171 KER KER KER BOTAN ODS HK SIN KER/SIN KER MORTEL KER MORTEL KER KER KER KER/MXX baksteen baksteen baksteen zwarte laag schelpenlaag laag 5 laag 3 verbrand 74 75 76 77 78 79 80 81 82 8 8 8 7 7 7 7 8 8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 173 174 175 164 163 163 163 176 176 MXX/SLAK KER KER KER KER KER PLEISTER KER AS roest, ijzercorrosie baksteen baksteen baksteen baksteen keldermuren baksteen trap pleister kelderwand baksteen tussen spoor 174 en 176 83 84 85 86 87 88 89 8 8 8 8 8 8 8 1 1 1 1 1 1 1 179 180 181 183 184 185 185 KER KER KER KER KER KER MORTEL baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen uitgeharde kalkmortel = tras 90 8 1 186 KER baksteen baksteen baksteen kalkmortel plavuis baksteen baksteen baksteen met roestbrokken Monster 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 Put 8 8 4 4 4 4 4 4 4 4 4 9 9 9 9 9 9 9 9 9 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 Vak Profiel 9.2 9.2 9.2 9.2 9.2 9.2 9.2 9.2 Spoor 188 188 76 76 176 77 74 73 77 71 71 195 195 195 195 195 195 196 197 229 226 230 227 229 226 230 219 225 228 227 225 231 212 213 215 216 217 222 222 215 213 216 218 217 220 Vulling 1 2 3 4 4 4 2 Materiaal SXX SXX AS HK?? ZEEF ZEEF AS/HK AS/HK AS/HK ZEEF ORGAN? BOT/ZOO BOT/ZOO BOT/ZOO BOT/ZOO BULK BULK SIN ZOO OPH MORTEL MORTEL MORTEL MORTEL KER KER KER KER KER KER KER MORTEL KER KER MORTEL MORTEL MORTEL MORTEL MORTEL KER KER KER KER KER KER KER Kwantiteit Toelichting afboordingsstenen onderzijde goot inhoud vulling 1 en 3 vulling 4 volledige inhoud volledige inhoud volledige inhoud volledige inhoud 2 zakken zeef zeef vulling 2 + 3; zoölogisch funderingspaal structuur 6; hout/dendro baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen mortel baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen baksteen Monster 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 Put 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 8 10 10 Vlak 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Vak Profiel Spoor 195 194 210 210 210 210 210 210 210 210 182 190 193 Vulling Materiaal BOTAN OPH OPH OPH OPH OPH OPH OPH OPH OPH KER KER KER Kwantiteit Toelichting beschoeiing spoor 222 houtnr. 9 (plank) houtnr. 12 houtnr. 6 houtnr. 10 houtnr. 11 houtnr. 2 houtnr. 3 houtnr. 1 baksteen baksteen baksteen Bijlage 2. Veldtekeningen 2.1 Vlaktekeningen Alle Sporenkaart vlak 1 Alle Sporenkaart vlak 2 Vlaktekeningen werkputten 1 tem 11 2.2 Geïnterpreteerde sporenkaarten Algemene overzichtskaart ingekleurde structuren Uitsnedes verschillende structuren 2.3 Profieltekeningen 2.1 Vlaktekeningen ¯ Alle Sporenkaart Vlak 1 1 2 9 8 10 7 5 11 4 3 0 5 10 20 30 M ¯ Alle Sporenkaart Vlak 2 9 2 7 3 0 5 10 20 30 M Vlaktekening Werkput 1 Vlak 1 ¯ 1 9 7 1 1 1 10 2 10 3 5 7 6 8 0 5 10 15 M ¯ Vlaktekening Werkput 2 Vlak 1 ¯ Vlaktekening Werkput 2 Vlak 2 44 45 43 55 86 46 80 56 13 42 84 81 85 82 47 41 40 38 57 37 39 36 34 30 14 31 29 87 32 51 5151 5151 49 999 12 35 48 83 33 11 13 14 28 50 999 50 27 26 25 52 0 2 4 6 8 M 0 2 4 6 8 M ¯ ¯ Vlaktekening Werkput 3 Vlak 1 (noordwest deel) 174 Vlaktekening Werkput 3 Vlak 1 (zuidoost deel) 0 172 0 166 166 166 0 0 127 160 159 22 127 0 70 126 126 126 0 126 126130 0 128 0 131119 0 1300 124123 130 1230 23 16 20 123 24 21 21 122 0 119 125 15 121 120 118 0 21 22 21 19 999 59 999 20 999 59 22 59 158 59 999 157 158157 61 68 157 24 23 156156 0154155 154 156153 153 154 69153 59 154 61 60 66 61 62 62 62 62 62 60 6565 63 60 61 19 0 2 4 6 8 M 67 67 0 2 4 6 8 M 67 0 62 64 ¯ Vlaktekening Werkput 3 Vlak 2 ¯ Vlaktekening Werkput 4 Vlak 1 116 116 0 116 116 0 0 0 117 127 0 134 123 133 130 126 141 0 140 0 123 122 124 123 135 137 136 0 0 116 0 132 0 0 130 123 125 0 0 138 0 114 120 120 135 114114 139 114 113 113 0 115 111 112 111 110 0 109 0 109 109 109 0 75 999 0 78 73 77 7876 76199 72 108 74 71 ? ? 0 108 0 2 0 117 4 6 8 M 0 2 4 6 8 M ¯ Vlaktekening Werkput 5 Vlak 1 ¯ Vlaktekening Werkput 8 Vlak 1 107 99 93 92 94 106 187 186 95 188 185 183 91 180 98 182 181 181 100 104 999 0 97 103 179 105 0 91 167 105 105 105 96 102 174 174 90 173 171 173 172 168 168169 88 170 167 142 166166 166 166 0 2 4 6 8 M 0 2 4 6 178 175 177 176 174 101 89 179 8 M 184 ¯ Vlaktekening Werkput 7 Vlak 1 ¯ Vlaktekening Werkput 7 Vlak 2 0 147 0 146 146 146 146 0 164 0 165 163 163 165 0 163 163 163 163 163 142 0 0 143 166 0 2 4 6 8 M 0 2 4 6 8 M ¯ Vlaktekening Werkput 9 Vlak 1 212 0 213 212 0 214 215 214 213 214 214 216 0 217 0 218 221 ? 222 220 219 222 222222 222 223 0 221 224 225 225 225 225 229 225 227 226 227230 227227 227227 227 227 0 228228 227 228 227 227227227 231 227227 233 234 0 2 4 6 8 10 M ¯ Vlaktekening Werkput 9 Vlak 2 ¯ Vlaktekening Werkput 10 Vlak 1 206 211 216 205 210 0 207 210 208 209 193 210 210 0 193 209 210 237 192 191 0 0 1 2 3 4 M 0 236 235 0 ¯ Vlaktekening Werkput 11 Vlak 1 0 236 191 0 190 0 0 199 0 200 200 198 0 1 2 3 4 M 0 1 2 3 4 M 0 2.2 Geïnterpreteerde sporenkaart Ingekleurde structuren 4, 10 en 11 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. 160 159 Ingekleurde structuur 5 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuren 1 en 2 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuren 4, 14, 15, 16 en 17 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuur 4 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuren 17, 18 en 19 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuur 3 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuren 7, 13 en 21 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. Ingekleurde structuur 6 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. 9 8 Ingekleurde structuren 8, 9 en 20 (zwart omkaderd) geprojecteerd op de gecombineerde Alle-Sporenkaart van het proefsleuvenonderzoek en de archeologische begeleiding. 2.3 Profieltekeningen Profiel 1.1 _2,34+_ Profiel 1.1; schaal 1:20 Profiel 1.2 _2,77+_ Profiel 1.2; schaal 1:20 Profiel 2.1 _2,80+_ Profiel 2.1; schaal 1:20 1: donkergrijs zwarte, sterk zandige klei met insluitsels van veel mortel en veel baksteenpuin; 2: donkergrijs, sterk kleiig zand met insluitsels van bakstenen; 3: puin en houtskool; 4: lichtbruin bruingrijs, zwak kleiig zand; 5: grafkuil. Profiel 3.1 _2,00+_ Profiel 3.1; schaal 1:20 1: donkerbruin zwart, matig humeus, zwak kleiig zand, insluitsels van wat keramiek en weinig mortel, S19; 2: laag ongebluste kalk; 3: donkerbruin, zwak humeus, matig kleiig zand, insluitsels van matig keramiek en baksteen, S19; 4: heterogeen, lichtgrijs bruin sterk kleiig zand, insluitsels van veel baksteen gruis, wat keramiek en wat mortel, S17; 5: grijs, zeer fijn zand, insluitsels van enkele schelpen, lokaal vermengd met onderliggende klei; 6: heterogeen, grijs donkergrijs, matig zandige klei met insluitsels van grijsgroene kleibrokken, matig schelpen, weinig mortel, matig baksteen, veel keramiek en weinig metaal, middeleeuws. Profiel 7.1 (middendeel) _2,00+_ Profiel 7.1; schaal 1:100 7: heterogeen, grijs, sterk zandige klei met insluitsels van veel mortel en veel baksteenbrokken. Lijkt op S19; 8: bruingrijze, sterk zandige klei, met insluitsels van matig baksteen, weinig mortel en matig keramiek, S17; 9: heterogeen, lichtbruin, zwak kleiig zand, insluitsels van puinbrokjes, selas en wat keramiek; 10: donkerbruin zwart zwak kleiig zand; 11: grijs kleiig zand, insluitsels van zeer veel bakstenen en mortel, puinpakket; 12: bruingrijs, matig kleiig zand, insluitsels van veel bakstenen en wat mortel, puinpakket. Profiel 3.2 _1,67+_ Profiel 3.2; schaal 1:20 Profiel 3.3 _1,42+_ Profiel 3.3; schaal 1:20 1: heterogeen, grijs donkergrijs, sterk zandige klei met insluitsels van matig baksteen, veel dakpannen, matig mortel, weinig schelpen en weinig houtskool, S20; 2: grijs, sterk zandige klei, insluitsels van zeer veel schelpen, zeer veel mortel en matig baksteengruis. Profiel 3.4 _1,29+_ Profiel 3.4; schaal 1:20 1: heterogene, donkergrijze, matig zandige klei, met insluitsels van veel baksteenbrokjes, S20; 2: heterogene, grijsgroene klei, donkergrijs gevlekt, insluitsels van asresten en verbrande klei; 3: heterogeen, grijs donkergrijze klei, insluitsels van veel baksteengruis, matig schelpen en weinig dierlijk bot; 4: donkergrijze klei, insluitsels van zeer veel schelpen. Profiel 4.1 _1,50+_ Profiel 4.1; schaal 1:20 1: donkerbruin, sterk zandige klei, insluitsels van wat baksteen, onderin baksteen en dakpanfragmenten; 2: grijsbruin, matig zandige klei, insluitsels van wat baksteenspikkels, mortel en schelpen, S21; 3: sterk humeus, teelaarde en gras. Profiel 5.1 _1,58+_ Profiel 5.1; schaal 1:20 1: donkerbruin zwartmatig kleiig zand, sterk humeus, insluitsels van gras en bouwzand; 2: donkerbruin, sterk zandige klei, onderkant dakpane en puin, S19; 3: heterogeen, grijs donkergrijze klei, gevlekt met groen grijze klei en insluitsels van mortel en puin, S21. Profiel 9.1 _1,55+_ Profiel 9.1; schaal 1:20 Profiel 9.2 _0,87+_ Profiel 9.2; schaal 1:40 S195-1: bruine mest met stroresten; S195-2: donkergrijs tot zwart, sterk humeus; S195-3: groenbruine mestlaag met stro; S195-4zwart, sterk humeus. Profiel 11.1 _0,95+_ Profiel 11.1; schaal 1:40 1: donkerbruin grijs, matig zandige klei, insluitsels van baksteenbrokjes, bovenaag; 2: grijsbruine klei met insluitsels van veel baksteen en mortel; 3: grijsgroene klei, gevlekt, opgebracht; 4: donkergrijze klei, zwak humeus, insluitsels van baksteenspikkels en weinig houtskool; 5 baksteenbrokken, onderkant fundering; 6: grijsgroene klei, gevlekt, insluitsels van weinig baksteenspikkels. Profiel 11.2 _0,95+_ Profiel 11.2; schaal 1:40 7: grijs bruin grijs, matig fijn zand, insluitsels van ijzeroxide, veel schelpen en blauwgrijze kleibrokken; 8: donkergrijs, matig siltige klei, insluitsels van schelpen, weinig dierlijk bot, weinig keramiek, houtskool en baksteenpuin; 9: donkerbruin zwarte, matig zandige klei, zwak humeus, insluitsels van veel baksteenpuin, afbraaklaag; 10: grijs donkergrijze, heterogene klei, insluitsels van enkele schelpen, baksteen, matig houtskoolven keien; 11: lichtgrijs, matig fijn zand, insluitsels van wat baksteenspikkels. Bijlage 3. Specialistenbijdragen 3.1 Keramiek 3.2 Bouwmateriaal 3.3 Metaal 3.4 Dierlijk bot/schelpen 3.5 Leer 3.6 Botanische resten 3.1 Keramiek Bijlage 3.1.1 – Tellijst Deventer Systeemtypes Onderstaande tabel geeft een tellijst van de opgegraven Deventer-systeemtypes. Per type is het aantal scherven (n), het Minimum Aantal Exemplaren (MAE) en de som van de randpercentages of Estimated Vessel Equivalents (EVE) weergegeven. baksel s1 s1 s1 s2 s2 g g g g g g g r r r r r r r r r r r r r r r r w wm wm ha f sp vorm kan kan tre kan kan type n 7 14 3 5 21 54 1 78 gra 2 kan 39 kom 5 kom 7 2 pot 8 1 pot 10 2 149 bak 3 bak 2 34 bor 1 dek 1 gra 109 gra 75 2 kan 6 kom 3 1 kom 40 15 kop 1 plavuis 1 pot 2 twe 2 3 vet 1 vet 1 7 1 3 pot 6 vet 2 2 2 bor 1 MAE 4 1 1 8 1 4 2 8 5 1 1 2 13 1 19 1 1 11 1 3 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 1 EVE 1 0.2 0.15 0.15 0.4 0.3 0.15 0.15 0.45 0.15 2.75 1.75 0.2 0.65 0.15 0.4 0.2 0.1 0.7 0.25 Bijlage 3.1.2 – Middeleeuwse archeologische periodes Voor de rapportage wordt gebruik gemaakt van de indeling in archeologische periodes zoals die in de Archeologische Basis Registratie (ABR) zijn vastgelegd. De ABR-periodes kennen vaste afkortingen. Onderstaande tabel geeft de omschrijving en de datering van de gebruikte afkortingen weer. afkorting ABR-periode LME LMEA LMEB NT NTA NTB NTC XXX omschrijving Middeleeuwen laat Middeleeuwen laat A Middeleeuwen laat B Nieuwe Tijd Nieuwe Tijd A Nieuwe Tijd B Nieuwe Tijd C Onbekend datering 1050 - 1500 nC 1050 - 1250 nC 1250 - 1500 nC 1500 - heden 1500 - 1650 nC 1650 - 1850 nC 1850 - heden Niet van toepassing Bijlage 3.1.3 – Verklaring bakselcodes Deventer systeem Binnen de typologie van het ‘Deventer-systeem’ worden de onderstaande afkortingen voor baksels gebruikt. Daarnaast is de meest algemene datering van de looptijd van de betreffende bakselgroepen weergegeven. Alleen de baksels die tijdens de opgraving in Sluis de Smeedtoren zijn aangetroffen, zijn in dit overzicht opgenomen. De volgorde van de baksels in deze tabel wordt ook aangehouden in de beschrijving van de baksels en in de catalogus. bakselcode Deventer systeem s1 s2 g r wa ib w wm ha we wf m f i sp po fr p indet. omschrijving steengoed 1 (zonder glazuur/engobe) steengoed 2 (met glazuur/engobe) grijsbakkend aardewerk roodbakkend aardewerk Werra aardewerk rood- of witbakkend aardewerk uit het Iberisch Schiereiland witbakkend aardewerk Maaslands wit aardewerk 'hafner' aardewerk Weser aardewerk witbakkend aardewerk uit Frankrijk majolica uit de Nederlanden faience uit de Nederlanden tinglazuuraardewerk uit Italië tinglazuuraardewerk uit Spanje tinglazuuraardewerk uit Portugal tinglazuuraardewerk uit Frankrijk Aziatisch porselein indetermineerbaar datering looptijd 1300-1550 nC 1300-heden 1150-1550 nC 1150-heden 1575-1650 nC 1500-1750 nC 1350-heden 900-1550 nC 1300-1600 nC 1575-1625 nC 1150-1700 nC 1475-heden 1625-heden 1400-1700 nC 1350-1650 nC 1600-1675 nC 1575-1675 nC 1550-heden n.v.t. Bijlage 3.1.4 – Verklaring vormcodes Deventer systeem Binnen de typologie van het ‘Deventer-systeem’ worden de onderstaande afkortingen voor vormen gebruikt. Alleen die vormen die tijdens de opgraving Sluis de Smeedtoren zijn aangetroffen, zijn in dit overzicht opgenomen. De volgorde van de vormen in deze tabel is alfabetisch en wordt ook aangehouden in de catalogus. vorm bak bek bor dek dri gra kan kom kop oli pot stt tre twe vet vst omschrijving bakpan beker bord deksel drinkschaal grape Kan kom Kop olielamp Pot statief trechter tweelingbakje vetvanger vuurstolp Kuil met brandresten, S4.71 (1350-1400) Gracht, S9.195 (1350-1450) Cat. 3 Cat. 4 Cat. 5 1a 1b SLUIS-SM-151.8 Kuil met brandresten, S4.71 (1350-1400) r-twe-2 1350-1400 11/twee aan elkaar bevestigde bakjes met knik bodem-wand en rechte wand, standvlak roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig geheel, uitwendig spaarzaam 1a 1b SLUIS-SM-151.6 Kuil met brandresten, S4.71 (1350-1400) r-vet-1 1350-1400 42/20/6 vetvanger met schenkgeul aan ene korte zijde, driehoekige of vissenstaartvormige andere korte zijde met oog, met een of twee stelen roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig (uitwendig 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-183.2 Gracht, S9.195 (1350-1450) s1-kan-14 1325-1375 2 3 4a 4b 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 126 verbrand standvlak fragment, compleet profiel kop regionaal 2 3 4a 4b 5a 5b -) 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 verbrand, gesinterd glazuur bolle bodem platte steel, recht, geknepen fragment, compleet profiel vetvanger regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 biconische kan met buikknik met ribbel en hoge hals met rechte rand, op standring steengoed zonder oppervlaktebehandeling standring, geknepen fragment, gereconstrueerd profiel kan Siegburg Gracht (vervolg), S9.195 (1350-1450) Cat. 6 Cat. 7 Cat. 8 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-183.3 Gracht, S9.195 (1350-1450) s2-kan-54 1325-1375 9/bolle kan met hoge schouder, schouder overgaand in hals met rechte rand, standring steengoed met oppervlaktebehandeling zoutglazuur: ijzerengobe paars oppervlak 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-172.3 Gracht, S9.209 (1350-1450) g-kom-7 1300-1400 34/diepe afgeronde kom met ingesnoerde hals en manchetrand, op lobvoeten grijsbakkend aardewerk 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-232.2 Gracht, S9.195 (1350-1450) g-pot-8 1300-1400 35/bolle pot met uitstaande wijde hals, aan binnenzijde verdikte rand, lobvoeten grijsbakkend aardewerk 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 lintoor, verticaal fragment, gereconstrueerd profiel kan Duitsland (Langerwehe) 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 fragment kom regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 fragment, gereconstrueerd profiel pot regionaal 127 Gracht (vervolg), S9.195 (1350-1450) Cat. 9 Cat. 10 Cat. 11 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-232.3 Gracht, S9.195 (1350-1450) g-pot-10 1300-1350 15/bolle pot met manchetrand en lensbodem grijsbakkend aardewerk 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-232.1 Gracht, S9.195 (1350-1450) ha-vet-2 1350-1450 -/5,5 ovale vetvanger met rechte rand, standvlak, schenklip op lange zijde en steel op korte zijde hafneraardewerk loodglazuur: inwendig met koper oxide (uitwendig -) inwendig groen oppervlak 1a 1b 2 3 4a 4b 5a 5b 5c SLUIS-SM-167.3 Gracht, S9.195 (1350-1450) sp-bor 1410-1460 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 128 5a 5b fragment pot regionaal 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 standvlak doorboord nokoor, horizontaal fragment, compleet profiel vetvanger Duitsland 5d 6a 6b 6c 7 8 9 Spaanse majolica tinglazuur goudlusterdecoratie, ornamentaal; knoopwerk, “spur chain” standvoet fragment bord Spanje www.dur.ac.uk/spanish.pottery/ Page7.htm Aardewerk zonder context Cat. 12 Cat. 13 Cat. 14 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-199.2 S9.227 s1-dri-2 1375-1450 13/4 drinkschaal met lage, gegroefde rand steengoed zonder oppervlaktebehandeling 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-56.2 S3.66 s2-kan-31 1350-1450 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-102.2 S5.103 s2-kan-74 1325-1375 9/wijdmondige kan met licht gewelfde buik, vage knik op hals aanzet met rechte rand, standring steengoed met oppervlaktebehandeling zoutglazuur 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 standlobben fragment, compleet profiel drinkschaal Siegburg 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 bolle kan met hoge licht uitstaande hals, op standring steengoed met oppervlaktebehandeling zoutglazuur standring, geknepen lintoor, verticaal fragment, gereconstrueerd profiel kan Duitse Rijnland 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 lintoor, verticaal fragment, gereconstrueerd profiel kan Duitsland (Langerwehe) 129 Aardewerk zonder context Cat. 15 Cat. 16 Cat. 17 1a 1b 2 3 4a 4b 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 SLUIS-SM-198.3 S9 g-kom-7 1300-1400 25/8,5 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-101.2 S5.102 g-stt-1 1300-1400 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-202.2 S9.223 r-bak-1 1350-1450 30/4 bakpan met zijwand en afgeronde rand roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig geheel, uitwendig spaarzaam 130 grijsbakkend aardewerk nokoor fragment, compleet profiel kom regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 driehoekig of rond statief op poten grijsbakkend aardewerk fragment, gereconstrueerd profiel statief regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 uitwendig beroet platte steel, recht, geknepen (“zwaluwstaart”) fragment, compleet profiel bakpan regionaal Aardewerk zonder context Cat. 18 Cat. 19 Cat. 20 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-102.3 S5.103 r-bak-13 1450-1550 27/3,5 bakpan met zijwand en onder- en bovenlangs afgestreken driehoekige rand roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig geheel, uitwendig spaarzaam 1a 1b 2 3 4a 4b 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 SLUIS-SM-96.2 S3.119 r1400-1500 5/3 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-66.2 S4.72 r-gra-10 1350-1450 20/bolle grape met kraagrand met dekselgeul roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig en uitwendig zéér spaarzaam 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 uitwendig beroet platte steel, recht, geknepen (“zwaluwstaart”) fragment, gereconstrueerd profiel bakpan regionaal 8 9 roodbakkend aardewerk ongeglazuurd knop compleet voet van beker?/deksel?/ stamper? regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 twee worstoren, verticaal fragment, gereconstrueerd profiel grape regionaal 131 Aardewerk zonder context Cat. 21 Cat. 22 Cat. 23 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-103.1 S5.106 r-oli-1 1450-1550 9/7,5 olielamp met twee schalen en een stam, een worstoor, lekschaal afgeplat, afgeronde rand roodbakkend aardewerk loodglazuur: inwendig geheel, uitwendig spaarzaam 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-199.4 S9.227 sp-bor-2 1400-1500 30/4 diep steilwandig bord, vlag met een scherpe knik afgezet, stand vlak Spaanse faience (rossig-gele scherf) tinglazuur radiale banden met bolletjes, luster 1a 1b 2 3 4a 4b SLUIS-SM-145.2 S8.173 sp-kom-1 1450-1550 30/4 afgeronde majolica kom met rechte rand, standvlak Spaanse faience (rossig-gele scherf) tinglazuur blauwe decoratie 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 132 standvlak fragment, compleet profiel olielamp regionaal 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 standvlak fragment, compleet profiel bord Spanje 5a 5b 5c 5d 6a 6b 6c 7 8 9 holle bodem (opgebolde ziel) fragment, gereconstrueerd profiel kom Spanje 3.2 Bouwkeramiek Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR VLG_NR 3A 7A 7B 8A 8B AANTAL GEWICHT 1 977 1 1190 1 1117 1 1174 1 1328 DAT NT LME LME LME LME TYPE BS BS BS BS BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C MOR C C C C KLEUR GL/LRD RD/GL RD/GL GL/RD GL/RD LANG 170 200 195 205 205 BREED 80 90 90 95 95 DIK 39 49 44 48 51 BEH J J J J J MON OPM M3 MOR OP ALLE VLAKKEN M7 GEEL GESPIKKELD F M7 GEEL GESPIKKELD F M8 GESPIKKELD F M8 GESPIKKELD F BROR RD RD BROR 235 235 220 220 115 110 105 110 51 55 55 58 J J J J F 220 MOR MOR DRD RD GL GNGL RD RD/GL GL/RD RD RD >205 225 260 105 110 110 100 105 115 115 110 135 57 51 55 47 53 50 51 54 65 J N J J N N N J J MOR VER? MOR PR RD GLOR 220 220 205 100 100 100 55 48 47 J J J F F F F 10 10 10 11 A B C A 1 1 1 1 1993 2209 1927 1880 LME LME LME LME BS BS BS BS C C C C 11 14 14 14 15 15 15 18 18 B A B C A B C A B 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2167 684 1118 678 1619 1010 1345 2140 3254 LME LME LME LME LME LME LME LME LME BS BS BS BS BS BS BS BS BS C KOP KOP KOP C KOP KOP C C GLA 18 C 19 A 20 A 1 1 1 2178 LME 1484 LME 1234 LME BS BS BS C C C GLA 20 B 20 C 1 1 1182 LME 1365 LME BS BS C C MOR MOR GL RD 200 205 100 100 48 50 J J 23 A 23 B 24 A 1 1 1 1944 LME 1727 LME 3170 LME BS BS BS C C C MOR MOR GL RD ORRD >215 215 255 110 100 120 63 55 68 J N J 240 230 195 205 >195 105 110 90 95 135 135 115 105 125 130 110 67 51 47 45 75 65 50 50 70 55 53 J J J J J J J J J J N 24 24 25 25 25 25 26 26 26 26 28 B C A B C D A B C D A 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2902 2053 1472 1389 2426 1193 1115 1652 1498 2377 1630 LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS C C C C KOP KOP KOP C KOP KOP C MOR MOR MOR MOR GLA GLA GLA MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR DIVERS VINGERSTREEP GL RD PR/GL RD GL/RD GL BGBR RD GL/RD GL RD 215 225 >190 215 F F F F F M10; MOR 4/6 NIET KOPPEN; DIVERSE INDRUKKEN OP 1 VLAK M10; MOR DUN 5/6 NIET 1 ZIJKANT M10; MOR 4/6 NIET BOV+1KOP+1Z9IKANT M11; MOR WEINIG 2/6 ALLEEN BOV 1 ZIJK M11; MOR 4/6 NIET KOPPEN; GLA 3/6 KOP+BOV+OND 1 HELFT M14; MOR OP OND M14; ONDER GRIJS M14; MOR 2/6 KOP+BOV M15; DEEL RAND WEG M15; GELE MARMERING M15; MET RODE SPIKKELS EN SLIERTEN =M18 =M18 =M18; GLA ZOUT OP VLAKKEN EN KOPPEN; ZIJKANTEN VRIJ = STAPELZIJDE IN OVEN M19 ONDERZIJDE ZWART DOOR VERHITTING M20 MOR OP DEK EN ONDERZIJDE DUN M20 MOR ALLEEN OP ONDERZIJDE; RODE SPIKKELS IN GELE MATRIX M20 MOR OP ALLE VLAKKEN M23 VERMOEDELIJK NIET COMPLETE LENGTE EEN KOP LIJKT TE ONTBREKEN M23 GEBROKEN; MOR OP ALLE VLAKKEN M24 4/6 NIET KOPPEN; MOR MET SCHELPRESTEN M24 MOR 6/6 EEN ZIJKANT ZEER DUN; SCHELP IN MORTEL M24 MOR 5/6 EEN ZIJKANT NIET =M25; HAND; KLINKER; GLAZ ZOUT =M25; HAND; =M25; HAND; 3 STUKKEN; GEMARMERD =M25; HAND; =M26 =M26 =M26; GEMARMERD =M26; KLINKER M28 MOR OP DEK EN ONDER Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR 28 29 29 29 VLG_NR A A B C AANTAL GEWICHT 1 1905 1 1820 1 1831 1 1782 DAT LME LME LME LME TYPE BS BS BS BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C MOR C MOR C MOR C MOR KLEUR GL/OR RD GNGL RD LANG 225 225 215 230 BREED 110 110 110 110 DIK 50 50 50 50 BEH MON OPM M28 MOR OP 1 KOP EN BOVEN EN ONDERZIJDE N =M29; HAND J =M29; LICHT GLAZUUR J =M29; HAND J 31 A 31 B 33 A 1 1 1 2195 LME 2340 LME 1876 LME BS BS BS C C C MOR MOR MOR GL RD RD 230 235 230 105 115 110 59 54 49 J J J 33 B 35 A 1 1 1834 LME 2555 LME BS BS C C VER/M MOR RD RD 230 245 105 120 50 53 J J 35 B 1 2160 LME BS C MOR RD/GL 230 115 53 J 36 A 1 2568 LME BS C MOR GL/RD 245 120 55 J 36 B 1 2628 LME BS C MOR RD/GL 240 120 55 J 36 C 1 3151 LME BS C MOR RD/GL 265 115 63 J 38 A 1 674 LME DT C MOR OR 225 155 16 J 38 A 1 401 LME DT OND GLA MOR ORRD 160 17 J 38 B 1 640 LME DT C GAT MOR ORRD 150 15 38 B 38 C 38 C 1 1 1 303 LME 344 LME 477 LME DT DT DT OND GLA OND RD MOR ORRD ORRD ORRD 160 155 160 38 38 38 38 38 38 40 41 41 41 43 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 DT DT DT DT DT DT DT BS BS BS BS BOV LB BOV BOV BOV BOV C KOP KOP KOP C BR RDBR ORRD BROR ORRD ORRD OR RD GL RD/GL BG 150 D D E F G H A A B C A 615 316 460 439 621 471 814 1984 600 573 1855 LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME GLA MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR >205 240 >160 >115 >100 225 150 160 155 160 155 140 95 95 105 F F F F M31 MOR DUN OP ALLE VLAKKEN UITGEZONDERD EEN KOP M31 MOR OP ALLE VLAKKEN M33 MOR DUN OP DEK EN EEN ZIJKANT M33 MOR DUN OP ALLE VALLEN UITGEZONDERD 1 ZIJKANT, DEZE IS ROODBRUIN VERKLEURD. HAARD? M35 MOR 3/6 1 KOP +BOV+OND; IETS GEELSPIKKELS M35; MOR 5/6 NIET 1 ZIJKANT; GEEL SPIKKELING EN MARMER BOV GELE HUID M36 MOR VOORAL OP ONDER EN BOVENKANT EN EEN ZIJKANT LIJKT TWEEDE LAAG GROENIGE MORTEL OP TE ZITTEN; GEMARMERD M36 MOR OP ALLE VLAKKEN, ROOD MET IETS GEEL GEMARMERD M36 MOR OP ALLE VLAKKEN BEHALVE KOPPEN; ROOD MET VERSPREID GELE VLEKKEN OP HUID F ALLEEN LINKE BOVENHOEK ONTBREEKT; MOR TOT 130 VANAF TOP J F =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; GLA TOT 65 VA ONDER LINKER EN RECHT BOVENHOEK WEG. VOORGEVORMD SPIJKERGAT BOVEN OP 55 VAN HR; BRUIN GLAZUUR OP ONDERSTE 80 DIT OOK ONDERGRENS MOR 17 14 18 J J J F 14 17 16 14 16 16 14 68 45 50 50 J J J J J J J J J J J F F F =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; GLA TOT 65 VA ONDER ONDERZIJDE; VERWEERD RESTANT BRUIN GLA =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN BREDE NOK, EXCENTRISCH GEPLAATST; MOR TOT 140 ONDER TOP =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; NOK =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; NOK KLEIN MIDDEN =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; NOK KLEIN MIDDEN =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; NOK KLEIN MIDDEN =M38 ; MOR OP ALLE FACETTEN; NOK KLEIN MIDDEN GLA TOT 50 MOR VAN 85 TOT 205 VA ONDER =M41; HAND =M41; HAND =M41; HAND; KLINKER; GEMARMERD =M43; GEVLAMD Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR VLG_NR 43 B AANTAL GEWICHT DAT 1 2465 LME TYPE BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C KLEUR OR LANG BREED DIK 250 120 60 PR? OR 220 250 105 110 47 55 BEH MON OPM =M43 J F M44; MOR OP 1/6 OND; GLA 6/6 GROEN, INGESMOLTEN GRUIS EN ZANDKORRELS MISBAKSEL J F M44; ZEER SCHOON HUID WEG SCHELPEN IN KLEI J BROR 215 105 51 J RD/GL ORRD RZRD 230 215 225 105 105 105 51 55 53 J J J LRD RD RD ORRD LGL RD/GL LGL BROR GL GL GL LGL RD/GL BGOR RD/GL RD RD RD RD RD RD GL/RD GL 225 195 195 >205 52 49 49 55 58 65 50 70 60 49 48 49 58 58 47 52 60 59 51 51 52 40 47 J J N J J J J J J J J N J J J J J J J J J J J F F 260 >230 210 205 >225 275 210 220 210 185 190 105 90 95 100 115 125 90 135 125 95 95 115 120 115 100 105 120 130 95 115 90 90 90 LGL/RD 220 105 56 J F RD/GL 230 105 56 J RD/GL ORRD RD PRRD 240 115 220 215 110 95 56 14 55 50 J J J J 44 A 44 B 1 1 1846 LME 2161 LME BS BS C C 44 C 1 1532 LME BS C 45 A 45 B 46 A 1 1 1 1716 LME 1780 LME 1377 LME BS BS BS C C C MOR MOR BEW 46 49 49 49 49 50 50 51 51 51 51 52 52 53 53 53 55 56 58 58 58 59 60 B A B C D A B A B C D A B A B C A A A A A A A 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1545 1324 1249 1630 1263 2934 1343 3550 2908 1316 1500 885 2816 1815 1387 1629 2242 2914 1513 1954 1500 1121 1068 LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS BS C C C C KOP C C C C C C KOP C C C C C C C C C C C MOR 66 A 1 1825 LME BS C MOR 66 B 1 1731 LME BS C MOR 66 67 68 68 1 1 1 1 2303 188 2018 1716 BS DT BS BS C H C C MOR C A A B LME LME LME LME GLA MOR BAK? MOR MOR VINGER MOR TOR MOR MOR MOR MOR MOR MOR VINGER HOND MOR MOR 270 210 305 260 205 210 F M44; VEEL SCHELPEN IN KLEI; ZEER SCHOON HUID WEG F M45, MOR OP ALLE VLAKKEN BEHALVE EEN ZIJKANT GL/RD GESPIKKELD M45, MOR OP ALLE VLAKKEN BEHALVE EEN ZIJKANT M46 1 HOEK SCHUIN AFGEKAPT? F F F F F F F F F F M46 MOR ALLEEN OP ONDERZIJDE, LICHT AFGESTREKEN DEK M49 M49 HOEK AFGEBROKEN M49 DEEL KOP WEG M49 MOR 2/6 ALLEEN BOV EN OND =M50; GEVLEKT GEEL IN ROOD M51; HOEK DEELS WEG M51; IETS ROOD KLEURING M51 M51; RODE BLOS M52 M52 M53 BLOS EEN KOP ONTBREEKT M53 GELE STEEN MET PRRD VLEKKEN OP HUID M53 MOR OP ALLE VLAKKEN DUN =M55 M56 MOR ZEER DUN OP ALLE VLAKKEN M58 MOR OP ALLE VLAKKEN M58 MOR OP ALLE VLAKKEN M58 MOR OP ALLE VLAKKEN HANDVORM M59; VEEL MOR OP BOV, MINDER OP OND M60 MOR OP ALLE VLAKKEN M66 LGL MET RD VLEKKEN OP HUID; MOR VOORAL ONDERKANT ZIJKANT EN KOP M66 MOR OP ALLE VLAKKEN BEHALVE EEN ZIJKANT; ROOD IETS GEEL GESPIKKELD M66 MOR OP ALLE VLAKKEN ALLEEN OP 1 ZIJKANT DUN OP RANDEN; GEMARMERD F =M68 =M68; HARD GEBAKKEN Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR VLG_NR 68 C AANTAL GEWICHT DAT 1 2213 LME TYPE BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C MOR KLEUR PRRD LANG BREED DIK 215 95 50 BEH MON OPM =M68; HARD GEBAKKEN J 70 A 1 1880 LME PLA C MOR ORRD 175 175 30 J F 70 B 1 1639 LME PLA C MOR OR 175 175 31 J F 70 71 71 71 71 72 72 C A A B C A B 1 2 1 1 1 1 1 1457 185 1065 1407 1331 2049 1385 PLA DT BS BS BS BS BS C H RD C C C C MOR OR OR GL RD/GL BROR GL RD/GL 170 170 110 105 105 110 100 J N N J J J J F 205 210 225 215 31 14 54 53 50 50 55 AANHANGEND MORTEL; SCHUIN GESNEDEN KANTEN; =M70 KLEIN DEEL HOEK ONTBREEKT, SCHUIN GESNEDEN ZIJKANTEN; MOR IS VLIES; =M70 2 HOEKEN AFGEBROKEN; MOR IS VLIES, SCHUIN GESNEDEN ZIJKANTEN; =M70 F F M71 MOR 2/4 EEN ZIJKANT+ONDERKANT M71 MOR 2/6 OND 1 ZIJKANT WEINIG GEVLEKT M71 GETORDEERD MOR ZEER WEINIG 1/6 OND =M72 =M72; GEMARMERD HARD EN ROMMELIG BAKSEL 72 C 73 A 1 1 1360 LME 81 LME BS DT C VL 220 105 50 13 J N 73 A 1 1023 LME BS KOP MOR GL/RD 100 52 N M73; MOR 4/6 NIET BREUK EN 1 ZIJKANT; MOR IS MOGELIJK AANGEKOEKT MATERIAAL ZIE OOK TABEL MORTEL 75 A 75 B 1 1 863 LME 1375 LME BS BS KOP C MOR GL ORRD/GL 215 100 100 53 57 N N M75 IETS ROOD SPIKKELS; MOR1/6 OP DEK MET IJZERCONC M75 DEEL VERWEERD, INC. VLEKKEN 75 C 1 1383 LME BS C RD/GL 210 95 50 J F M75; GRIJZE PITTEN ROOD MET GELE SPIKKELS EN MARMERING 75 76 76 77 D A B A 1 1 1 1 1627 1513 1489 1840 LME LME LME LME BS BS BS BS C C C C PRRD/GL GL RD/GL ORRD 245 195 220 220 90 95 100 105 65 55 47 52 J J J J F M75; GETORDEERD, OVERVERHIT KERN PR-DGR; MISBAKSEL M76; MOR WEINIG 6/6 M76; MOR ZEER DUN 6/6 M77; MOR ZEER WEINIG 1/6 OND 77 B 1 1959 LME BS C GL 220 95 50 J T M77; GETORDEERD GLA 6/6; AANGEBAKKEN FRAG ANDERE STEEN 78 A 1 1646 LME BS C MOR RD 215 105 50 J 78 78 79 79 81 81 81 B C A B A A B 1 1 1 1 1 1 1 1798 1609 833 924 263 1468 267 LME LME LME LME LME LME LME BS BS BS BS DT BS DT C C C C LB C RD ROE/M MOR MOR MOR GL/RD RD GL/RD GLRD OR RD/GL OR 240 225 185 180 110 105 90 85 220 105 58 53 43 45 15 51 14 J N J J J J N 81 B 1 2434 LME BS C MOR GL/RD 230 105 57 J LME LME LME LME LME LME LME MOR MOR MOR MOR OR OR GLA MOR MOR MOR GLA SLIJT F F F F F =M72; SCHELPRESTEN IN BAKSEL; GEVOUWEN STRUCTUUR ZOUTGLA M78 MOR ALLE VLAKKEN BEHALVE 1 KOP EN 1 ZIJKANT; IETS GEEL SPIKKELS M78 MOR OP ALLE VLAKKEN BEHALVE 1 KOP EN ZIJKANT EN DEK; ROET? OP EEN HELFT STEEN M78 MOR OP ALLE ZIJDEN M79; MOR ENKELE VLEKJES 2/6 M79; MOR ENKELE VLEKJES 2/6 NOK M81; BOV GEHEEL GLAD GESLETEN DOOR BELOPEN M81; KOP AANZET VERGLAZING; VERLOOPT NAAR ORRD IN EEN HOEK; MOR WEINIG 3/6 OND+2 ZIJK Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR 81 81 81 81 81 81 VLG_NR C D E F G H AANTAL GEWICHT 1 91 1 137 1 160 1 239 1 151 1 342 DAT LME LME LME LME LME LME TYPE DT DT DT DT DT DT DEEL BEW_P BEW_S INDRUK RD MOR RB MOR RB MOR RO MOR RO BOV KLEUR ORBR OR OR OR OR OR OR BR OR ORBR 160 14 13 12 11 15 BEH MON OPM DEEL N DEEL NOK N AANZET NOK N MOR TOT 75 VANAF ONDERRAND N N NOK J >160 95 160 95 140 13 14 21 14 J J J J 105 225 >155 105 140 >100 150 150 > 15 20 12 15 14 14 J J J J N N N 155 13 12/12 14 16 14/15 13 13 12 14 12 15 15 15 22 J N N J N J J J J J J J J J LANG BREED DIK 81 82 82 82 I A A B 1 1 1 1 256 524 186 217 LME LME LME LME DP DT PLAG DT RD BOV C BOV 82 82 82 82 82 82 82 B C D E F G H 4 1 1 1 1 1 1 1573 706 437 310 281 215 139 LME LME LME LME LME LME LME PLAG DT DT? DT DT DT DT C C H HR RD RD VL 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 82 I J K L M N O P Q R S T U V 1 3 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 267 522 129 304 717 184 254 105 349 350 399 272 624 267 LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME LME ROM DT DT DT DT DT DT DT DT DT DT DT DT DT IMB OND RD H OND RD LB LB LB BOV BOV RB LB BOV VL MOR 83 A 1 1215 LME BS C SLIJT RD/GL 200 100 50 J 83 B 1 1202 LME BS C SLIJT RD/GL 205 95 48 J F 84 A 1 1540 LME BS KOP ROE/M GL 115 59 N F 84 B 84 C 1 1 1721 LME 1411 LME BS BS C C MOR MOR RD ORRD 100 100 51 50 J N MOR GLA GLA MOR MOR MOR MOR KAP/M MOR MOR OR BROR OR OR OR OR OR OR OR OR BGBR OR OR OR OR BROR OR OR OR OR BROR/GR 155 > 145 155 145 220 210 F F F F HOLL PAN HOEK OPVALLEND KROMMING NIET PARALLEL AAN RAND KLEINE NOK MIDDEN DRIEHOEK; GROEN OP WIT SLIB GLA KLEINE NOK MIDDEN VIERKANT DIJKTEMATEN: 18, 20, 22, 20; GROEN OP WIT SLIB GLA HOEK LO WEG; KLEINE NOK MIDDEN OF DEEL NOKTEGEL? ZIE 147C KLEINE NOK MIDDEN MOR OP DEK VANAF 90 VANAF ONDER; OP ONDERZIJDE TOT 50 VANAF ONDER F MOR OP ONDERKANT TOT 35 VAN ONDERRAND BREED 140 [14] EN 150 [15] KLEINE NOK SCHUIN BIJGEWERKT? NOK KLEIN NOK KLEIN MIDDEN MOR VA 40 BOVENRAND GROTE NOK KLEINE NOK MOR TUSSEN 70 EN 160 VANAF BOVENRAND DEK IETS VERGLAZING M83; GEEL GESPIKKELD EN GEMARMERD; DEK SLIJTAGE DOOR BELOPING M83; GEEL GESPIKKELD EN GEMARMERD; DEK SLIJTAGE DOOR BELOPING M84 MOR 3/6 NIET BREUK EN ZIJKANTEN; 1 ZIJKANT ZWARTE AANSLAG ROET? M84 MOR 2/6 ALLEEN BOV + OND; IETS VERGLAING AAN KOP M84 MOR WEINIG 2/6 BOV+OND; HOEK WEG Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR VLG_NR 85 A 85 B 87 A AANTAL GEWICHT DAT 1 1569 LME 1 1385 LME 1 1646 LME TYPE BS BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C MOR SCHELP C MOR KLEUR BROR BROR LANG BREED DIK 210 100 50 205 100 48 BEH MON OPM M85 SCHELP IN KLEI J F M85 MOR ZEER WEINIG OP DEK N BS C? RD >225 J MOR >95 56 F M87 LIJKT IN LENGTE EN BREEDTE TE ZIJN INGEKORT;MOR OP ALLE VALKEEN, OP BREUKVLAKKEN ZEER DUN M87 VERGLAZING VOLLEDIG OP KOP, DEELS OP AANSLUITEND DEK EN ZIJKANTEN, NIET OP ONDERZIJDE; MOR OP ALLE VALKKEN DUN UITGEZONDERD ZIJKANTEN M87 VERGLAZING OP ALLE VLAKKEN, MOR DUN OP ALLE, UITGEZONDERD EEN ZIJKANT M88 MOR HEEL WEINIG 3/6 1 KOP 1 ZIJ BOVEN IETS SCHUIN NAAR BINNEN GESNEDEN M88 MOR 2/6 BOV + OND 87 B 1 1434 LME BS C GLA MOR RD 210 100 49 J F 87 88 88 88 C A A B 1 1 1 1 1695 1519 43 1492 LME LME LME LME BS BS DT BS C C RD C GLA MOR MOR GL RD OR RD 200 210 100 95 90 J J N J F 210 49 52 15 50 88 B 1 111 LME DT H GLA 14 N GLA TOT 40 VA ONDER; NAAR BINNEN GESNEDEN RANDEN 88 C 1 1660 LME BS C M88 MOR 5/6 1 ZIJKANT NIET, ANDERE ZIJKANT GRIJS, DOOR ROOK? 88 C 90 A 96 A 1 1 1 647 LME 1465 LME 77 LME VORM C BS C DT KOP 98 A 1 501 LME DT BOV 98 98 98 98 98 B C D E F 1 1 1 1 2 561 376 284 311 86 LME LME LME LME LME DT DT DT DT DT 98 98 106 106 106 G H A A B 1 1 1 1 1 483 72 557 585 68 LME LME LME LME LME 106 C 106 D 113 A 1 1 1 108 LME 30 LME 118 LME 115 A 1 1337 LME MOR ORRD MOR RD 210 95 54 J SCHIL MOR MOR GL RD BR 115 210 115 100 >55 49 17 J J J MOR ORRD 150 13 J BOV BOV LB RB RD MOR RD BGBR ORRD ORRD ORBR 155 150 17 13 13 14 14 J J J J N DT DP DT BS PLAG OND GLA VL BOV RD H GLA MOR MOR MOR OR ORRD RDBR BR BROR 155 14 15 16 50 16 J N N N J PLAG DT DT H VL RD MOR 17 16 15 J N N BS C 48 J GLA MOR MOR GLA GLA MOR ORBR ORBR ORRD MOR GL/RD 160 210 95 F F F F DEEL ZUILTJE BUITENZIJDE BESCHILDERING ROOD OP LAAG WITTE MORTEL M90; MOR ZEER WEINIG 1/6 BOV NOK GLA = DRUPPEL LB EN OP PUNT NOK; NOK MIDDEN; MOR OP ALLE FACETTEN KORRELIG BAKSEL ALS NOKVORST; DOT MOR LINKS MIDDEN BOVENZIJDE NOK GROOT EXCENTRISCH KLEINE NOK MOR VA 55 VAN TOP GLA TOT 50, MOR ALS STREEP TUSSEN 75-110 VANAF ONDER HOL/BOL NOK MIDDEN; GEFRAGMENTEERD =M106; ROMMELIG HARD BAKSEL =M106; GEEL OP WIT GLAZ =M106; GN OP WIT GLA; MOR RANDEN EN ONDERZIJDE =M106; GLAZ DRUPPEL M115 MOR OP ALLE VLAKKEN, ZEER WEINIG LANGS RANDEN 1 KOP EN 1 ZIJKANT; GESPIKKELD Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR VLG_NR AANTAL GEWICHT DAT TYPE DEEL BEW_P BEW_S INDRUK KLEUR LANG BREED DIK BEH MON OPM 115 B 1 2094 LME BS C MOR GL/RD 240 115 51 J 116 A 1 2223 LME BS C MOR RD/GL 240 110 56 J F M115 MOR OP ALLE VLAKKEN GEEL/ROOD GELIJKMATIG GESPIKKELD M116 KERN RD/GL SPIKKELS EN MARMER; HUID LGL. MOR 4/6 ALLEEN OP OND+BOV DIK, REST WEINIG 116 B 1 2367 LME BS C MOR RD 245 115 56 J F M116; MOR 4/6 NIET ZIJKANTEN; MET SCHELPEN IN KLEI 117 A 1 2377 LME BS C RD/GL 245 115 62 J F M 117 ROOD MET GELE MARMERING VERGLAZING VOORAL OP KOP EN ONDERZIJDE EN HELFT VAN EEN ZIJKANT 118 A 1 1710 LME BS C RD 210 100 56 J F M118; MOR WEINIG 5/6 NIET BOV; INDRUK IN RAND VAN CONVEX OBJECT 118 B 1 1568 LME BS C OVE MOR RD 205 95 54 J F 119 A 1 1913 LME BS C GLA MOR RD/GL 210 90 55 J M118; MOR WEINIG 3/6 KOPPEN EN BOV; 1 ZIJKANT GRIJS M119 MOR OP ALLE VLAKKEN, WEINIG OP ZIJKANTEN; KLINKER VERGLAZING OP KOP EN BOVENKANT 119 120 120 122 123 123 123 124 124 128 128 B A B A A A B A B A B 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1881 2457 1531 125 2452 33 2198 955 1043 81 20 BS BS BS DT BS WT BS BS BS WT WT C C C RD C VL C C C H RD MOR MOR MOR RD GL RD OR RD WT GL ORRD OR WT WT 210 230 200 95 115 95 54 64 53 255 120 60 11 50 44 47 11,3 5,8 J J J N J J J J J J N 130 A 1 1761 LME BS C BROR 230 105 49 J F 131 A 131 B 132 A 1 1 1 1857 LME 1697 LME 1646 LME BS BS BS C C C GLA MOR MOR MOR PR/GL RD RD/GL 210 230 220 95 105 105 50 48 46 J J J F 132 B 133 A 134 A 1 1 1 1505 LME 1115 LME 1224 LME BS BS BS C C C GLA MOR MOR DRD/GL RD/GL GL 220 195 220 100 90 95 43 50 51 J J J 134 135 135 136 147 1 1 1 1 1 1267 1818 1708 1606 652 BS BS BS BS DT C C C C GLA OND RD/GL RD/GL RD GL ORRD 200 235 235 205 95 105 105 100 160 48 53 51 49 14 J J J J J B A B A A LME LME LME LME LME NT LME LME LME NT NTC LME LME LME LME LME GLA MOR ONBEKEND GLA GLA GLA MOR VER? MOR MOR ROE MOR MES? 215 210 205 105 90 95 M 119 MOR OP ALLE VLAKKEN, EEN ZIJKANT WEINIG, IETS GEEL SPIKKELS M120; 5/6 NIET 1 KOP (BESCHADIGD) M120; MOR 4/6 NIET ZIJKANTEN F F F F F F F F =M123 MIDDENSTUK, BLAUW, HERALDISCH FIGUUR =M123 M124 IETS GELIGE SPIKKELS M124 KOP IETS GROENIGS HOEK; BLOEM? ROOMWIT DEK M130 VERLOOPT NAAR ROOD, OP BREUK SCHELP ZICHTBAAR M131 MOR 2/6 KOP+ONDER, GLA 6/6 VOORAL 1 KOP EN DEK; GETORDEERD, KLINKER M131 MOR3/6 DUN M132 MOR 6/6 1 ZIJKANT DUN M132, GESPIKKELD MOR 4/6 NIET KOP MET GLA EN EEN ZIJKANT M133 MOR WEINIG 1/6 OND M134 LICHTE VERGLAZING, LICHT ROOD GESPIKKELD M134 GESPIKKELD/GEMARMERD; OMDERZIJDE DONKER ROET OF VUIL? M135 MOR2/6 ALLEEN BOVEN EN ONDER; GEVLEKT M135 MOR 2/6 ALLEEN BOVEN EN ONDER M136 GLA 1 HELFT, ROET AAN ONDERZIJDE MOR OP ONDERKANT EN LINKER HELFT BOVENZIJDE Bijlage 3.2.1 Bouwkeramiek VND_NR 147 147 147 147 147 148 149 VLG_NR A B B AANTAL GEWICHT 1 1511 1 328 1 1373 DAT LME LME LME TYPE BS DT BS DEEL BEW_P BEW_S INDRUK C MOR H MOR C MOR KLEUR BG/RD BROR RD/GL LANG BREED DIK 205 100 50 15 200 100 50 BEH MON OPM = M147; HAND SLECHT GEBAKKEN J MOR OP ONDER- BOVEN- ZIJ- EN BREUKVLAK N =M 147; HAND; GESPIKKELD J LME LME LME LME NOK BS BS BS H C C C MOR MOR OR ORRD RD GL >180 210 220 240 C C A A 1 1 1 1 837 1531 1954 2691 161 A 1 1204 LME BS KOP MOR RD/GL 161 B 1 1154 LME BS KOP MOR/S RD/GL 162 162 171 183 A B A A 1 1 1 1 1126 803 263 354 LME LME LME LME BS BS DT DT C KOP HR LB SLIJT GNGL/RD RD GR ORRD 120 183 183 184 191 B C A A 1 1 1 1 792 37 268 656 LME LME LME LME DT DT DT DT OND GLA VL OND GLA BOV OR BRGR BGBR OR >190 191 191 191 192 194 197 197 197 B C D A A A B C 1 1 1 1 2 1 1 1 537 647 329 496 280 399 139 140 LME LME LME LME LME LME LME LME DT DT DT DT DT DT DT DT BOV BEW BOV RB OND GLA VL GLA BOV RD LB MOR MOR MOR MOR MOR OR OR GR/ORBR ORBR OR BROR OR GR/OR 197 D 1 133 LME DT LO GLA MOR 197 E 197 F 1 1 263 LME 107 LME DT DT RO RD GLA 197 197 197 293 293 1 1 1 1 1 483 152 324 103 406 DT DT DT DT DT OND GLA H BOV H OND G H I A B LME LME LME LME LME MOR GLA GLA GLA 16 50 51 60 J J J J 140 67 N 67 N 56 14 13 J N J J 15 14 16 17 J N J J 14 16 13 13 14/16 16 17 14 J J J J N J N N F F OR 15 J F DEEL GESMOORD ONDERRAND PAARS GLAZUUR 50 MM VANAF ONDER; MORTEL ONDERRAND BINNEN MOR MOR OR ORRD 15 16 J N F GLAZUUR TOT 60 VANAF ONDERRAND, DAAR OVERGANG NAAR MOR MOR RDBR ZW BROR BROR BGBR 14 14 16 15 13 J J J N J F GLAZUUR TOT 60 VANAF ONDERRAND; DAARBOVEN MORTEL, LANGS EEN ZIJDE OP DEK MORTEL OVER GEHELE LENGTE MOR MOR MOR MOR MOR 115 120 170 155 155 160 170 150 160 155 160 150 F ZIE 82 D; KORRELIG BAKSEL; SCHETS; MORTELPROP OP BINNEN ZIJDE =M147; HAND; SLECHT GEBAKKEN =M148; HAND; KOP GROEN GLAZUUR = M 149; HAND >170 100 110 115 F F F F F WAT MOR OP ALLE ORIGINELE VLAKKEN, MOR MET SCHELP WAT MOR OP BOVENZIJDE, BREUKVLAKKEN EN LANGE ZIJKANT, ONDERZIJDE AFGESLETEN DUIDELIJK ALS HALVE STEEN GEVORMD; ONDERZIJDE GROTENDEELS WEG DOOR SLIJTAGE? DIKTE NIET TE BEPALEN, ONDERZIJDE ONTBREEKT DEK IETS ROSSIGS; GLA TOT 60 VA ONDER; ZW/PR GROTE NOK EXCENTRISCH; MOR VA 65 VAN TOP GLA TOT 70, MOR TUSSEN 95 EN 140 VA ONDER; GLA IS ZOUT GLA TOT 50 VANAF ONDER KLEINE NOK, MIDDEN; MOR TOT 140 KLEINE NOK MIDDEN, BEWERKINSSPOREN SNIJ- EN VINGERINDRUKKEN; MOR VLIES NOK MIDDEN MOR >140 KLEINE NOK, HARD GEBAKKEN GLA TOT 70 EN MOR VANAF 110 ONDERZIJDE ZOUT NOK KLEIN MIDDEN NOK GROOT MIDDEN MOR ALS STROOK IN MIDDEN Bijlage 3.2.2 Natuursteen VND_NR 82 194 183 VLG_NR A A A AANTAL GEWICHT DAT MAT 1 10 NS 1 24 NS 1 98 NS NAT LEI NAM LEI TYPE BOU IND IND VORM BEW DAK BREUK BREUK BEW_OMS 2 SPIJKERGATEN; GRAFFITO EEN ZIJDE PARALLELLE KRASSEN, ANDERE ZIJDE PARALLELLE KRASSEN + TEKST SPIJKERGAT OP RAND BEH M OPM GRIJS 2,5 MM N N LGR DIK 7MM N 183 B 113 A 113 B 1 1 1 95 76 226 NS NS NS LEI BOU DAK LEI BOU DAK KWART NAT KEI 47 A 1 3921 NS BAS NAT KEI N DGR 5 MM; OOK NATUURLIJKE F BREUKLIJNEN GR DIK 6 GEBROKEN DEEL BLOK, NAT M =M47 47 B 1 971 NS CA NAT KEI N =M47, DEEL KEI M WITTE HARDE KALK 39 A 1 2219 NS TEF GEB MAAL BEW SPIJK KAP 39 B 1 1169 NS TEF GEB MAAL KAP 39 C 1 4223 NS SCH?? GEB MAAL KAP LIGGER, AANZET CENTRAAL GAT; ONDER VLAK RUW GEKAPT, BOVEN GLAD J N N J PLAT ONDER EN BOVEN ALS A J DEEL RAND ROND; AANZET GAT CENTRALE AS, GAT VOOR HANDVAT BOVEN? ONDER VLAK GEKAPT? J F F F DIKTE 47-28; HERGEBRUIKT MOR OP BREUKEN EN DEEL VLAKKEN DIKTE 34-37 HERGEBRUIKT MOR OP BREUKEN EN DEEL VLAKKEN =M39 SCHETS; 3 DELEN, CEMENTRESTEN HERGERUIKT? 3.3 Metaal Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 20-01-2011 Artefact Object: Rekenpenning Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 12 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 157 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Fluitje Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 5 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Maatbeker Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 6 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Hemellichaam, Zon Materiaal: Lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 7 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Pseudomunt Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 8 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Pseudomunt Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 9 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Profaan insigne Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, gelijmd en behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 10 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Pseudo munt Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 4 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 174 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 21 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 212 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Bikkel Materiaal: Lood Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 22 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 212 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Rekenpenning Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 15 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 213 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Ring met aangegoten haak Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 16 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 213 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Riemooghanger Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 2 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 214 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Object: Munt Materiaal: Zilver Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Artefact Uitgegaan naar: Artefact Datum: 19-12-2012 Beschrijving/toestand object Foto voor behandeling: Het object is bedekt met vuilkorsten. Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, chemisch, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 1 Foto na behandeling: Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 215 Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Hanger Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 30 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Boekbeslag Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 31 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Munt Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 32 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Munt Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch, chemisch (Krefting methode) gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 33 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 34 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Riemhouder Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 35 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Vingerhoed Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 36 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Knoop Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 37 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 216 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Doormidden Project en vondstnr: gekapt plaatje, Sluis, CIS-code merkteken ingeslagen 44.374 217 Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 42 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Sleutel Materiaal: ijzer Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 20 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 217 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 10-11-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Munt Materiaal: Koper Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 39 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 218 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 10-11-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Koper Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 40 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 218 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 10-11-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Zilver of Verzilverd Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 41 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 218 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Koppelpassant Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 18 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 220 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: gesp + plaat Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 17 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 220 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 25 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 222 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 26 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 222 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Boekbeslag Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 27 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 222 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Knoop Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 28 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 222 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum:24-01-2011 Artefact Object: Textiellood Materiaal: Lood Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 44 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 223 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Knoop Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 29 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 225 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Gesp met aangegoten plaat Materiaal: Lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 11 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 226 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 27-01-2011 Artefact Object: Miniatuur, Kannetje Materiaal: lood/tin Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, ( in vorm terug gevouwen ), mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 13 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 229 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 27-01-2011 Artefact Object: Riemgeleider Materiaal: lood Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 14 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 229 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 04-01-2011 Artefact Object: Penning Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 23 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 26 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum:12-01-2011 Artefact Object: Ketting Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 43 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 37 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 10-11-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 04-01-2011 Artefact Object: Munt Materiaal: Koper Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 3 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 41 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum:10-01-2011 Artefact Object: Kandelaar Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 24 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 69 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 10-01-2011 Artefact Object: Beslag Materiaal: Koper, gouddraad en emaille Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, aangevuld met vulmiddel en ingekleurd, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 19 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 79 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 10-11-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 12-01-2011 Artefact Object: Penning Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 38 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 94 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Munt Materiaal: Koper Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 45 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 141 Artefact Jaar 2012 Artefact Middelburg Ontvangen van: Datum: 26-04-2012 Vindplaats: Smeedtoren, Sluis Datum: 24-01-2011 Artefact Object: Muntgewicht Materiaal: Koperlegering Uitgegaan naar: Datum: 19-12-2012 Foto voor behandeling: Beschrijving/toestand object: Het object is bedekt met vuilkorsten en is gecorrodeerd. . Onderzoek / behandeling / restauratie: Het object is handmatig, mechanisch, chemisch (kreftingmethode) gereinigd en geborsteld, behandeld met Cosmoloid H 80. Foto na behandeling: Bekeken en behandeld door: S Bostelaar Werknr: 46 Project en vondstnr: Sluis, CIS-code 44.374 223 Artefact 3.4 Dierlijk bot Bijlage 3.4.1. Fragmentatiegraad van zoogdierresten Fragment (%) Rund Schaap/ geit* Varken LM MM 0-10% 35 5 0 72 5 10-25% 32 5 5 12 1 25-50% 24 4 2 7 2 50-75% 36 8 6 5 1 75-100% 38 5 17 0 0 100% 18 8 Totaal 183 35 * Inclusief schaap LM : groot zoogdier; M M : middelgroot zoogdier 2 0 1 32 96 10 Bijlage 3.4.2. Soortenspectrum uit de gracht (spoor 195 en 209) Klasse Soort Zoogdier Rund Totaal Hand Zeef n Totaal g Latijnse naam 120 4 124 25 1 26 Schaap 3 0 3 Varken 3 1 4 67 2 69 M iddelgroot zoogdier (M M ) 7 1 8 Klein zoogdier (SM ) 1 2 3 58 17 75 284 28 312 Kip 0 1 1 0 Gallus gallus domesticus Tamme Gans 0 1 1 0 Tamme gans Kolgans 1 0 1 0 Anser albifrons Vogel, niet t e determineren 1 7 8 0 Aves, indet 2 9 11 0 Kabeljauw 2 17 19 0 Gadus morhua Schelvis 0 2 2 0 M elanogrammus aeglefinus Wijt ing 0 1 1 0 M erlangius merlangus Kabeljauwacht ige 0 8 8 0 Gadidae Schol 0 3 3 0 Pleuronect es platessa Platvis 1 9 10 Tarbot 0 1 1 0 Scopht halmus maximus Doornhaai 0 2 2 0 Squalus acant hias Paling 0 1 1 0 Anguilla anguilla Vis, niet t e determineren 1 50 51 0 Pisces, indet Totaal 4 94 98 0 Schelpdieren Grote mant elschelp 1 0 1 0 Pect en maximus Oest er 5 0 5 0 Ost rea edulis M ossel 11 22 33 0 M ytilus edulis Kokkel 4 0 4 0 Cerastoderma edule Gew one alikruik 2 0 2 0 Lit torina litt orea Wulk 2 0 2 0 Buccinum undat um Totaal 25 22 47 0 Totaal 315 153 468 11837,6 Schaap/ Geit Groot zoogdier (LM ) Zoogdier, niet t e det ermineren Totaal Vogels Totaal Vissen 9764 Bos taurus 527,9 Ovis aries/ Capra hircus 488,7 Ovis aries 98,2 Sus domesticus 799,3 Large mammal (indet.) 34,6 M edium mammal (indet.) 0,2 Small mammal (indet.) 124,7 M ammal, indet 11837,6 0 Pleuronect idae Bijlage 3.4.3. Verdeling van skeletelementen per soort voor de gracht (spoor 195 en 209)* Element (aantal) Rund Schaap/ geit* * Varken LM M M Latijnse naam Kop Schedel 26 8 25 Bovenkaak 14 1 4 M axilla Onderkaak 29 8 4 M andibula Tanden/ kiezen bovenkaak 15 Tanden/ kiezen onderkaak 9 Dent es superior 2 Dent es inferior Tanden/ kiezen Totaal kop 2 Cranium 2 93 19 0 35 Dent es 2 Romp Borst wervels 1 Lendenwervels 2 Vert ebrae t horacales 1 Vert ebrae lumbales St aart wervels 1 Vert ebrae caudales Wervels 3 Ribben Totaal romp 0 Vertebrae 13 4 Costae 19 5 1 0 Schouderblad 2 1 Scapula Opperarmbeen 2 2 Humerus Spaakbeen 3 Ellepijp 1 Voorpoot Radius 1 Ulna Handwort elbeent jes M iddenhandsbeen Totaal voorpoot Carpale 5 3 13 6 M et acarpus 1 0 1 1 0 Achterpoot Bekken 1 Pelvis Dijbeen 1 1 Scheenbeen 1 Hielbeen 2 Calcaneum Voet wortelbeent jes 1 Tarsale M iddenvoet sbeen 9 2 Totaal achterpoot 14 3 Vinger-/ teenkoot 1 1 1 Totaal hand/ voet 1 1 1 Femur 2 Tibia M et at arsus 3 3 0 Hand/ voet Phalange 1 0 0 0 Overig M iddenhands/ voet sbeen 2 M et apodia Pijpbeen 11 Indet . 1 1 Totaal overig 2 Totaal 124 12 29 4 69 8 * Exclusief rest en van klein zoogdier (n=3) en niet te determineren fragment en (n=75) * * 3 schedels van schaap zijn in deze tabel bij schaap/ geit gerekend. Bijlage 3.4.4. Soortenspectrum van het complex (exclusief sporen 195 en 209). Klasse Soort Zoogdieren Rund Totaal Hand Zeef n Totaal g Latijnse naam * 53 6 59 Schaap/ Geit 4 0 4 217,8 Ovis aries/ Capra hircus Schaap 2 0 2 146,6 Ovis aries Varken * * 28 0 28 586,7 Sus domesticus 1 0 1 29,4 Canis familiaris 14 13 27 2 0 2 12 28 40 116 47 163 1 0 1 0 Aves, indet 1 0 1 0 Kabeljauw 0 2 2 0 Gadus morhua Schelvis 0 1 1 0 M elanogrammus aeglefinus Platvis 0 5 5 0 Pleuronect idae Doornhaai 0 4 4 0 Squalus acant hias Vis, niet t e determineren 0 31 31 0 Pisces, indet 0 43 43 0 29 0 29 0 Ost rea edulis 29 0 29 0 6 0 6 0,9 Totaal 6 0 6 0,9 Totaal 152 90 242 7813,9 Hond Groot zoogdier (LM ) M iddelgroot zoogdier (M M ) Zoogdier, niet t e det ermineren Totaal Vogels Vogel, niet t e determineren Totaal Vissen Totaal Schelpdieren Oester Totaal Onbekend Onbekend 6485,5 Bos taurus 304,2 Large mammal (indet.) 10,3 M edium mammal (indet.) 32,5 M ammal, indet 7813,0 Indet. Exclusief de schelpenm onsters uit de ophooglaag (S23) en de getrapt aangelegde kuil (S62) * Het gedeeltelijke runderskelet uit spoor 197 bestaat uit 31 elementen. * * Het varkensskelet uit spoor 130 bestaat uit 26 elementen. Bijlage 3.4.5. Verdeling van skeletelementen per soort voor het complex (exclusief sporen 195 en 209)* Element (aantal) Rund Schaap/ geit* * Varken Hond LM MM Latijnse naam Kop Schedel 4 Bovenkaak 1 Onderkaak 15 Tanden/ kiezen onderkaak 2 Tanden/ kiezen 2 Totaal kop 24 1 2 10 Cranium M axilla 3 M andibula Dent es inferior 2 5 0 1 12 Dent es 0 Romp Borst wervels Vert ebrae t horacales Lendenwervels 1 Vert ebrae lumbales Wervels Vertebrae Ribben Totaal romp 0 0 0 1 2 0 8 2 Costae 9 2 Voorpoot Schouderblad Opperarmbeen Scapula 1 Humerus Spaakbeen 1 Radius Ellepijp 0 Ulna M iddenhandsbeen M et acarpus Handwort elbeent jes 1 Totaal voorpoot 2 Carpale 1 1 0 0 0 Achterpoot Bekken 2 1 Pelvis Dijbeen Femur Scheenbeen Tibia Totaal achterpoot 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 Hand/ voet Totaal hand/ voet Overig Pijpbeen 4 Pb Indet . 1 Indet . Totaal overig Totaal 0 0 0 0 5 0 28 6 3 1 27 2 * Exclusief het runderskelet uit spoor 197 (n=31) en het varkensskelet uit spoor 130 (n=25) en exclusief niet t e det ermineren fragment en (n=40). * * De twee schedels van schaap/ geit zijn als schaap gedetermineerd. Bijlage 3.4.6. Postcraniale leeftijdsgegevens voor rund (exclusief spoor 197) tijdstip vergroeiing Element onvergroeid vergroeiend vergroeid in maanden n n n 7-10 scapula dist . 1 7-10 pelvis, acetabulum 1 20-24 phalanx 1 prox 1 24-30 met at arsus dist 1 36 calcaneum prox 1 42-48 humerus prox 1 42-48 radius dist 1 Totaal 5 1 0 3 Bijlage 3.4.7. Gebitsgegevens voor rund spoor element links/ rechts gebitsformule dP4 P4 M 1 M 2 M 3 Grant M W S Hambleton leeftijd 63 man Recht s [dP4M 12 j/ k g E 7~16 8 t ot 18 maanden 195 man Recht s [dP34M 12 j f E 7~16 8 t ot 18 maanden 195 man Recht s [dP(2)34M 12 j/ k f E 7~16 8 t ot 18 maanden 209 man Links [dP(3)4M 12] j/ k g H 7~16 8 t ot 18 maanden 195 man Links [dP4M 123 h d/ e V 24~25 18 t ot 30 maanden 195 man Recht s [dP(3)4M 123 f c C 20 18 t ot 30 maanden 209 man Recht s [P4M 123 j f H 29 18 t ot 30 maanden 209 man Recht s [(P4)M 123 j f E 28 18 t ot 30 maanden 209 man Recht s [(P4)M 123 g d/ e E 24-25 18 t ot 30 maanden 209 man Recht s [(P4)M 123 j f H 29 18 t ot 30 maanden 195 man Recht s [M (1)23 g? g 37~39 195 man Recht s [P4M 123 195 man Recht s [M 123 118 man Links [M 3 118 man Links [M 123 209 man Links [P(3)4M 123 119 man Links [M 123 209 man Recht s [M 123 195 man Links [(P4)M 123] 119 man Recht s [P4M 123 119 man Recht s [M 23 157 man Links [M 123 157 man Recht s [P34M (1)23 195 man Links [P4M 123 118 man Recht s [P4M 123 118 man Links [P4M 123 j/ k V g 42 volwassen j 43~44 volwassen g 41~43 volwassen j? g 41~42 volwassen k f 41 volwassen h 44-45 oud k j 45 oud k k j 44 oud n l l 50 zeer oud k 46~40 zeer oud k k 46 zeer oud l k 48~50 zeer oud o m l 52 zeer oud g m l k 48 zeer oud g l k k 46 zeer oud g k k k j/ k jong volwassen k k g l g 195 man Recht s [P(3)4M 123 g o l 195 man Links P(23)4M 12(3) g m k 197 man Recht s [P4M 123 g? m l 209 man Recht s P(2)34M 123 g l k k 50 zeer oud 46~47 zeer oud k 48 zeer oud k 46 zeer oud Bijlage 3.4.8. Gedeeltelijk runderskelet uit spoor 197 (Leeftijd: jonger dan 10 maanden) Lichaamsdeel Latijnse naam romp n links/ rechts Nederlandse naam vert . t horacales 4 axiaal borst wervel vert . lumbales 1 axiaal lendenwervel vert . 2 axiaal wervel cost a 15 ? rib voorpoot met acarpus 1 ? middenhandsbeen achterpoot pelvis 5 axiaal bekken dijbeen 2 links + recht s femur scheenbeen 1 links t ibia Alle skelet element en zijn onvergroeid Bijlage 3.4.9. Postcraniale leeftijdsgegevens voor schaap/ geit tijdstip vergroeiing element onvergroeid vergroeiend vergroeid in maanden 3-4 n n n humerus dist 2 7-10 phalanx 1 prox 1 20-24 met acarpus dist 1 Totaal 2 1 0 3 Bijlage 3.4.10. Gebitsgegevens voor schaap/ geit spoor element links/ rechts gebitsformule dP4 P4 M 1 M 2 M 3 N Grant M W S 11 Hambleton leeftijd 195 man Recht s dP234M 12 g d V 6 t ot 12 maanden 195 man Recht s dP(2)34M 12] g g b 20~21 1 tot 2 jaar 209 man Recht s P(234)M (1)2(3) h 19~28 1 t ot 2 jaar 195 man Links P(2)34M 123 f h g d 34 3 t ot 4 jaar 118 man Links [P34M 123 h j g f 37 3 t ot 4 jaar 197 man Recht s P(2)34M 123 g h g d 34 3 t ot 4 jaar 119 man Links [P34M 123 g k h g 40 4 t ot 6 jaar 209 man Links P(2)34M 123 g j h g 39 4 t ot 6 jaar 195 man Recht s P234M 123 k l h h 42 6 t ot 8 jaar 209 man Recht s P(234)M 123 l h h 42 6 t ot 8 jaar Bijlage 3.4.11. Postcraniale leeftijdsgegevens voor varken (exclusief spoor 130) tijdstip vergroeiing Element onvergroeid vergroeiend vergroeid in maanden n 12 radius prox 24 t ibia dist 1 42 ulna dist 1 42 fem ur prox en dist 1 Totaal 3 n n 1 1 0 Bijlage 3.4.12. Varkensskelet uit spoor 130 (Leeftijd: 2 tot 7 maanden) Lichaamsdeel Latijnse naam kop romp achterpoot links/ rechts Nederlandse naam cranium 1 axiaal schedel mandibula 1 links + recht s onderkaak dent es 2 ? t and vert . t horacales 1 axiaal borst wervel 12 ? rib scapula 2 links + recht s schouderblad humerus 1 links opperarmbeen radius 2 links + recht s spaakbeen ulna 1 recht s ellepijp pelvis 1 recht s bekken scheenbeen 1 links t ibia cost a voorpoot N * Exclusief 3 niet te determineren fragmenten Gebit Gebitsformule dP4 P4 M 1 M 2 M 3 Hambelton leeftijd onderkaak (rechts) dCdP234M 12] d - a N N 2-7 maanden onderkaak (links) dI12dCdP234M 1 d - a N N 2-7 maanden 3.5 Leer Opgravinginformatie volgnr vindplaats put/vl Materiaal vondstnr subnr. soort aantal vorm algemeen compleet 1 Sluis 9./1. 82 ODL 7 schoeisel nee 2 Sluis 9./2. 182 ODL 6 schoeisel nee 3 Sluis 4 Sluis 9./2. 188 geen ODL 1 ODL 1 schoeisel nee 11 schoeisel nee 2 ODL 2 schoeisel nee Sluis Gracht geen beschrijving fragmenten Leer specifiek vorm type (volgens versiering MAE Goubitz 2001) Aanbeveling voor vervolgonderzoek afmetingen kinderschoentje bestaande uit een binnenzool, bovenleer, 1 bovenleersluitfragment, 1 contrefort, 3 randfragmenten 2 zoolfragmenten, 1 voorblad, 1 staartknop, 2 randfragmenten 1 tussenzoolfragment 1 kinderschoen: bovenleer en een tong (subnr. 1a). 2 binnenzolen (subnrs 1e en 1f), 1 zoolfragment (hakgedeelte), 2 bovenleerfragmenten (subnrs 1b en 1c), 4 randfragmenten, 1 verstevigingfragment. 1 2 T 35 binnenzool: 23,5/8/4/5 cm. binnenzool: (13)/5/3,5/? cm. 1 bovenleerfragment (subnr. 2a) en binnenzool (subnr. 2b) 1 T35 binnenzool:L.22,5/7/3,5/5 cm. binnenzool:lengte: 18 cm. datering geconserveerd getekend fotograferen restaureren ja nee nee nee ja nee nee nee ja ja nee ja nee nee nee nee ja ja nee nee opmerkingen 3.6 Botanische resten Bijlage 3.6: Resultaten analyse Afkortingen:bd=bloemdek; car=caryopsis (korrel);frgm=fragment; sk=steenkern; v=vrucht; z=zaad; (m)=gemineraliseerd; (o)=onverkoold; (v)=verkoold; tt=tientallen. 102 Latijnse namen Nederlandse namen 103 104 105 63 Type Granen cf. Avena sp. Haver/oot Hordeum sp. Gerst car Secale cereale Rogge car Triticum aestivum ssp. aestivum Broodtarwe car (v) Triticum aestivum ssp. aestivum Broodtarwe car (m) Triticum aestivum ssp. aestivum Broodtarwe kaf (o) 9 Triticum aestivum ssp. aestivum Broodtarwe kaf (v) 1 Cerealia indet. Granen frgm (o) Cerealia indet. Granen internodia cf. Cerealia indet Granen car (v) 1 Selderij v 1 Hop v Cannabis sativa Hennep z Corylus avellana Hazelnoot v frgm 6 Juglans regia Walnoot v frgm 1 Linum usitatissimum Lijnzaad z 3 Linum usitatissimum Lijnzaad v 20 Ficus carica Vijg v Malus/Pyrus Appel/Peer sk 6 Morus nigra Zwarte moerbei v 1 Prunus avium/cerasus Zoete/zure kers sk 3 5 Rubus fruticosus Braam sk 1 2 Sambucus nigra Gewone vlier sk Vitis vinifera Druif/krent/rozijn z Vitis vinifera Druif/krent/rozijn z, frgm 1 1 1 5 2 1 25 12 tt e e Peulvruchten en groenten Apium graveolens Gebruiksplanten Humulus lupulus 1 Oliehoudende gewassen 40 30 3 30 3 2 2 12 14 Fruit >100 >100 >100 25 25 2 1 1 7 14 1 1 17 Latijnse namen 102 103 104 105 63 7 40 4 11 1 12 3 11 25 Nederlandse namen Type Bolderik frgm Atriplex patula/prostrata Uitstaande-/spiesmelde v Bromus sp. Dravik Centaurea cyanus Korenbloem v 1 1 2 2 Chenopodium album Melganzenvoet v 10 4 12 3 Euphorbia helioscopia Kroontjeskruid Fallopia convolvulus Zwaluwtong v 4 4 2 1 Papaver rhoeas/dubium Grote/Bleke klaproos z Persicaria lapathifolia Beklierde duizendknoop v Raphanus raphanistrum Knopherik vruchtdoos Rumex acetosella Schapenzuring v 1 cf. Scandix pecten-veneris Naaldenkervel v 1 cf. Sinapis arvensis Herik z 22 cf. Sinapis arvensis Herik v 1 Solanum nigrum Zwarte nachtschade z Sonchus asper Gekroesde melkdistel v Sonchus oleraceus Gewone melkdistel Stachys arvensis Akkerandoorn Stellaria media Vogelmuur z 5 Thlaspi arvense Witte krodde Torilis japonica Heggendoornzaad Urtica urens Kleine brandnetel v 1 Valerianella dentata Getande veldsla v 1 Valerianella cf. rimosa Geoorde veldsla v 2 Anthemis cotula Stinkende kamille z 6 18 Arctium sp. Klit v 1 1 Cirsium arvense/Carduus crispus Distel v 2 Galium aparine Kleefkruid v 1 Plantago major Grote weegbree z Polygonum aviculare Gewoon varkensgras v Akkers/moestuinen Agrostemma githago 18 14 1 1 10 20 5 1 1 >100 11 25 1 1 >100 5 10 >50 5 2 3 14 2 v 3 9 28 5 v 1 3 2 8 9 1 8 2 1 1 2 Ruderale en betreden plaatsen Potentilla Zilverschoon v Rumex crispus type Krulzuring type bd Rumex sp. Zuring v 21 8 18 7 5 1 1 8 8 16 3 1 8 6 4 4 9 2 1 1 102 Latijnse namen Nederlandse namen Type Alopecurus sp. Vossenstaart car Bromus sp. Dravik car (v) Daucus carota Wilde peen 103 104 105 5 3 63 Grasland Festuca/Lolium-type Poaceae indet. Grassen Poa/Agrostis 1 v 1 car 5 car car Prunella vulgaris Gewone brunel v Ranunculus acris/repens Scherpe/Kruipende boterbloem v Taraxacum officinale Paardenbloem v Trifolium cf. arvens Hazenpootje z Calluna vulgaris Struikhei bloem Sphagnum spp. Veenmos tak + blad Bidens tripartita Driedelig tandzaad v 1 Carex acuta/nigra Zegge v 1 Carex otrubae/vulpina/curta Valse/voszegge v 1 Carex oederi-type v 1 Carex hirta/riparia-type v 1 1 1 1 10 1 17 3 1 1 Heide/veen 1 >100 >50 >50 1 1 2 Oeverplanten 1 1 Chenopodium glaucum/rubrum Zeegroene/rode ganzevoet v Cladium mariscus Galigaan v Eleocharis palustris/uniglumis Gewone/Slanke waterbies v Juncus bufonius Rus z Mentha aquatica/arvensis Watermunt/Akkermunt v Ranunculus sceleratus Blaartrekkende boterbloem v Schoenoplectus lacustris Mattenbies v Urtica dioica Grote brandnetel v 11 Waterdrieblad z 1 Schermbloemenfamilie v 1 1 2 6 2 3 1 2 1 4 1 2 Waterplanten Menyanthes trifoliata Overige botanische resten Apiaceae 1 1 1 102 103 104 105 Latijnse namen Nederlandse namen Type Asteraceae Composietenfamilie v cf. Glebionis sp. Gele ganzenbloem v 1 Amaranthaceae Ganzenvoetfamilie v+bloemdek 1 Brassicaceae indet. Kruisbloemenfamilie v, frgm cf. Persicaria hydropiper Waterpeper blad 1 1 3 63 Bijlage 4. Tijdtabel Tijdtabel. Bron: ARCHOL Bijlage 5. Puttenplan Archeologische begeleiding en proefsleuvenonderzoek Bijlage 6. Nieuwbouwplannen ¯ 3 7 3 4 2 5 6 6 1 6 6 BOUWPUTTEN 0 5 10 20 30 40 M Bijlage 7. Historisch kaartmateriaal Uitsnede uit de kaart van van Dale, anno ca. midden 15 e eeuw, schaal 1:2.000 Uitsnede uit de kaart van Van Deventer, anno ca. 1560, schaal 1:2.000. Uitsnede uit de kaart van Hattinga, anno ca. 1780, schaal 1:2.000. Uitsnede uit de Kadastrale Minuutkaart, anno ca. 1830, schaal 1:2.000.

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Keramiek

Keramiek

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS